Алатай вацра чавай акьалтIай хъсан, чарадан тIалдикай хабар кьадай инсан, вафалу дуст, чешнелу хизандин кьил, кьуьлерин рекьяй машгьур устад, алакьунар авай тешкилатчи ва бажарагълу педагог Арзуманов  Алисафтар  Арзуманович  денбеден къакъатна. Им неинки адан багърияр, гьакIни адахъ галаз дуствилин алакъаяр хвейи ва санал зегьмет чIугур ксар патални еке магьрумвал я…

А.Арзуманов 1939-йисуз Кьасумхуьрел дидедиз хьана. А йисара адан буба Арзуман Летифовича Кьасумхуьрел военком яз кIвалахзавай. Адалай вилик ам Дербентда чекист, Баку шегьердин Советский райондин милициядин начальник тир. Ватандин ЧIехи дяведин йисара адакай Таганрогда авай Азербайжандин диви­зиядин 301-полкунин комиссар хьанай. КIвализ ам майорвилин чинда аваз, хурудал 4 орден ва  женгинин гзаф кьадар медалар алаз хтанай.

Ахпа Арзумановрин хизан Дербентдиз куьч хьана. Ина Алисафтара юкьван мектеб акьалтIарна.

Кьуьлерихъ галаз сад лагьай сеферда ам бубадин кIвале ва мектебда таниш хьана. Гьа чIавалай инихъ гада кьуьлерал ашукь хьана. Аял чIаван машгъулатди гъвечIи Алисафтаран кьисметдиз екез таъсирна.

Алисафтар кьуьлерин машгьур “Лезгинка” ансамблдиз кьабулна.  Гуьгъуьнлай, 16-17 йисара авайла, ада еке устадвилелди тамамарай Кавказдин халкьарин туьнт кьуьлералди неинки са дагъустанвияр гьейранарнай. Бажарагълу жегьилдиз Англияда ва Францияда, ФРГ-да ва ГДР-да, Венгрияда ва Югославияда, Чехославакияда ва Туьркияда, Португалияда ва Тунисда, Алжирда ва Мароккода адан алакьунрал гьейран хьанвай тамашачийри гурлу капар янай. Гастролрив ацIанвай уьмуьрдай А.Арзуманова са ихьтин дуьшуьш рикIел хканай:

-1961-йисуз “Лезгинка” ансамбль Парижда гастролра авай. Концертар ин­санрин еке иштираквал аваз кьиле физ са шумуд югъ тир. Гьа икI, рагъ алай са юкъуз­ чна ял язавай пар­куна садлагьана къати ван гьатна. Ви­ри цавуз килигна. Реактивный самолётди, Париждилай лув гуз, михьи, вили ва ислягь цава гумадалди “Лезгинка” гаф кхьена. И легьзеди­ рикIиз екез таъсирнай. Им, зи фикирдалди, чи коллективдин алакьунриз виридалайни еке къимет гун тир — гьич са премийривай, гьуьр­метдин грамотайривай,  тIвараривай, тарифдин гафаривай ихьтин кардихъ галаз гьуьжетиз жедачир.

Вуч затI я кьуьл? Ингье адакай Алисафтар муаллимди вуч лугьудайтIа:

— “Кьуьл — им кIвачерин шиират я”, — лугьудай XVII асирдин кьвед лагьай  паюна (1631-1700)  яшамиш хьайи ингилис писатель Жон Драйдена. Аквар гьаларай, сифтедай гьа икI тир. Вахтар физвай, кьуьл­ни неинки кIвачерин, гъилерин, кьилин, чинин, гьакI рикIин ва руьгьдин шииратдиз элкъвена. Эгер кьуьлуьнив рикI гвачиз, адал ашукьвал авачиз ва бажарагълувилин гъвечIи цIверекI квачиз эг­е­чIайтIа, гъилерни кIвачер юзурун, гьатта тешкиллудаказ ва са къайдада авайди хьайитIа­ни, ам кьуьл туш, яни искусстводин эсер туш. За кьуьлуьниз гьатта спортдин кьилдин жуьре лугьудай. ТIамаяр, шахматар спортдин жуьреяр я кьван. Вучиз кьуьлериз, вичик спортдин гьерекатрин акьван гзаф паяр кваз, ихьтин дережа къачуз кIанзавач?  Идалайни гъейри, бедендин сагъламвал зайиф аялар кьуьлериз физвач — имни зи гафариз къуват гузвай делил я.

Кьуьлер гьамиша музыкадин сесерик кваз тамамарзава.

— Зун патал музыка, — лугьудай Али­саф­тар Арзуманова, — неинки куьмек, гьакI­­ни кьуьлуьнин вах хьиз я. Дугъриданни, музыкадихъ гзаф еке метлеб ава.  Куьн садра килиг, кьуьл музыка галачиз гьикI эцигиз ва я гьикI тамамариз жеда? Им фикирдиз гъиз жедай кIвалах туш! Музыкадихъ чIехи къуват ава. Ам галачиз инсанрин уьмуьр сугъулди  жедай.

А.Арзуманован яратмишунрин рехъ -им кьадар авачир кьван вичин устадвал хкажунихъ галаз алакъалу  кIвалах я . 50-далай виниз йисара адан тIвар Россиядин, мукьвал ва яргъал тир къецепатан уьлквейрин афишайрилай алатнач. И йисара А.Арзуманова виликан Советрин Союз кеферпатай кьибледихъ ва рагъ­экъечIдай патай рагъ акIидай патахъ са шумуд сеферда кIвачелай авуна. Адан ви­ри тамашаяр, концертар гурлу капар ягъу­налди акьалтIдай ва газетрани журналра адакай акьалтIай хъсан макъалаяр акъатдай.

Алисафтар Арзуманович бажарагълу регьбер ва государстводин манийринни кьуьлерин “Гёк-гёль” ансамблдин (Азербайжан) кьилин балетмейстер язни чидай. ЦIа­ярин, вич шаиррал ва музыкантрал гьа­­­миша машгьур тир уьлкведа ам виридаз кIандай ва адаз вичин бажарагълувиляй, зегьметдай,  дамах гвачирвиляй, инсанвиляй  екез гьуьрметдай.

Дербентда яшамиш жедайла, ам къунши республикайрай тир кIвалахдин рекьяй юлдашрихъ галаз мукьвал-мукьвал гуьруьшмиш жедай.

КьелечI якIарин ва вичихъ хъсан буй-бухах авай Алисафтар Арзуманов амайбурукай хкатна аквадай.  Ада жегьилрихъ галаз гзаф ва бегьерлудаказ кIвалахайди я. Адан гъилик вердишвилер къачурбуру Алисафтар муаллимдин ученикар хьунал дамахзава. Ада жегьил шегьер тир Да­гъустандин Огнида тешкилай ва яргъал йисара регьбервал гайи “Огни Дагестана” ансамблди республикадин шегьерра ва районра кьиле тухвай гзаф мярекатра иштиракнай. Ансамблдин иштиракчийри кьуьлердайбурун искусстводал рикI алай вири чпин устадвилел ва бажарагълувилел гьейранардай.

“Огни Дагестана” ансамблдилай гъейри, А.Арзуманова “Дербент” ансамбль ва “Лучи Дербента” хореографиядин студия  кардик кутуна. Адакай пионеррин ва школьникрин кIвалин, Дербентдин аялринни  жегьилрин  яратмишунрин дараматдин  регьбер, Дербент райондин К.Марксан тIварунихъ галай совхоздин культурадин КIвалин директор хьанай. Ам вич чIехи хьайи милли культурадин, искусстводин къайгъуда да­тIана хьайи кас я. Вичин гьевесдалди, какахьдай къилихдалди ва рикIиз чIуг­вадай акунралди ада обществода, кIва-лахдин рекьяй юлдашрин ва чирхчиррин арада еке гьуьрмет къазанмишна. Кьуьлерин искусство вилик тухунай А.Арзумановаз гьуьрметдин грамотаяр,  дипломар гзаф кьадар гана. Ада шегьердин, республикадин, Россиядин ва Вирироссиядин конкурсра приздин чкаяр кьуна. ИкI, адан устадвал 1959-1962-йисара Да­гъустандин хореографиядин искусстводин фестивалрин гьуьрметдин грамотайралди къейдна; 1964-йисуз адакай СССР-дин Яракьлу Къуватрин фестивалдин лауреат; 1985-йисуз, Гъалибвилин 40 йисаз талукь яз, гьевескаррин яратмишунрин Вирироссиядин смотрдин лау­реат хьана; 1987-йисуз ЧIехи Октябрдин социалистический революциядин 70 йис тамам хьуниз талукьарнавай Вирироссиядин халкьдин яратмишунрин фестивалда адаз гьуьрметдин грамота гана; 1990-йисуз ам Дагъустандин образованидин министерстводин гьуьрметдин грамотадиз лайихлу хьана; 1996-йисузни адаз “Зегьметдин ветеран” медаль гана; 2000-йисуз Дагъустандин хореографиядин виридалайни хъсан адетар хуьник ва вилик тухуник лайихлу пай кутунай адаз “Почётный член СХД” тIвар гана; 2001-йисуз адакай “Дагъустан Республикадин искусствойрин лайихлу деятель” лагьай тIвар­цIин сагьиб хьана.

2008-йисан ноябрдиз П.С.Гьамзатовадин тIварунихъ галай Дагъустандин изобразительный искусствойрин музейда “Летящий танец Дагестана” кьил гана Дагъустандин кьуьлерин машгьур “Лезгинка” ансамблдин 50 йис тамам хьуниз талукьарнавай выставка тешкилнавай.  А вахтунда машгьур ансамблдин ветеранрин чими гуьруьшдин ва абуру Алисафтар Арзуманов гьикI хушдаказ кьабулнайтIа, адан гьар са гафунихъ дикъетдивди гьикI яб акалнайтIа, и цIарарин авторни шагьид хьанай.

А.Арзуманов гзаф акьуллу ва уьмуьр­дин вири патариз итижзавай кас тир. Адаз литературадин чапдай акъатнавай вири цIийи эсеррикай чизвай, живописдикай хабар авай, ам литераторрин  “Гюлистан” тIвар алай Союздин член тир. Ам халкьарин арада дуствилин муьгъ тир. Республикадин жемиятдин уьмуьрдик ада кутур пайни екеди я.

Алисафтар Арзумановичан хва Джованни ва руш Элладани бубадин гелерай фена. Адан уьмуьрдин юлдаш Афиет республикада машгьур манидар, музыкадин гзаф кьадар конкурсрин фестивалрин гъалибчи ва лауреат тир.

Насир  Шагьмурадов, Дагъустан Республикадин искусствойрин лайихлу деятель:

— Алисафтар Арзумановичахъ галаз зун гьеле 1971-йисуз, Махачкъаладин культпросветучилищедин студент тирла таниш хьанай. Ада а чIавуз манийринни кьуьлерин “Дагъустан” ансамблда кIвалахзавай. Коллективдин репетицияр чи училищедин актовый залда кьиле тухузвай. РикIел алама, цIийи концертдин программа гьазурзавай. Алисафтар сегьнедиз экъечIдай вахт атайла, вири адан устадвилиз тамашиз гьазур жедай. А чIавалай инихъ чи хизанрин арада дуствилин ала­къаяр ава. За са кIусни тариф авун  тушиз лугьуда: Алисафтар Арзуманов вичин тIвар чIехи гьарфунилай кхьиниз кутугнавай кас я.

Кьуьлердай ксар рекьида, амма кьуьлер амукьда. Алисафтар Арзуманован экуь къамат ам кIани вири ксарин рикIера амукьда.

Тахмираз  Имамов,

Россиядин писателрин Союздин член