И мукьвара чавай гьамишалугъ къа­къа­тай зурба инсан — писатель ва  алим  Фейруз  Абу­муслимович  Беделован  тIвар мецел, чан алайдан хьиз, къвезва. Ада вичел чан аламаз акъудай, дустариз пайиз агакь тавунвай ктаб ирссагьибри къе, сада­кьа хьиз, пайзава. Ам урус чIалал кхьенвай “Алпанринни лезги чIалан халкьарин тарих. 1-ктаб, сур девир” (Махачкъала, 2021, 464-ч.) я.

Лезги халкьарин тарихдикай ихьтин  чIехи ахтармишун арадал атунихъ 40-50 йисан тарих ава. ГьикI лагьайтIа, и ктабдин бинеда жегьил алимди 23 йисан вилик акъуд­навай тарихдин чIехи эсер — “Лезги халкьдин ва гьукуматдин тарих: цIийи аямдалди V агъзур йис — цIийи аямдин Х асир (Дербент, 1998, 439-ч.) ава. Адан мана-метлеб ва деринвал къалурун патал анжах кьилерин тIварар кьун бес жезва:

1. Илимдин чешмеяр: Европадин, Кавказдин, урусрин ва маса авторрин  эсерар­; Алупанринни лезги авторрин (М.Дасхуьрви, ва  М.Кушуви) эсерар; “Алупанан чIехи кIвал” ктаб; “Ахцегь-наме”; З. ва Р. Ризвановрин “Лезгийрин  тарих”; Гь. Абдурагьимован “Кавказдин Албания — Лезгистан”; Я.Яралиеван “Алупанрин кхьинар ва лезги чIал”.
2. Лезги халкьарин атабубаяр (хуьр­руь­тIар; хуьрруьтIринни лезги чIалар; хуьр­руьтI­рин гьукуматар: Урарту, Манна, Албания).
3. ХуьрруьтIрин тайифаяр Алупан регьбердик кваз РагъэкъечIдай Кавказда бинелу хьун.
4. Алупан халкь арадал атун.
5. Алупан гьукуматдин къурулуш, чIал, халкь.
6. Алупан гьукуматдин сиясатдин тарих, сергьятар: цIийи аямдалди VI-II асирар.
7. Алупан гьукуматдин сиясат: цIийи аямдалди I асир.
8. Лезгийрин затIарин алам: цIийи аямдалди эхиримжи агъзур йисан 2-пай.
9. Къадим лезгийрин инанмишвилер ва динар.

10-15. Алупан гьукуматдин тарих.

16.Алупанияда хашпересвал гегьенш хьун.

17-19. Лезги халкьарин сиясатдин тарих.

20. Алупаниядин шегьерар (Чур, Кьвепеле, Партав, Дербент, Шабран, Мингечаур ва мсб). Лезги сихилар. Лезги тIварар.
21. Ишлемишнавай литература (сиягьда 331 ктабдин тIвар къалурнава).

РикIел хкин: Фейруз, тIебии алакьунар ва хци зигьин  авай, чIалал ва литературадал рикI алай, сифте чIалар туькIуьрзавай, юкьван мектеб куьтягьнавай жегьил, вичин чIа­ланни литературадин муаллим бубадин рекьяй фена: Азербайжандин университетдин журналиствилин факультетдиз гьахьна.

Кьилин образование къачунвай  мухбирди ва писателди 1977-1990-йисара Азербайжан гьукуматдин газетрин редакцийра кIва­лахна, вичин халкьдин чIал, тарих, аде­­­тар, инанмишвилер, динар, алам, лите­ра­ту­ра чирна.  Ам 1991-йисуз “Самур” газетдин сад лагьай редактор, ахпа  аслу тушир­ “Алпан” га­зетдин­ редак­тор хьана. ДатIана макъалаяр, очеркар, гьикаяр, шиирар, кьисаяр, къемедаяр, къарвилияр, айгьамдин эсерар кхьена. Лезги районрани хуьрера къекъвена, библиотекайрани архивра ацукьна.

1993-йисуз  жегьил  писатель  Ф.Беделова  милли литературада са зурба кам къачуна — са­дани гуьзлемиш тавунвай хьтин “Миф” роман  кхьена, Бакуда басмадай акъуд­на. Лезги халкь­дин агъзур йисарин тарих махуниз (мифдиз) элкъуьрна, кIел­за­вайдан рикIелай алат тийидайвал къаматра аваз къалурна. Им Азербайжанда лезги чIалал акъуд­навай сад лагьай роман хьана. (За “Миф” роман 1995-йи­суз Ме­гьарамдхуьруьн ктабрин туьквендай къачуна, са нефесдал кIелна, тебрикна, жу­ван­ “Лезгийрин милли гьикаят” кIвалах­да Ф.Бе­делова милли литературадиз романдин цIийи жанр — мифдин роман гъайиди къейдна).­

“Миф” романди адан автор Ф.Беделов, “Им къван, имни терез” новеллайрикай ибарат романдин сагьиб Межид Гьажиев хьиз,  лезгийрин алакьунар авай, машгьур писателрин жергедиз хкажна.

Гуьгъуьнин йисара Фейруз Абумуслимовича халкьдин чIалан, адетрин, аламдин, дин­­дин, тарихдин рекье ахтармишунар тухузвай ва майдандиз цIийи-цIийи ктабар акъуд­завай. Адан 70 йисан юбилейдиз талукь “Журналист, писатель, алим” ктабда­ (Ма­хачкъала, 2019, туькI.: Къ.Акимов, Ф.Ору­жев, урус чI.) писа­телдин ва алимдин чIе­хи кIвалахар къалурнава, абурун арада “Лезги халкьдин ва гьуку­матдин тарих”, халкьдин сур инанмишвилерикайни динрикай кхьенвай 4 чIехи ктаб ава.

Ф.А.Беделова 1994-йисалай Дербентдин институтра тарихдин тарсар гузвай. Да­гъус­тандин писателрихъни алимрихъ галаз сих алакъайра авай ва вичин художественный ли­тературадинни тарихдин эсерар кхьизвай, къемедаяр Лезги театрдин сегьнедилай къалурзавай.

2011-йисуз Моск­вада дидед чIа­лал писателдин “Яру стIал­­рин марф” чIехи — ктаб, гьикаятдинни сегьнедин эсеррин кIва­тIал басмадай акъат­на. И вири йисара ада  гзаф зегьмет “Лезги халкьдин ва гьукуматдин тарих” гегьеншарунал ва адан цIийи вариант гьазурунал чIугвазвай. Нетижада 3 ктабдикай ибарат кIвалах арадал атана: сад лагьай ктаб басмадай акъудиз, тираж вичин кIва­лиз хкиз  агакьна, 2 ва 3-ктабар компьютерда ама. (Абур ирссагьибри басмадай акъу­ддай инанмишвал ава).

Чав агакьнавай ктабда алимди лезги халкьдин хизандин 12 векилдин (лезги, агъул­, будугъ, рутул, табасаран, цIахур ва мсб.) тIва­рар кьунва. 1998-йисуз акъудай “Тарихдин”  кьилер хейлин гегьеншарнава ва, мадни важиблуди, гьар са лезги тайифадикай, гьи чеш­меда ни вуч лагьанватIа, кхьенва. Абурун чIалар, адетар, амалар ва  маса лишанар­  лезги чIалав,  адетрив, амалрив ва маса лишанрив гекъигнава, абурун мукьвавал ва хайивал къалурнава.­

Ф.А.Беделова вичин литературадинни илимдин кIвалахар кхьей шартIарни са акьван­ къулайбур тушир: адан хизан, вичин халкь хьиз, кьве чкадал пай хьанвай; вичизни рикIин уьзуьрди тади гузвай…

Фейруз Беделова  гьикаятдинни тарихдин  чешне авачир хьтин  къиметлу эсерралди­ вичиз кьакьан гуьмбет эцигна. Адан тIвар­цIи чи машгьур писателринни алимрин  жергеяр даим  экуь ийида.

Гьаким  Къурбан,

илимрин доктор, профессор