Азербайжан Республикада авай лезгийрин Куьснет хуьруьн тарихдикай
“ХъенчIин къапарин хуьр” тIвар алаз XIX асиррин эхирра Куьснет хуьр Елизаветпольский губернияда пара машгьур тир. Чара уьлквейрин чапхунчийрин гьужумриз, урусрин колонизациядиз, инкъилабдиз, дявейриз (дуьньядин сад лагьай, граждан, Ватандин чIехи) дурум гана вич хуьз ва кIвачел ахкьалтиз алакьай хуьр патал 50-йисара, чIуру вири крар кьулухъ галамукьайди хьиз тир. Садлагьана XXI асирда, ислягь девирда, хуьр чилелай бульдозерралди михьи авуна… Куьснетдин мусибатдин кьисметди чи рикIерик фул кутазва…
Тарихдиз сиягьат…
Куьснет Шемахинский губерниядин Къуткашен магьалдик (1856-йис патал Кавказдин календарь. Тифлис, 1955-йис. 331-чин) акатзавай. И губерния 1859-йисуз Бакинский губерниядиз элкъуьрнай.
1867-йисан 9-декабрдиз акъатай указдалди, Елизаветпольский губерния арадал атана, аник Бакинский губерниядин бязи уездарни акатна. Гележегда Куьснетдикай Елизаветпольский губерниядин Нухинский уезддин хуьр (1910-йис патал Кавказдин календарь. I пай. Тифлис. 177-чин) хьана. XIX асирдин эхирра Куьснет Лацарихъ (Лаза) галаз Куьснетдин хуьруьн жемиятдик акатзавай.
Винидихъ тIвар кьунвай 1856-йис патал тир “Кавказдин календарда” гьатнавай делилралди, Куьснетда лезгияр яшамиш жезвай, абур чеб чпихъ галаз лезги чIалалди рахазвай. Хизанриз талукь сиягьрин малуматралди, 1886-йисуз ина 342 кас (65 кIвал) авай ва абур вири куьревияр-суннитар (лезгияр-суннитар) — лежберар тир. ИкI, Азербайжандин 1921-йисан хуьруьн майишатдин переписдин малуматралди, Куьснет хуьре 278 кас яшамиш жезвай ва абурун чIехи пай куьревийри (лезгийри) тешкилзавай.
Лезгийрин къадим центр
XIX асирда, чешмейри тестикьарзавайвал, Куьснетда, чпин къимет 40 кепекдилай са манатдал кьван тир гапурар гьазурзавай. Абур неинки чкадин базарра маса гузвай, гьакIни чIехи кьадарра аваз Шушадиз ва Тифлисдизни тухузвай. Урусрин финансист ва экономист Ю.А.Гагейместера вичин са сочиненида (1850-йис) ихьтин кхьинар тунва: “Куьснет хуьруьн лезгийрин ракьукай расзавай затIарикай рахайтIа, абур Нухинский уезддилай анихъ са гужалди чкIизва” (Гагейместер Ю.А., Закавказьедин Прикаспийский крайдин хуьруьн майишатдин топографиядин шикил. 1850-йис, 39-чин). Куьснетда лап къадим девиррилай хъенчIин къапар гьазурунал машгъул тир. XIX асирда ина кьве устIархана авай, ана гьар йисуз 180-далай виниз хъенчIин кварар гьазурзавай. Абур патарив гвай базарриз тухвана, гьар сад 10-12 манатдай маса гузвай.
1955-йисуз жуьреба-жуьре къапар, гьа гьисабдай яз гъери хкуддай кварар, гьазурзавай тегьердин шагьид советрин археолог Г.Агьмедовакайни хьана. Ада Куьснет хуьруькай вичин ктабда кхьенва.
И ва маса чешмейрин делилри субутзавайвал, Куьснет хуьре хъенчIин къапарин пеше къадим девиррилай инихъ авай, ам бубадилай хцел ирс яз агакьарзавай. Дагъдин чеб дегиш жедайвал са шумуд юкъуз тазвай, ахпа валикдин куьмекдалди адакай жуьреба-жуьре кьадардин къапар (чукваяр, гетIеяр, кварар, чашкаяр…) гьазурзавай, ахпа абур цIал кузвай. Абур кудай элкъвей жуьредин пичерин асул дибар чепедикай ва керпичрикай гьазурнавайбур тир. Анра гзаф еке температурадин цIай твазвай, юкьвални чепедин къаб жедай. Гьа и “къапуна” эцигнавай затIар кIаникай кIарасдин цIун къати ялаври кьурурдай. И чкадиз карьер лугьудай.
Маса чешмейралди, Куьснет хуьруьн агьалияр ктабар чап авунал, парча хрунал машгъул тир, гьакIни райондин центрада сун гуьлуьтар, паласар (рухвар), гамар ва маса метягьар маса гуз чпин кьил хуьзвай. Хуьре гьакIни малдарвални хипехъанвал вилик фенвай.
Машгьур цIивин
Елизаветпольский губернияда Куьснетдин кIарасрин цIивин машгьур тир. КьетIен къайдайралди гьазурзавай ам вири губернияда виридалайни хъсанди яз гьисабзавай. Ахьтин цIивин гьазурун патал агьалийриз 4-5 югъ лазим къвезвай. Ам карвансарайрин иесийри фад маса къачузвай.
Куьснет хуьруькай чав агакьнавай делилри субутзавайвал, михьи гьава ва тIуьниз ишлемишзавай суьрсетдин ерилувиляй, ина садакай масадак акатдай азарри садрани кьил хкажнач. Хуьре юкьван гьисабдалди инсанар 70 йисуз яшамиш жезвай, гьа са вахтунда 120 йисалди яшамиш хьайибурни авай.
Куьснет пуд патахъай дагълари кьунвай. Хуьр гьуьлелай тахминан 1500 метрдин вине авай, гьавиляй хъуьтIуьз ина пис къаяр ва гатузни гьава къайиди жедай. Хуьруьн юкьвай Дамирапаран вацI авахьзавай. Куьснет Лацар, Дуруджа хуьрерихъ, Къабала ва Къуба районрихъ, гьакIни Дагъустандихъ галаз сергьятламиш жезвай. Хуьре XIX асирдин мис-кIин авай. Советрин девирда ам мектебдиз элкъвена ва гуьгъуьнлай ам хуьруьнвийри туьхкIуьр хъувуна, мискIин кардик кухтуна. Хуьруьз фин патал авайди са рехъ тир. Адан са падни къван квайди, муькуь падни кьвал тир. Хуьруьн патарив гвай тама пипин, йигин, цуцун, мегъуьн, гъверши тарар экъечIзавай. Хуьре къадим девиррин ва кьилдин тухумрин сурар авай.
Хуьр барбатI авуникай…
2000-йисарин эвел кьиляй Къабаладин зонада Бакудай тир ксари дагълух чкайра чилин участокар маса къачунин крарик еке йигинвал акатна. Ял ядай чкаяр ва кьилдин ксарин къелеяр эцигунив эгечIна. Куьснет хуьруьвни бедбахтвал агакьна. СССР чкIайдалай кьулухъ куьснетвияр чпин чилер гьукуматдивай маса къахчуниз мажбур хьана, амма пулар ганатIани, абурув лазим документар агакьнач. Гьа икI, “тайин тушир кьисметдин” эцигунар башламиш хьана. Советрин девирда ина инфраструктурадин гьич са жуьрединни объектар, гьатта виридалайни эвелимжибурни — медпункт ва я мектеб эцигнач. Лезги хуьрерин агьалияр и гуьрчег маканрай “чпин хушуналди” катдай чкадал гъанвай, амма Куьснет хуьр алай чкадилай юзазвачир, агьалияр чпин ерийрихъ галаз лап сих алакъада авай. Хуьре садлагьана ва законсуздаказ эцигунар башламишайди акурла, абур чпин чилер хуьн патал женгиниз экъечIна. Дугъри халкь чпиз малум тир кьван инстанцийрин ракIаррихъ хьана, гьатта президент И.Алиеван тIварцIел чарни (обращение) рекье туна. А чIавуз уьлкведин регьбердин гатун резиденция абурун хуьр алай чкадал эцигдайдал куьснетвийрин гьич шакни физвачир. А вахтунда абуру, умуд кваз, белки и идарадикай куьмек жеда лагьана, ФЛНКА-дизни Чар рекье тунай. Ана куьснетвийри кхьенай: “Гьукуматди фадлай ина яшамиш жезвай ксар патал къулай шартIар яратмишдай ва къайгъударвал чIугвадай чкадал, чи кIвалер, сурар, мискIинар чукIуриз, чун маса чкайриз куьчариз, хайи ерийривай къакъудиз алахънава ва халкь яз чун терг ийиз кIанзава…”.
2012-йисуз Азербайжан Республикадин Къабала райондин Дуруджа ва Куьснет хуьрерин агьалийри ФЛНКА-дин президент Ариф Керимоваз официальный чар кхьена ва чпин месэла гьялунин карда куьмек гун тIалабнай.
Гъулгъула арадал атай эвел кьилера гьеле хуьр къутармишдай мумкинвал амай. Амма куьмекдай касни хьанач. Куьснетвийрин месэлаяр анжах гьабурунбур яз амукьна. Гьич санани и месэла лазим кьайдада къарагъарнач. Лезгийрин жуьреба-жуьре СМИ-ра и месэладиз талукь макъалаяр акъатна, амма и кардикай са чарани хьанач.
2013-йисуз Куьснет хуьр михьиз чукIурна ва адан чкадал чIехи къуллугъ гвай чиновникдин резиденция эцигиз эгечIна. Хуьруьн агьалийрив чпин чилерай кепекар (гьакъикъи къиметрилай лап ужуз) вахкана, абур анай гужуналди куьч хьуниз мажбурна. Амма виридалайни гьайиф къвезвай кар -жуван хайи хуьр “лекьерин макан”, гзаф несилрин сурарни галаз гьамишалугъ квахьун я. Инсан ихьтин шартIара тун — дувулар атIана гадарай тарциз ухшар я. Винелай килигайла тар гьеле цицIи я, амма дувулар галачир адавай гьикьван яргъалди дурум гуз жеда…
Шерибан Пашаева, тарихчи
