Чи газетдин 33-нумрада Дербентда кардик квай яшайишдинни реабилитизациядин центрадин (СРЦН) къуллугъчи Шекер Рагьимхановадин “Умуми тIал” кьил ганвай макъала (адахъ “гадарнавай” аялрин шикилни гала) чапнавай. Ам кIелайла, дугъриданни, зи рикIизни тIал акъатна. ГьикI? Аялар, герек амачиз, гадарзавай куьгьне пекер яни? Шаламар яни, кIвачериз дар хьайи? КIапар яни, миже хкудна, амукьзавай?.. Аялар инсанрин веледар яз амачни?..
Вуч ятIани, чи кьилин телеканалрайни, маса чешмейрайни ихьтин садазни “герек амачир” несилрикай эхиримжи вахтара гзаф рахазва. Иллаки НТВ каналди къалурзавай “ДНК” программа датIана ида-ада гадарнавай аялрин диде-бубаяр чир хъувуникай тушни? Маса каналри маса керематар — аялар дидейривай къакъудзавай, дидедин бедендикай хкатзамазди, гьа хайи чкада аял туна хъфизвай, чагъаяр са гьихьтин ятIа къучийриз маса гузвай тегьерар ва икI мад инсанриз хас тушир крар къалурзава…
Гьа и чIавуз “инсандин ихтиярар хуьзва” лугьузвай бязи дестеяр чи обществодал паб-папал, итим итимдал эвленмиш хьун закондалди тестикьарун патал, Европадин “цивилизованный” (яни гьакьван вилик фенвай) институтарни галаз гьужумдиз къвезва. Хизан ерли тахьун хъсан я лугьуз тестикьарзава, гуя аялар дидейри хазвайбур ваъ, сала битмишарзавай набататрин, векьер-кьаларин, кул-кусрин тумар, хилер я.
Амма чан алай алемда гьашаратрини чпин шарагар гадариз аквадач. Пехърени чпинбур масадав вугудач! Бес инсанар?.. Икьван вафасуз, акьулсуз, намуссуз вучиз хьанватIа?
Чун рахазвай макъаладин авторди аялрин кьисметар икьван чIулав хьунин хейлин себебар дуьздал акъуднава: ичкибазвал, наркомания, кесибвал, кьадарсуз еке пуларихъ калтугун… АкI тахьун патал хъсан теклифарни тIимил ганвач. ЯтIани, чна фикирзавайвал, общество санлай икI чIур (начагъ) хьунихъ гзаф деринриз фенвай, я регьятдаказ гьялизни тежедай хьтин себебар авайди аннамишун герек жезва. Сад лагьайди, уьмуьрди тестикьарзавайвал, ичкибазвал, наркомания, кесибвал, кьадарсуз кат-калтугун… сагълам обществодиз хас азарар туш. Инсан вичи вичиз къаст авунал гъизвайбур ам авай обществодин (хизандин) къулайсузвал, къайдасузвал, законсузвал, гьахъсузвал тирдал шак алач.
Аялрин кьилелай хайибур (дидени буба) алатай, хизанар гзаф кьадарра чкIай вахтар чи тарихда (мукьвал ва яргъал) хейлин хьайиди я. Иллаки Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз чи жегьил Советрин уьлкведал вири дуьньядин капиталист ампайри граждан дяве илитIайла, чпел “беспризорник” (килигдай кас амачирди) тIвар акьалтай миллионралди аялар хьайиди чаз тарихдин документрай, бязи художественный эсеррай чида. Аялар хуьдай коммунаяр арадал гъанай. Хвенай аялар государстводи вичин харжийрихъ. Арадал гъанай ЧIехи Гъалибвилик чпин лайихлу пай кутур игитрин несилар.
Ватандин ЧIехи дяведин цIаяр, ялавар, зурба чукIурунар, магьрумвилер себеб яз, чи уьлкведа етимринни ажузбурун еке дестеяр пайда хьанай. Советрин государстводи дяведин гьа залан йисарани, адалай гуьгъуьнизни вичин вири мумкинвилер аялар хуьнихъ элкъуьрнай. Аялар хуьнилай чIехи везифа авачирди малумарнай. Чи вири хуьрера (мектебра, яслийра, махсус кIвалера, интернатра, етимханайра), аялар недайдалдини, парталралдини, яшамиш жедай чкайралдини пулсуз таъминарнай. А чIаван агъзурралди етимрикай гьихьтин гьакимарни, алимарни, спорсменарни, духтурарни, эцигунардайбурни, аскерарни хкатна! Уьлкведин сагьибар хьана а несилрин векилрикай…
Бес гила? Уьлкведа етимрин кьадар къвердавай гзаф хьунин себеб вуч я?
Макъалада къалурнавайвал, са Дербентдин аялрин центрадиз 20 йисан къене гьар йисуз 90 аял (диде-бубади гадарнавай, садазни “герек амачир”) агакьзава. И рекъемдик гьеле, чпикай хабар авачиз, куьчеда тунвайбур квач. АтIай чарадикди кIвалера (дидеди ва я бубади, бадейрини чIехи бубайри, халайрини халуйри) хуьзвайбурни квач. Диде-буба кьведни аваз, кIваликай, чиликай, кIвалахдикай, пулдикай дарвал (кесибвал) авайбурни гьикьван ятIа ни гьисабна? ЧIехи уьлкве, вичихъ гьакьван девлетар, чилер-мулкар аваз, аялар хуьз тежезвай зибилханадиз элкъвенва жал? Аялар, хизанар хуьн кьилин везифа я лагьанва эхир чи Конституцияда…
Аялар авай хизанриз яшайишдин ва маса хилерайни куьмекар гузвайдини раижзава мукьвал-мукьвал. Гьич тахьайтIа, чахъ гьар са регионда аялрин ихтиярар хуьнин рекьяй махсус къуллугъар ва уполномоченниярни ава…
ЦIийи мектебарни, аялрин бахчаярни эцигиз, ачухиз къалурзава. Чина “дидедин капитал” кардик кутунва. Аялар галай дидейриз бязи кьезилвилерни тайинарнава… ЯтIани вилив хуьзвай хьтин нетижаяр жезвач. Вучиз?
Миллиардерарни гзаф жезва лугьузва. Къецепатан банкарани пулар пара хуьзва…
Макъаладин авторди чахъ, иллаки дагъустанвийрихъ, мукьва-кьилияр аваз-аваз, аялар масадан (государстводин) хиве тун намусди кьабул тавунин адетар хьайиди рикIел хкизва. Эхь, ам чи ата-бубайрилай агакьай ирс я. Гила а ирсинални амалзава?
Пул — ингье исятда виридалай вине вуч тунватIа. И кар макъаладин автордини къейднава.
Ихьтин “идеология” чав ни агакьарна? Жаваб винел ала: чпихъ я хизанар, я аялар авачир гьа олигархрини, чиновникрини, депутатрини… Гьатта диндини, пул, мумкинвал аватIа, кьвед, пуд, кьуд пабни гъун айиб авачир кар яз гьисабзава. Вири каналрай гьа алакъаяр раижни ийизва. Ихьтин шартIара бес етимрин (диде-бубани сагъ яз) кьадар артух жедачни?
Аялар ерли тахьайтIа, кефлу уьмуьр гьатта яргъалди фидайдини раижзава. Гуя жегьилвал, гуьрчегвал хуьда папари. Азадвал жагъида итимриз!.. Сиягьатар, ял ягъунар, цIийи танишар, цIийи савкьатар, цIийи папар, цIийи гъуьлер… Пагь, авай кьван кефер!..
Ихьтин шартIари демографиядикай (агьалияр хуьникай) ийизвай ихтилатар вири тапанбуруз, алдатмишунриз элкъуьрдачни бес?!
Сад-кьве меценатди (мергьяматлуда) гузвай бязи садакьайрикай несилар хуьдай къуват жедани?..
“Маткапитални” чи къвердавай багьа жезвай базарди къахкъудзава. Гьардаз вичин кьил хуьн залан жезва. Артухан нефес кIвале хьун пар яз аквазва… Кьуьзуьбур генани герек туширбуруз элкъвезва. Пенсиядивни гила парабур агакьзамач… Хаталу, инсафсуз азарри “гваз физва” парабур…
Мад ва мад суалар къвезва. Амма жавабар авач. Са кар гьиссзава: “инсандин чин алай” обществодикай рахаз, инсансузвал, инсафсузвал, акьалтIай ягьсузвал, алверчивал, вафасузвал, вагьшивал вилик фидай рекьер гьяркьуь ийизвайди такун тажуб жедай кар я.
Санлай общество, къурулуш фадлай начагъ я. Къецепатайни гьа “начагъбуру” чал чпин “ивирар” илитIзава. Бес гележег, эхир гьикI хьуй?!
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
