“Лезги газетдин” алатай нумрада цIийиз кардик кутунвай “Эминан алемдай” тIвар алай рубрикадик кваз чIехи шаир Етим Эминан “И дуьнья са фана багъ я” шиир ва адаз Мансур Куьревиди ганвай баянар чапнавай. Авторди баянра къейднавай бязи делилрихъ, фикиррихъ галаз редакция рази туширдакай чна виликан нумрадай хабар ганай.

Сад лагьайди, М. Куьревиди къейдзавайвал, шиирдин кьил Агьед Агъаева 1960-йисуз акъудай ктабда — “Эмина вич рекьидайла лагьай чIал”, Гъалиб Садыкъиди 1995-йисуз акъу­дай ктабда “Рекьидайла лагьай чIал” тIварар алаз гьатнава. Гила и шиирдин тIвар “И дуьнья са фана багъ я” тIвар алаз хгун кутугнавайди М.Куьревиди ихьтин гафаралди субутзава: “(…) И шиирдин бине тир Эминан фикирар атIа дуьньядиз финикай туш, чилел физвай уьмуьрдикай, адан азабрикай ва, гьа азабризни килиг тавуна, инсандиз и фана дуьньяда физвай уьмуьрдихъ галкIиз кIанзавайдакай я. Чи фикирдалди, и шиирдиз инлай кьулухъ адан сад лагьай цIар тир “И дуьнья са фана багъ я” тIвар гун дуьз жеда”. Амма хъсандиз фикир гайитIа, и шиирдиз  Агьед Агъаеванни Гъалиб Садыкъидин ктабра гьатнавай тIвара­рикай (“Эмина вич рекьидайла лагьай чIал”, “Рекьидайла лагьай чIал”) сад гун гзаф кутугнава. Вучиз лагьайтIа, М.Куьревиди къейд­завайвал, ихтилат физвай эсердай чаз аквазвайди “дуьньядихъ галкIиз алахънавай Эмин» туш, акси яз, инсанриз Къия­мат­дин югъ рикIел гъана, Реббидин вилик гунагьрин гьакъиндай гудай жавабдикай, гьалал-гьарамдикай фикир ая, Эхиратдиз гьазурвал аку лугьуз эверзавай Эмин я. И фикир дуьз­ди тирди чун рахазвай шиирдин вири цIарари тестикьарзава. Ша чна мад сеферда ди­къетдивди кIел хъийин и шиир (ам газетдин алатай нумрада ганвайвал чап хъийизва):

И дуьнья са фана  багъ я,

Куьне квез гьуьрмет ая тIун.

Гваз фидайди вад юкI агъ я,

ШейтIандиз нянет ая тIун.

 

Гьарам немир куьне квез чиз —

Халкь авунва вири рекьиз.

Чун халкь авур чи Халикьдиз,

Шукур гъиз, минет ая тIун.

 

Шукур хьуй, я Сад Аллагь, ваз,

ГьикI фида чун гунагьар гваз?

Къияматда, я Ребби, чаз

Вуна ви рагьмет ая тIун.

 

Гьахъ я, чун рекьида вири —

Амукьдач хьи гьич са гъейри —

Нече-шумуд, ажуз-дири…

Са касдиз муьгьлет ая тIун!

 

Эмина лагьай кьван гафар,

Дуьнья акваз, рикI хьана дар!..

Я Сад Аллагь, я Пайгъамбар,

И дуьнья женнет ая тIун!

Гьинай аквазва квез и шиирдай дуьньядихъ галкIизвай Эмин? Авайвал хиве яхъ, инай чаз аквазвайди Эхиратдин къайгъуда  авай Эмин тушни?! Эгер шиирдин эхиримжи кьве цIар КIиридай жагъанвай гъилин хатIарин альманахда авайвал туртIа, “Я Сад Аллагь, чун Пайгъамбар / Рази жер уьммет ая тIун!”, и вариантди чи гафариз генани къуват хгуда. Гьатта и цIарар къерехна, М.Куьревиди теклифнавай “И дуьнья са фана багъ я” шиирда авайвал туртIани, чи фикир къуватлу яз амукьзава. Вучиз лагьай­тIа, Эминан шиирдин метлеб ихьтинди я: “Эй инсанар, и фана дуьньядиз килигна, гьалал-гьарам какадариз, гунагьрик кьил кутаз, куьне куь Эхират рикIелай алудмир. Са югъ къведа — куьне вирида Аллагьдин вилик жаваб гуда”. Им сад лагьайди.

Кьвед лагьайди, чун гьа цIарарин гьакъин­дай рахан. Ву-чиз М.Куьревидиз “Я Сад Аллагь, я Пайгъамбар, И дуь­нья­ женнет ая тIун!” гафар Эминан хсусибур яз акуна, “Я Сад Аллагь, чун Пайгъамбар / Рази жер уьммет ая тIун!”  — адал илитI хъувунвайбур яз? И жигьетдай ингье ба­янрин автор­ди вуч лугьузватIа: “Чи фикирдалди, ихьтин цIарар Эминан шиирар чарчел кхьейбуру адан фикирар “кьезилариз” алахъунин гьакъиндай шагьидвалзавайбур я. Аквадай гьаларай, Аллагьди гайи кьисметдал рази, атIа дуьньядиз физ кIан тахьана, Адавай и дуьньяда яшамиш хъжедай алава вахт (муьгьлет) ва и дуьньядикай хъсан къайдаяр авай “женнет” авун тIа­лабун Эминан шиирар чарчел кхьейбуруз еке “асивал” хьиз аквазвай. ГьакI хьайила, абуру “И дуьньяда женнет ая тIун!” тIалабунин гафарин чкадал Пайгъамбар рази жедай жуьредин “уьммет ая тIун” лу­гьуз, Аллагьдивай  тIалабзавай  гафар  кхьенва”.

Сифте нубатда лугьуз кIанзава, эгер шиирдал вичел асаслу хьана къимет гайитIа (винидихъ лагьанвай гафар чаз инал тикрар хъувунин лазимвал аквазвач), и шиир Етим Эмина и дуьньядихъ галкIун патал кхьенвайди я лугьудай са делилни авач. ЯтIани, М.Куьревиди “дуьньядихъ гал­кIиз­вай Эминни” и шиир сад-садахъ галаз алакъада тун патал “муьгьлет” гафуникай муьгъ авунва. Гуя Етим Эмина “Са касдиз муьгьлет ая тIун” гафаралди Аллагьдивай вичиз “муьгьлет ая тIун” лугьуз­ тIа­лабнава. Амма, чи фикирдалди, ибур гьакъикъатдиз мукьва гафар туш. Вучиз чун ихьтин фикирдал атанва? Ша чна бендинин сифтегьан пуд цIарцIиз дикъетдивди фикир гун:

Гьахъ я, чун рекьида вири —

Амукьдач хьи гьич са гъейри —

Нече-шумуд, ажуз-дири…

И бендинин эвел пуд цIарцIин мана вуч ятIа, чаз ачухдиз аквазва: шаирди им вири рекьидай дуьнья я лугьузва, ажуз-дири талгьана. Гила гъин кьуд лагьай цIар:

Са касдиз муьгьлет ая тIун.

И цIарцIе Етим Эмина вичиз муьгьлет ая, алава вахт хце лу­гьудай фикирни кьетIидаказ тестикьариз жедач, вучиз ла­гьайтIа сифтегьан пуд цIарцIихъ галаз гекъигайтIа, Эминан гафарай “и дуьньядай вири рекьиз физ­ватIани, заз са кIус муьгьлет хце яшамишдай” лугьузвай хьиз акъатзава. Амма ди­­къет­дивди фикир гайитIа, “Са касдиз муьгьлет ая тIун” цIар­цIелди бенд акьалтIаруниз ихьтин мана гун чаз дуьзди яз аквазва: “Им вири рекьиз физвай дуьнья я, ажуз-дири талгьана, вахт атайла, садазни муьгьлет хгузвайди туш”. Бендинин эхиримжи цIар тIала­бунин тах кваз кхьенватIани, сифтегьан пуд цIар­цIив гекъигайла, адан мана тIалабу­нилай, тес­тикьарзавай делилдиз гзаф мукьва я. Вири бендиниз санлай­ анализ гуз хьайитIа, чна лугьузвай фикир авай хел залан жезвай­ хьиз аквазва. А фикир бендинин логикадихъ галазни кьазва.

Гила  чун  М.Куьревиди  къейдзавайвал, гуя Етим Эмин аси­вилин къармахрай акъудун патал “Я Сад Аллагь, я Пайгъамбар, И дуьнья женнет ая тIун!” цIарарин чкадал кхьенвай “Я Сад Аллагь, чи (чун) Пайгъам­бар / Рази жер уьммет­ ая тIун!” цIарарикай рахан. Чи макьсад инал са ва я маса вариантдин тереф хуьн туш. Чи макьсад гьакъи­къатдиз мукьва жез алахъун я. Ша мад са се­ферда М.Куьревидин баянрал хквен: “…Эминан шиирар чарчел кхьейбуруз еке “асивал” хьиз аквазвай. ГьакI хьайила, абуру “И дуьньяда женнет ая тIун!” тIала­бунин гафарин чкадал Пайгъамбар рази жедай жуьредин “уьммет ая тIун” лу­гьуз, Аллагьдивай тIалабзавай гафар кхьенва”. Генани алава яз ада къейд­зава: “Бендинин вилик квай кьве цIарцIе дуьньядин крарикай, абур акваз, шаирдин рикI дар жезвайдакай ихтилат физва. И цIарарин логикадай абурулай гуьгъуьнай къвезвай цIарарни динэгьлийрин “уьмметдихъ” галаз ваъ, дуьньядин крарихъ галаз алакъада авайбур хьун лазим я”. Эмина и шиир Эхиратдиз кхьенвайди тестикьарзавай фикир къуватлуди тирди чна къейднай (а гафар чна тикрар хъийидач). Эгер винидихъ гъанвай чи делилар фи­кирда кьур­тIа, шиирдин эхиримжи цIарар ибур хьун кутугнава: “Я Сад Ал­лагь,чун Пайгъамбар / Рази жер уьммет ая тIун!”. Ши­ирдин логикадивни гьа и цIарар кьазва. Шиирда Етим Эмина инсанриз Къияматдин йикъа­кай фикир авун, вири и дуьньядай кечмиш жез физвайди рикIелай алуд тавун тIа­лабзава, ада Аллагьдивай Къияматда ре­гьим ва эхирдайни Пайгъамбар рази жедай уьммет авун тIалабзава. Амма М.Куьревиди къейдзава: “Диндин къанунрал гьал­тайтIа, Пайгъамбардини инсанри Аллагь рази жедай крар авун герек я, Аллагьди Пайгъамбар — ваъ”. Инал Мансур Куьреви вичин философиядал шариатдин халат алукIиз алахънава. Ам­ма алакьнавач. Вучиз лагьай­тIа, гьакъикъат масад я. Чи тIала­бу­налди, и цIа­рарин гьакъиндай диндин алимри къейд авурвал (и кардин гьакъиндай чна чи кьилиз атай фикирар кхьидай жуьрэт авунач, вучиз лагьайтIа, чун шариатдин пешекарар туш. Гьа ихьтин къайдадал амал авун чна Мансур Куьревидизни меслятзава, вучиз лагьайтIа, шариат­дин текстериз жуван философиядалди баян гун еке ба­тIул­­вал я), Пайгъамбар рази авун — им Аллагьди адаз кIан­дайвал авун лагьай чIал туш (яни Аллагьди Пайгъамбардин­ кIанивал фикирда кьуна, Вичин къарар гьадаз кIан­дай­вал ийиз­вайди туш). И гьадисдай и кар генани якъин­диз аквазва:­ “Гьузайфа ибн Яман асгьабди (Аллагь рази хьурай вичелай) ага­кьар­навайвал, Пайгъамбарди (Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана (мана): Куьне им Аллагьдиз кIан хьайи ва флан касдиз кIан хьайи кар я лугьумир, куьне им Аллагьдиз кIан хьайи кар ва ахпа флан касдиз кIан хьайи кар я лагь…’’ (Абу Давуд). И гьадисда Пайгъамбарди (Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) и кар къадагъа авунихъ галаз санал дуьз рехъни къалурнава (яни гьикI лугьун лазим ятIа лагьанва).

Бес Пайгъамбар рази авунни, адаз кIан­дайвал авунин арада вуч тафават ава? Жаваб ихьтинди я: Пайгъамбардин разивал им Аллагьди адаз багъишзавай шадвал я, адан мурад кьилиз акъудун я.

ИкI тирдан гьакъиндай шагьидвалзавай аятарни ава Къу­ръ­­­анда. Мисал яз, Къуръандин 93-сурадин 5-аятда ла­гьан­ва (мана): “(Гьакъикъатда) ваз ви Реббиди гуда (гележегда хъсан паяр) ва вун рази жеда!”.Къуръандин 2-сурадин 144-аятда лагьанва (мана): “Гьакъикъатда, Чаз вун цаварихъ элкъвезвайди аквазва ва (гьа­къи­къатда) Чна вун рази жедай кьибледихъ элкъуьрда. (Гила) жуван чин “Масжид-уль-Гьарам” (Кябе) галай патахъ элкъуьра…”. (Аллагьди мусурманар рази жедай крар авуникай гьакIни Къуръ­андин 5-сурадин 119-аятда, 58-сурадин 22-аятда, 92-сурадин 21-аятда ва са жерге маса сурайра лагьанва).

Вири и делилар фикирдиз гъизватIани, чна кьетIидаказ Эминан вичикай ихтилат физвай шиир “Я Сад Аллагь, чун Пай­гъамбар / Рази жер уьммет ая тIун!” цIа­ра­ралди акьал­тIар ая лугьузвач. Къуй и кардин жигьетдай чи алимрини чпин фикирар лугьурай.

Амма М.Куьревиди дуьз вариант яз хкянавай “Я Сад Аллагь, я Пайгъамбар, И дуьнья женнет ая тIун!” цIарарин ма­на кхьейбуру дуьз агакьарнава лугьунни шаклувилик кутаз жеда. Вучиз? Вучиз лагьайтIа, диндин, шариатдин дерин чивилер авай Етим Эмина Пайгъамбардивай (ам Аллагьдихъ галаз са жергеда туна) и дуьнья женнет ая лагьана тIалабун шаклувилик кутаз жедай делил я. Вучиз лагьай­тIа, им еке гунагь я ва им неинки арифдар Етим Эмина, гьатта Ислам дин­дикай жизви чирвилер авай жергедин касдини ийидай кар туш. Етим Эмин хьтин савадлу, камаллу касди диндин ихьтин гъалатI­риз рехъ тагудайди Мансур Куьревиди вичини хиве кьунва. Ингье ада вуч лугьузватIа: “Гъ.Садыкъиди 1995-йисуз акъуднавай ктабда и бенд и жуьреда ганва: “Шукур хьурай, Сад Аллагь, ваз,/ ГьикI фида чун гунагьар гваз?/ Кьейилани, я Ребби, чаз/ На кьванни рагь­мет ая тIун”. Чи фикирдалди, шаирди, са бендина Аллагьдив рахадайла, санал “Я Ребби” кхьена, муькуьнал “я Сад Аллагь” кхьин тавуна, “Сад Аллагь” кхьидачир. Бендинин и вариантда мад кьве карди чпел фикир желбзава: сад лагьайди, “кьейилаНИ… рагьмет ая тIун” келимадай рекьидалдини рагьмет ийидайди яз акъатзава, амма рагьмет ийизвайди анжах кьейила я. Кьвед лагьайди, “я Ребби,.. на кьванни рагьмет ая тIун” келимадай акI акъатзава хьи, гуя Реббидилай гъейри рагьмет ийиз жедайбур мад ава. Амма мусурманрин динда Реббидилай гъейри ахьтинбур мадни авайди хиве кьун Ада гъил къачун тийи­дай гунагь яз гьисабзава ва и кар Эминаз чидачир лу­гьун чи патай еке таб жезва”. Эхь, дуьз лугьузва М.Куьревиди ва инал ада герек тир логикани ишлемишзава. Чазни адан гафарал алава хъийиз кIанзава, Реббидилай гъейри, гуна­гьар багъишдай мад садни авачирди чизвай Эмина садрани Реббидилай гъейри, масадавай и дуьнья женнет ая лугьуз тIалаб­дайди туш! Эгер адаз Реббидихъ галаз санал женнетар гуз жедай мад садни авачирди чизвачир ва ахьтин тIалабунар авун чIехи гунагь тирди шаирдиз ашкара тушир лугьун хьайитIа, им чи патай еке таб жеда…

Ша чун гьакъикъатдин суракьда жен! Жуван фикир, кьатIунар масадал гьакъикъат­ хьиз алкIурун гьич кутугнавай кар туш. Илла­ки Етим Эмин хьтин чIехи шаирдал. Им адакай фитне, гъибет авун я.

Газетдин редколлегия