Дагъустан ва туризм

Къе уьлкведин СМИ-рини, блогеррини, социальный сетрикай менфят къачузвай ксарини кхьизва, тестикьарзава: “Россиядин агьалийри чеб патал Дагъустан цIийи кьилелай ачухарзава. Дагъларин уьлкведин инсанрини, абурун рафтарвилини, тIебиатдин аламатдин, гуьрчег акунрини, шикилрини, Каспий гьуьлуьн къерехрини гьейранарзава…”

Гьелбетда, ихьтин хиве кьунри, кхьинри гьар са дагъустанви шадарзава. Дагъларин уьлкведихъ инсанри ял ягъун, сагъламвал мягькемарун, азад вахт менфятлудаказ акъудун, туризм, санаторийрин, курортрин хел вилик тухун тешкилдай вири жуьредин шартIар ава. Ам­ма, гьайиф чIугунивди къейд ийиз кIанзава хьи, Дагъустандин кьилиз атай саки са регьбердини и шартIарикай ерли менфят къачунач, Дагъустан туризмдин, курортрин ял ядай макандиз элкъуьрнач.

Советрин девирда Дагъустандиз, Талгидин, Къаякентдин курортриз, “Каспий”, “Тарнаир” санаторийриз, Ахцегьрин гьамамрал, Дербентдин, Белиждин, Рубасдин, Гунибдин ва маса турбазайриз къвез хьайи Россиядин агьалияр гила яш­лу хьанва. 1990-йисара ва ахпани уьлкведин бязи СМИ-ри майдандиз акъудай “Кавказдин миллетдин чин алайбур” ибаради ва Дагъустандикай чукIурзавай чIуру хабарри чи республика гзафбуруз къурна, та­кIа­нарна. Эхиримжи йисара уьлкведа хъсан патахъ кьиле физвай де­гишвилери, гьукуматдин талукь органри, идарайри ва гьакI инсанрини тухузвай кIвалахди россиявийриз Дагъустан тарифлу пата­хъай­ къалурдай мумкинвал гана. Къе Россиядин Федерациядин жегьил несилди Дагъларин уьлкве чеб патал цIийи кьилелай ачухзава ва гзафбуру Россияда ихьтин республика авайди чир хьунал гьейранвалзава. Идакай социальный сетра хушвилелди кхьизва, масад­бурузни, Дагъустандиз атана, ял ягъун­, гуьрчег, аламатдин кьетIен тIебиатдихъ галаз таниш хьун теклифзава, меслятзава.

Россиядин агьалияр, гьа гьи­саб­­дай яз дагъустанвиярни, дуь­нья­дин маса уьлквейриз ял ягъиз­, ту­рис­тар яз физва. Гьа са вахтунда чи уьл­­кведа ва гьакI Дагъустандани фи­­кир желбдай, таниш же­дай, гьейранвалдай гзаф чкаяр ава. Лугьу­дай­­­вал, жуван лаш тIурар алаз аква­да. Икьван гагьда чи инсанар­ Д­а­­­­­­­гъус­тандин районриз, кье­тIен­ акунрин ажайиб чкайриз физ вер­диш­за­ва­чир. Анжах цIи и карда де­­­гиш­вал­ гьатна. Идаз, гьелбетда, рес­­публи­када туризмдин хел вилик тухунин мураддалди тухузвай кIва­лахди, чи гуьзел ва машгьур чкайри­кай реклама гегьеншаруни, республикадиз атай блогерри социальный сетра Дагъустан Республикадикай ва агьалийрикай гьакъикъи ва тарифлу материалар гуни таъсирна.

Россиядин агьалийри Дагъларин уьлкведиз ийизвай итиж акурла, РД-дин туризмдин ва халкьдин художественный сеняткарвилин рекьяй министерстводи, авайбурал алава яз, туризмдин цIийи маршрутар ачухна ва и кар давамарзава. Мисал яз, промышленный туризмдиз талукь рекьер кутазва. Идан гьа­къиндай “Интерфаксдиз” министр Эмин Мерданова малумарна. Адан гафаралди, туристриз Чиркейдин ГЭС-дал, Къизлярдин коньякрин за­воддиз, Дербентдин газ квай чехирар хкуддай заводдиз, “Махачкала” международный аэропортуниз, “Дагестан Стекло Тара” ООО-диз экскурсияр тешкилдайвал я.

И мукьвара республикадиз РФ-дин стратегиядин цIийи проектриз рехъ ачухдай агентстводин генеральный директордин заместитель Ольга Захарова атанвай. Ада чи республикади  Россиядин Федерациядин регионра туриствилин алава маршрутар ачухуниз талукь “Жуван Россия ачуха” конкурс-проектда иштиракунин мураддалди­ тешкилнавай мярекатда иштиракна. Анал лагьайвал, Дагъустанди маса регионрин арада кIвенкIве­чи чка кьуна. Конкурсда гъалибвал къа­чур 6 маршрутдикай 4 Дагъустандин мулкарилай фида.

— Зун Дагъустандин гзаф районриз, хуьрериз фена, агьалийрихъ галаз суьгьбетар авуна,- лагьана О.Захаровади,- виринра чун, вужар ятIани чин тийиз, пара хушвилелди кьабулна. Чаз Дагъустандихъ туризм вилик тухун патал гьихьтин мумкинвилер аватIани акуна. Абурукай тамамвилелди менфят къачуна кIанда.

Республикадиз къвезвайбурун кьадар къвердавай артух жезва.  Ма­хачкъаладин аэропортунин векилди малумарайвал, меркездиз гьар юкъуз уьлкведин жуьреба-жуь­ре ре­­гионрай 30 самолет къвезва. Пассажиррин лап чIехи пайни ту­ристар, ял ягъиз къвезвайбур я. Уьлкведин майданда инсанривай хабарар кьурла, малум хьана хьи, га­тун варцарин­ отпускдин вахтунда­ физ кIанзавай шегьеррин арада Ма­хачкъала сифтебурун жергеда гьатна. OneTwoTrip агентстводин де­­лилралди, неинки са меркездин, гьакI Дагъустандин ви­ри шегьеррин мугьманханайра чкаяр йисан эхирдалди кьунва. Идал алава яз, республикадиз къвезвай гзаф пай мугьманри кьилдин ксарин кIва­лерни кирида кьазва. И кардин шагьид зунни я. Чи къуншидал алай, гьуь­луь­вай кьве виш метрдин яргъа эциг­навай 18 мертебадин кIвалера анжах туристар яшамиш жезва. Са бя­зибурухъ галаз зун танишни хьа­на­.­­

Екатеринбургдай атанвай Виолетта Некрасовнади ихтилатзава:

— Зун иниз жуван вах ва руш галаз атанва. Кирида кьунвай кIвале яшамиш жезва. Пара къулай я. Гьар юкъуз экуьнахъ ва нянихъ гьуьлуьн ятара эхъвезва. Чун Сулакдиз фе­на, Сарыкъум бархандиз килигна, Тар­ки-Тау дагъдиз хкаж хьана, шегьердин музейрални кьил чIугуна. Пака Дербентдиз, анайни Ахцегьрин гьамамрал физ кIанзава. Куьна фидай, килигдай чкаяр пара ава, виридав и сеферда агакьдач, къведай йисузни хкведа чун.

Гьуьлуьн кьере зун Мурманскдай атай жегьил хизандихъ (гъуьл, уьмуьрдин юлдаш ва ирид йиса авай руш) галаз таниш хьана. За абуруз суал гана: — квез ана Баренцево, Лацу гьуьлер аваз, куьн иниз  гьикI хьана атанва?

Михаил Болдырев хъуьрена ва ада лагьана:

— Абур Каспий гьуьлуьв ва чи чка инин гьавадив, шартIарив ге­къи­гиз жедач. Ихьтин хъуьтуьл, па­ра чими яд ана авач. Гьуьлуьн къерехда авай къумни чун патал еке пиш­кеш я. Ада, цIал алай хьиз, кузва.­

— Аквазвани, чал ракъинин нурари гьихьтин ранг (загар) гъанва­тIа? — ван кяна Маргаритади.- Ина чна вижевайдиз ял язава. Сифте яз атанватIани, чаз ина гзаф шейэр хуш хьанва. Емишрин, майвайрин базарарни, инсанрин рикIерин ачухвални, пара гуьрчег чкаярни. Кьилинди, Каспий гьуьл маса  гьуьлерив гекъигиз жедач. Эгер ам михьи­ни тиртIа, мадни хъсан жедай.

Эхь, михьивилин месэла кар алайди я. Идакай саки вири туристри лугьузва. Гьеле чи шегьерра ва хуьрера туризмдин хел гегьенш камаралди вилик тухудай, республикадиз мадни гзаф инсанар желб­дай шартIар тешкилиз алакьнавач.

Гьа са вахтунда туризм вилик тухуниз кьецI гузвай маса крарни ава: бес кьадарда мугьманханаяр, тIуьнар недай ва гьакI герек маса къуллугъар ийидай идараяр, машинар акъвазардай чкаяр, туристрин къуллугъда акъваздай пешекарар, экскурсоводар тахьун. Иллаки — хуьрерин чкайра. Анра виридаз герек къвезвай дараматар жагъурунни четин я. Гьелбетда, ихьтин гьалари, шартIари садра атайбуруз мадни хкведай рекьер агалда.

Республикадин шегьеррилай алатайла, мугьманар чи хуьреризни хушвилелди физва. Ихьтин гьалар акурла, дагъустанвийрин иштя­гьарни ачух жезва. Абуру хуьрера 90 мугьманхана ачухнава. Россиявийри дагъустанвийрин хуьрекрин, абуру теклифзавай якIун, не­кIедин, емишрин, майвайринни тарифзава. Лап гьейранвилелди “чна мад ихьтин ширин,. тIямлу емишар, ниси, як, къаймах, къатух, дулдурмаяр, кIепI… тIуьр­ди туш” лугьуз, хиве кьаз­­ва. Гьелбетда, ихьтин­ лайихлувилери Да­гъустандин машгьурвал хкажзава.

Туроператорри гьисабзавайвал, Дагъустанда туризмдихъ лап еке мумкинвилер ава. Европадин ва гьакI маса уьлквейри чпин шегьерра, хуьрера туристар, мугьманар па­­тал виш йисара шартIар тешкилна. Дагъустандихъ  акьван вахтар авачтIани, чи инсанар гъавурда гьатнава: туризм гьам къазанмишдай, гьам халкьдин майишатдин са шумуд хел вилик тухудай, республикадин экономика хкаждай важиблу хел я. Мугьманри гзафни-гзаф кьил чIугвазвай чкайра къулай шартIар тешкилуник, мугьманханаяр, кафеяр, ял ядай базаяр эцигуник чи карчийри, бизнесменрини чпин пай кутуна кIанда.

Нариман  Ибрагьимов