Чилин винел акьван гуьрчег чкаяр ала хьи, абур акурла, инсан гьейран хьана амукьда. Фикир гайила, якъин жезвайвал, инсанар тикрар тежер гуьрчегвилин алемда яшамиш жезва. Гьакъикъатдани, инсан тIебиатдихъ галаз даим алакъада ава. Гар авайла, адан йигинвилин, гьуьлел лепе алайла, цин ширширдин, къушари лув гудайла, абурун сесерин ван къвезва ваз, гуя акI жезва хьи, тIебиат инсандихъ галаз рахазва, ада чаз датIана къуллугъзава.
Гуьзел дереярни тамун гапIалар, къайи булахарни дерин кIамар, кьакьан синерни пак чкаяр… Дагъларин уьлкведа, кьилди къачуртIа, къадим Куьредани гзаф ава. Гьа чкаяр хьиз, заз жуван хайиди тир Эминхуьруьн кьилихъ, арада кIаняй къубу авахьзавай тIул аваз, 3-3,5 гектардин майданда экIя хьанвай ПIирен тамни гзаф кIанда.
Ингье ара-ара жуван къуьне авай “Никон” фотокамерадай шикиларни ягъиз, тIебиатдин гуьзелвилел, къушари язавай нагъмайрал шадвал ийиз, зун ПIирен тама къекъвезва. РикIел Шихнесир Къафланован “ТIебиатдин гуьзгуьда” шиирдин цIарар къвезва:
Гьар сеферда къацу тамуз
Авурла сефер,
Акваз-такваз квахьда, шаксуз,
Гуьгьуьлдай цифер…
ПIирен там чи хуьруьн мулкуна амай тек са гапIал я. 1966-йисуз Ялцугърин, ХипитIрин, Хутаргърин, Бигеррин, ЦицIерин хуьрер иниз куьч хьайила, Эминхуьр алай чка михьиз там тир, гьавиляй и участокдиз Аламише лугьузвай.
1970-йисара уьзуьмлухар, салар кутун патал хуьруьн мулкуна авай тамун гапIалар хкуддайла, са шумуд йисарин зурба тарар атIудайла, хуьруьнвийри ПIирен тамук кядай къаст авунач, анаг вахфадин чка я лугьуз.
Тама мегъуьн, цIвелин, къавахдин ва маса тарар ава, абурун куьлгедик жикIидин валар, кул-кусар ква. Валари, чумурри бязи чкаяр басмишнава. Тама хутун, инидин, кицикдин, чIуру жумун, чуьхверрин тарарни гьалтзава. Са шумуд тарциз къерейрин (чIуру ципицIрин) тегьенгарни хкаж хьанва. Тамай инсанри емишар незва, амма абур кIвалериз тухузвач. Гунагь я лугьузва.
Виликрай, за школада кIелзавай 1970-йисара, и тамуз мукьвал-мукьвал школьникар сиягьатриз гъидай, ана тIебиатдихъ галаз алакъалу викторинаяр, маса мярекатар тешкилдай. Эхиримжи вахтара иниз аялар гъиз жезмач, гъуьлягърин кьадар (санлай хуьруьн вири мулкуна хьиз) хейлин гзаф хьанва. Тама лап мукъаятлудаказ, игьтият квадар тавуна, са 25-30 декьикьада къекъвей зал 8 гъуьлягъ гьалтна, чебни — акурла, кичIе жедайбур, яргъивилел 1,5-2 метр алайбур, жуьреба-жуьре рангаринбур.
— Корреспондент стха, тамун деринриз гьахьмир, къалин чкайривай яргъа хьухь, тама кIвач вегьей чка гъуьлягъар я, — тагькимарна зун ПIирен тамун кIанихъ галай уьзуьмлухриз яд гузвай Руслан Асланова.
Кьакьанвилел 25-30 метр алай, танар яцIу хьанвай зурба тарари шагьидвалзавайвал, тамухъ гзаф йисарин тарих ава, ам мус ва ни кутурди ятIа малум туш. Тама сурни ава, амма ана вуж фаракъатнаватIа, чизвач. Акъашайла, чиликай инсанрин кIарабар хкатай дуьшуьшарни хьана. Тама пIирни эцигнава.
ПIирен тама къекъведайла, за ихьтин са кардизни фикир гана. Са шумуд тар, пунарилай чкалар алудун себеб яз, кьуранва. Зи фикирдалди, и кар са бязи ксари адан патарив гвай чпин векьин къурухар гегьеншарун патал авунва. Тамай кIарасар атIайбуруз зиянар хьайи вахтарни тIимил туш. 1987-йисуз хиперин рачуна авайла, гъиле кьадай чубандин лаш гьазурун патал за тамай кьве юкъуз кьве таз (таза къелемар) атIанай. Зун рачуна амаз, зи кьве лапаг квахьна. Тамухъ са гьихьтин ятIани аламатар ава.
Тамун гапIалда атIанвай тарар, ханвай хилер, цIай яна канвай чкаяр, чукIурнавай къушарин мукар, цекверин кIунтIар акурла, гуьгьуьл хазва. Чна тIебиатдин гуьзел чкаяр, девлетар вучиз пучзава? — суал къвезва бейнидиз. Жавабни жагъизвач заз…
ТIебиатди датIана инсандиз къуллугъзава. Ша, гьуьрметлу юлдашар, чунни тIебиатдин къуллугъда акъвазин!
Хазран Кьасумов
