Дуьньядин классик Ильяс ибн Юсуф Низами Генжевидикай, ам и ва я маса халкьдин векил я лугьуз, гьуьжетар, рахунар кьиле физ, гзаф вахтар я. Эхирни, чи къенин аямдин илимдинни эдебиятдин зурба векилрин ахтармишунар, гекъигунар, тарихрин сирера къекъуьнар себеб яз, шаирдин ери-бине, чIварахар лезги тайифадин векилрикай тирди субутнава (А.Къардаш, А.Мирзебегов, Т.Айтберов, П.Фатуллаева ва мсб).
Амма са кар ава: Низами хьтин зурба ирсинин сагьибар са халкьдин, я тахьайтIа, са уьлквединбур жезвайди туш. Абурукай вири халкьарин ирсдарар, вирибуруз сад хьиз, руьгьдин ишигъ пайзавай гъетер жезва. Низами са тажикризни иранлуйриз ваъ, фарс, араб, туьрк чIаларал, гьакI маса чIаларал рахазвайбурузни, чпин классик хьиз, истеклу я, кIелзава, гьейранвалзава адан ирсинал.
Низамидин хейлин эсерар лезги чIалазни фадлай элкъуьрнава. Абурун жергеда Агъалар Гьажиев, Сейфудин Шихалиев, Шагь-Эмир Мурадов, Пакизат Фатуллаева, Азиз Мирзебегов, Арбен Къардаш ва масабур ава. Низамидин поэмаяр, гъезелар, рубаияр лезги чIалаз, оригиналдиз мукьва яз, таржума авун гьар садавай неинки чIалар (туьрк, араб, фарси, урус, лезги), гьакI шииратдин, иллаки Шаркь патан, кьетIенвилерни чир хьун ва чпихъни устадвал хьун истемишзавай кар я. Чна винидихъ тIварар кьунвай авторрилай а кар алакьнавайди къейдна кIанда.
Литературовед, илимрин доктор Къ.Х.Акимован “Лезги зарияр” (М-кала, “Мавел”. 2015-йис) куьмекчи ктабда къейднавайвал, Ильяс Низами 1141-йисуз Шагьдагъдин ценерив гвай Къум хуьре дидедиз хьана. Алай вахтунда анаг Азербайжан Республикадин Къах райондик акатзава. Ана асул гьисабдай лезгийрин са тайифа тир цIахурар яшамиш жезва.
Низами дуьньядин литературада “Сирерин хазина”, “Хосров ва Ширин”, “Лейли ва Межнун”, “Ирид гуьзел”, “Искендер-наме” поэмайралди машгьур я. Ада вичин эсерар фарс чIалал теснифна. Иранда ам Ильяс Низами, Азербайжанда Генжеви (Генжедай тир) Низами хьиз чида. Чаз ам Юсуфан хва Ильяс (Низами) я. Дербентда 1991-йисуз хкажнавай адан гуьмбетдал са гаф — “Низами” ала.
Вич хайи чкадикай шаирди вичи лагьанва: “Генжедин гьуьлуьз аватнаватIани, дагъда авай Къум шегьердай я”… Ина шак хкидай хьтин кар авачирди чи алимри субутнава.
Ильяс Низамиди вичин поэмайра Дагъустандин халкьарикай, шегьеррикай, хуьрерикай гзаф марагълу келимаяр лагьанва. Низамидин уьмуьрдин юлдаш Афак Дербентдин эмирди шаирди адаз тарифдин чIалар кхьинай пишкеш яз гайи лукI тир. Амма шаирди ам лукI яз ваъ, уьмуьрдин юлдаш яз кьабулна. И вири вакъиайрикай дерин манадин роман “Низамидин хазина” — Нариман Самурова урус чIалал кхьенва. (2012).
Авторди шаир Низамиди вичин свас Афак галаз Дербентдай Ахцегьиз, анай ЦIахуриз (бубадин ватандиз), анайни Къахдиз авур сиягьатдикай суьгьбетзава. Гьа са вахтунда хейлин эсерризни анализ ганва, абурай Низамиди Дагъустандикай, кьилди Лезгистандикайни авунвай къейдериз, лагьанвай келимайриз къимет ганва. Роман шииратдал рикI алай гьар сада кIелун кутугнава.
ЦIинин йис Низамидин 880 йисанди я. И чина чна къенин чи авторри лезги чIалаз элкъуьрнавай адан бязи эсерар чапзава.
Низамидикай марагълу материалар газетда инлай кьулухъни гуда.
Мердали Жалилов
