15-сентябрь — Дагъустандин халкьарин садвилин югъ

И йикъара дуст, кIвалахдин рекьяй юлдаш, Дагъустан Республикадин искусствойрин лайихлу деятель, Белиждин аялрин яратмишунрин кIвалин директор  Мамедали  Агъабалаевахъ  галаз чна  дуьньядин  гьаларикай, инсанрин ацукьун- къарагъуникай, хизанрин алакъайрикай суьгьбетарна. Хизанрин алакъайрикай ихтилат фейила, Мамедали стхади гила эвленмиш жезвай бязи жегьилри, иллаки рушари, чпин дидейрин меслятриз килигна, гъуьлуьз фин бизнесдиз элкъуьрзавайдакай лагьана, сад-кьве мисални гъана…

Заз Мамедали стхадин уьмуьрдин юлдаш Белоруссиядай гъанвайди чизвай. Абур санал яшамиш жез, ингье 45 йис хьанва. Алай аямда эвленмиш жезвай гьа са миллетдин жегьил хизанривай чпин кIанивал хуьз тахьунин, чIехибуруз гьуьрмет тавунин, сада-садаз вафасузвал авунин нетижада хизанар чукIунин месэлайрай авур веревирдер деринриз фена…

Лезги гададиз белорусви руш  гьикI кьисмет хьанатIа, и кардикайни ихтилат кватна.

• Мамедали стха,  вун яр­гъал­ тир Белоруссиядай тир,  лугьун чна, “Урусатдин цуькведал” гьикI дуь­шуьш хьайиди я?  — суал гана за.

— Зун Лидиядихъ галаз Германияда таниш хьана. А вахтунда за Германияда авай СССР-дин военный частунин музыкадин взводда къуллугъзавай. Командиррин теклифдалди, аскервилин къуллугъдин вахт куьтягь хьайила, ана зун мад кьве йисуз акъвазна. И хабар зи дахдиз хуш хьаначир. Адан умуд­ чIехи хцик квай, зун лагьайтIа, Германияда акъваззава. Дахдиз, чи патара адет хьанвайвал, сифте заз мехъер ийиз кIанзавай…

Захъ галаз, алава яз, 2 йисан контракт кутIун тавунин патахъай командирдиз ада тавакъудин чар кхьенай. Дахди вичин тIалабун чIехи­ хизан хьунихъ галаз (муьжуьд аял, 4 гадани 4 руш) алакъалу авунвай.

И кардикай заз мукьвабуру хабар ганвай. Куьрелди, а чар командирдал агакь тавун патал заз поч­тада кIвалахзавай чи гадайри куьмекна. Дахдиз зун хуьруьз хтана кIан­­­завай.

Гьа и вахтунда заз чи частунин столовойда са гуьзел руш акуна. За адахъ галаз та­ниш хьун кьетIна. Адан гафарай малум хьайивал, ам ва мад пуд руш иниз, кьве йисан икьрар кутIунна, кIва­ла­хиз атанвай. Зи гележегдин уьмуьрдин юлдаш ашпаз тир. Гьа икI чун сад-садаз хуш хьана. Ала­къаяр мягькем хьайила, чна чи ди­де-бубайриз ­чарар кхьена, эв­ленмиш жез кIан­­завай­дакай хабар гана.  Им 1977-йис тир.

Белоруссиядай тир Лидия Кузнецова, юкьван школа акьалтIарна, Могилев шегьердин технический училищедин кулинариядин отде­ленидик экечIна. Вичин зегьметдин рехъ ада Могилевдин “Лавсан” тIвар­ алай комбинатда авай кьилин столовойда кIвалаху­нилай башламишна…

Зун Герма­ния­диз дуст руша чIу­гурди я. Чна, во­енкоматдиз фе­на, арзаяр кхьена. Куьрелди, са тIи­мил вахтунилай чаз Германияда авай чи военный частуниз кIвалахал фидай ихтияр ганвайдакай хабар атана. Са военный городокда кIва­лахзавай чун сад-садал гьалтиз хьанай.

• Вун — белоруска, Мамедали — лезги Германияда сад-садал гьалтна, кIанивилин гьиссери цуьк ахъайна эвленмиш жезва лагьай ха­бар диде-бубайри гьикI кьа­булна?

Мамедали. — Зи дах ва багърияр зун белорускадал эвленмиш хьуниз акси хьанач. Хизанди разивал гана.

Лидия свас. — Зи дидедик ­сифте са тIимил кьван къалабулух акатнавай. Ахпа зи гележегдин уьмуьрдин юлдаш старшина, хъсан пешекар-музыкант тирди чир хьайила, къалабулух квахьна. А девирда, гила хьиз, миллетчивал, къал-ма­къал авайди тушир. Вири сад-садаз­ юлдашар, вахар, стхаяр тир. ЧIехи­да гъвечIидаз, гъвечIи­да чIе­хидаз гьуьрметдай. Аял ди­де-бубадин чи­на акъваздачир, фейи чкадай вахтунда хкведай. Сада-са­дан­ кефина эцядачир. Къуллугъдал алайдани вичин работникрихъ галаз вич гьуьрметлувилелди ту­ху­дай.  Миллетчивилер, динар ва динриз аксивилер гилан цIийи  капитализмдин девирда акъатнавайди я…

Лидия Агъабалаевадин гафарай малум хьайивал, абурун ме­хъе­­рар пудра хьана. Сифте, командирди кьил кутуна, кIвалахзавай во­енный частуна, ахпа — Белоруссияда. Дагъустандиз хтай юкъуз абур аэропортунай Мамедалидин мукьвабуру таксида аваз зуьрне далдамдин ван кьилел алаз, Агъабала дах­дин гурлу мехъер физвай кIва­лиз хканай…

Мамедали Агъабалаеван чIехи буба Мамедалиди, Буйнакскда бухгалтервилин курсар кIелна хтана, Кьурагьа бухгалтер яз, хейлин йи­сара кIвалахна. Дах Агъабалаев Агъа­бала 1952-йисуз КIимихуьряй уьмуьр давамариз, ЛукIарин хуьруьз куьч хьана. Гьукуматди куьч хьайи хизанриз кIвалерни эцигна, 25 сотых чилни гана. Абур куьч хьанвай чка вири тамари, чумурри кьунвай.

— Дах а вахтунда трактористрин бригадир тир, — лугьузва Мамедалиди. — Лу­кIа­рик вичин бригададихъ галаз дах­ди халкьдиз салар цадай, емиш­рин багълар кутадай, чумуррини куьлуь кул-кусри кьунвай хейлин чилер михьна, къулай шартIар арадал гъана.

• Куь хизандин арада, куьн гьар сад са миллет хьуниз килигна, къалмакъал хьанани? — суалдиз, Агъабалаеври, кьведани сад хьиз, “Вуна вуч лугьузвайди я. Гьич садрани”, — жаваб гана.

— Эвленмиш хьанвайбур са миллетдин векилар яни, тахьайтIа, гьар жуьре миллетринбур, кар ана авач, — лугьузва Мамедали стхади. — Хизандин сагъ-саламатвал, сад-садав кьурвал, мягькемвал, рикIин тIар­вал багъишламишунилай,­ са­бур­лу­вилелай ва садавай сад эхиз хьунилай, сада муькуьдаз ийиз­вай гьуьрметдилай, гьиссерин чими­виле­лай ва жавабдарвилелай аслу я…­

Дугъриданни, Агъабалаеврин хи­зан неинки са белижвийриз, гьакI Дагъустандани гзафбуруз хъсан па­тахъай машгьур я. Интернациональный хизанда кьве веледни кьуд хтул, пуд халкьдин арада сих ала­къа аваз, девлетлу культурадин ирсинин, халкьар адетрин хъсан гьа­вада чIехи хьана. Чеб гьикI гьуьр­метлу ятIа, абуру чпин аяларни ди­де-бубадиз ва чIехибуруз гьуьрмет ийиз вердишарна. Хва  Руслана­ табасаранви рушахъ галаз уьмуьр­зава. Руш Людмила вичин гъуьлуьхъ галаз Санкт-Петербургда яша­­миш жезва. Абуруни, чпин ди­де-бубадилай чешне къачуна, хизандин баркаллу адетар давамарзава.

Агъабалаеврин хизанди мусурманринни хашпарайрин суварарни шаддиз кьиле тухузва. Абуру чпин кьилин суварар Дагъустандин халкьарин садвилин ва Гъалибвилин йикъар яз гьисабзава. Ватандин ЧIе­хи дяведа телеф хьайи Мамедали буба рикIел хкизва. Халкьарин садвилин юкъуз вири хизан санал кIватI жезва.

Аквазвайвал, кьве миллетдин векилар эвленмиш, санал яшамиш  хьуни хизандин руьгьдин девлет артухарзава, сада-садан культурадин адетар чирзава, аялар халкьарин адетрин бинедаллаз тербияламишзава. Къуй бахтлу хьурай вирибурун хизанар!

Къагьриман  Ибрагьимов