Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван мектебдин — 160 йис

(Эвел — 36-нумрада)

Лугьун хьи, округдин начальникдин тапшуругъдалди школадиз асул гьисабдай агьваллу ва машгьур хизанрай аялар кьабулун лазим тир. Сифте кьиляй хсуси кIвале ачухай школада анжах са муаллимди кIвалахза­вай. Гьа и йисуз ихьтин кьвед лагьай школа — Къумуха, пуд лагьайди 11 йисалай Чир-юртда­ ахъайна. 1914-1915-кIелунин йисуз Самур ок­ругда 5 школа кардик квай: кьвед Ахцегьа, Хуь­руьга, Фия ва Рутула — гьарна сад. И школайра вири санлай саки 450 аялди кIелзавай. ЦIийи школайрин муаллимар яз Ахцегьрин кьве классдин училище акьалтIарайбуру кIва­лахзавай. Абурукай бязибуру и чIавуз Порт-Петровскдин училищедин патав гвай педагогвилин курсарни кIел хъувунвай.

Советрин гьукумдин йисара Ахцегь районда образование мадни вилик фена. Куьруь са вахтунда округда 23 школа ахъайна. 1913-йисав гекъигайла, анра кIелзавай аялрин­ кьадар 5 сеферда артух хьана. 1927-1928-кIе­лу­­­нин йисуз Ахцегьа 6 ва 7-классар арадал гъана. Гьа и кIелунин йисуз Самурдин ок­ругда 3 агъзурдалайни гзаф аялри кIелза­вай 37 школа авай. Анра 90 муаллимди кIва­лах­завай.

1928-1929-кIелунин йисалай Ахцегьа 300 аялди чирвилер къачузвай кьвед лагьай дережадин школа кардик акатна. Ирид йисан образованидин гьакъиндай къанун агалкьунралди кьилиз акъудуни ва школайрин кьадар артух хьуни цIийи истемишунарни арадал гъизва. Дяведилай гуьгъуьнин йисара Ах­цегь районда школайрин кьадар хейлин ар­тух хьана. 1956-1957-йисалай районда юкь-ван — 3, 7 йисан — 12 ва сифтегьан 19 школади кIвалахиз эгечIна. Санлай анра 3500 аялдиз чирвилер ва тербия гузвай.

1961-йисуз Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван школадин 100 йисан юбилей шад гьалара къейдна. Лишанлу и вакъиадиз талукь яз тарихдикай суьгьбетзавай “Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван школа” (автор — Рамазан Юсуфов) тIвар алай ктабни акъуднай. Ахцегьа школа ачухун неинки ахцегьвийрин, гьакIни Кьиблепатан Дагъустандин агьалийрин уьмуьрда, шаксуз, еке вакъиа тир…

И школадин сифте муаллимар Жами Ба­баев, латышрин писатель Эрнест Бирзниек-Упит, Абдулкъадир Алкьадарский, Василий ва Мария Данченкояр, Ксения Брусилова ва Бадрудин Таирбегов тир. Школадин выпускникри чпин муаллимар тир Ленинан ордендин­ са­гьиб Абдуллагь Акимован, “Яру пайдах” ор­­дендин сагьиб Абдулжелил Идрисован, Самур округда сифте муаллим хьайи дагъви­ дишегьли Гуьлпери Жафаровадин, СССР-дин Верховный Советдин депутат хьайи Магьият Макатовадин, РД-дин лайихлу муалли­мар тир Гьамдуллагь Пирсаидован, Назир Агь­медован, Аливерди Аливердиеван, Часи­ят Гьажиевадин, Бейбала Жафарован, Селим Насирован, Сафидин Асварован, “Зегьметдин Яру Пайдах” ордендин сагьибар хьайи Вер­ди­хан Алиеван, Мустафа Эфендиеван, РСФСР­-дин лайихлу муаллимар тир Халил Султанован, Султан Гьажиеван, Мамед Мамедован, Абдул Мурсалован, гьакIни педагогвилин зегьметдин устадар хьайи Гьасан-эфенди Эфендиеван, Нурудин Дагъларован, Буньямидин Къадирован, Садедин Мусаеван, Гьуьсейн Гашарован, Амруллагь Мирзоеван, Буньям Султанован, Насир Эюбован, Насир Юзбегован, Энвер Эфендиеван, Абдулкерим Кисриеван, Гьажикъули Букарован, Абдулгъани ва Муртузали Шагьмардановрин, Гуьльдерей Бабаевадин, Паки Агьмедовадин, Бежикъиз Палчаевадин, Нияз Мирзоеван, Мегьамед Гьемзебегован, Мария Мирзо­евадин, Гьамия Къухмазовадин, Вера Лабыкинадин, Гьуьруьсултан Мусаевадин, Демир Гьасанован, Ирейхан Палчаевадин, Фая Алимовадин ва хейлин масабурун тIварар къени хушвилелди рикIел хкизва.

Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван школадин выпускникрин арада ялавлу революционерар хьайи Къази-Мегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдинбегов, Алимирзе Османов, Абду­селим Исмаилов, Юсуф Герейханов, Малик Гъаниев, жемиятдин деятелар — Нажмудин Самурский, Мирзабег Ахундов, Абдусалам Айдинбегов, Советрин Союздин Игит Гьазрет Алиев, Социализмдин Зегьметдин Игит Саимат Ферзалиева, скульптор Аскар Са­рыд­жа, милли театрдин бине эцигай Идрис Шамхалов, къизилдин мяденар ачухай Азиз Алискеров, Россиядин халкьдин артистка Рагьимат Гьажиева, ЧIехи театрдин балерина Алла Жалилова, Дагъустандин халкьдин шаирар тир Хуьруьг Тагьир, Шагь-Эмир Мурадов, Да­гъустандин халкьдин писатель Къияс Межидов ва масабур ава. И школа себеб яз, Ахцегьай 300-лай гзаф алимар акъатна (Гьажибег Гьажибегов, Агьед Агъаев ва икI мад). Абу­ру гьам уьлкведин, гьамни дуьньядин илим вилик тухуник еке пай кутуна. Школадин­ тарихда сифте къизил­дин медаль къачур вы­пускник Суфьян Му­са­ев тир. Гуьгъуьнлай адакай машгьур духтур ва Дагмедакадемиядин доцент хьана. Жуьреба-жуьре йисара цIудралди выпускникри и школа къизилдин медалралди куьтягьна.

1990-йисуз Ахцегьа 1-нумрадин СОШ-дин 3 мертебадикай ибарат цIийи типовой школа эцигна. Дагъустанда ам сифтеди тир светский школадин ирс хуьзвай Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан тIва­рунихъ гала. ЦIуд йис идалай вилик, 2011-йи­суз, Ахцегьа 1-нумрадин СОШ-дин 150 йи­сан юбилейдиз талукь шадвилин гурлу мяре­катар кьиле фена. Алай вахтунда школада 800 аялди кIелзава (2000-йисара ина 1300 аял авай). Школадин коллектив 175 касдикай­ ибарат я. Абурукай 128 муаллимар я (40 муаллимдиз кьилин, 65-даз пешекарвилин 1-ка­тегория ава). 1-нумрадин СОШ-дин директордин везифаяр Сафинат Мамаевади тамамарзава.

Акьалтзавай несилдиз дерин чирвилер ва дуьзгуьн тербия гун район вири рекьерай агалкьунралди вилик финин бине я. Гьавиляй и кIвалах алай аямдин истемишунрихъ галаз кьадайвал тешкилиз алахъзава.

Алай вахтунда районда образованидин 32 идара кардик ква. Абурукай 14 — юкьван, 4 — асул ва садни сифтегьан классрин школаяр я. Идалайни гъейри, школадилай виликан образованидин 5 идарани кардик ква. Школадилай виликан яшда авай 2420 аялдикай 590 бицIек аялрин бахчайриз физва. Алай йисуз Ахцегьа 60 чка авай аялрин цIийи бахча ишлемишиз вахкуда. Райондин школайра вири санлай 2850 аялди кIелзава (абурукай 330  — 1-классдин ученикар). Аялриз 900-дав агакьна­ педагогвилин къуллугъчийри чирвилер ва тербия гузва. Абурун чIехи пай чпихъ пешекарвилин хъсан гьазурвал авай муаллимар я.

Къейд ийин, Ахцегьрин 1 ва 2-нумрайрин, Хуьруьгринни КьакIарин хуьрерин школайрилай гъейри, райондин амай вири школаяр куьгьне ва къулайсуз дараматра ава. Алай вахтунда Луткуна гьеле яргъал тир 1928-йисуз эцигнавай куьгьне школада 360 аялди 3 сменада кIелзава. 2018-йисалай эцигзавай, 400 чка авай типовой цIийи дарамат ишлеми­шиз вахкуз гьазурзава. 2018-йисуз республи­кадин “100 школа” проектдин сергьятра аваз, Ахцегьрин 1-нумрадин ва Къурукаларин школаяр цIийикIа туьхкIуьр хъувуна, абурун материалринни техникадин базаяр мягь­кемарна. 2019-йисуз райондин мад 5 школа      (2-нумрадин АСОШ, АООШ, КьакIа­рин, Къурукаларин ва Смугъулрин СОШ-ар) и программадик акатна. Муькуь школаяр муниципалитетдин хсуси къуватралди къайдадиз хкана.

2012-йисалай райондин вири школаяр ФГОС-дин цIийи программайрай тарсар гунал­ элячIнава. Абур учебникралди 80% ва интер­нетдик квай компьютерралди 76%  таъмин я. Ученикрихъ образованидин алай аямдин технологийрикай менфят къачудай хъсан мумкинвал ава.

Алай йисуз Ахцегь райондин школайрин 129 выпускникди вирида гьукуматдин имтигьанар (ЕГЭ) вахкана, абурукай анжах 2 касдивай аттестатар къачуз хьанач. Шазан ЕГЭ-дин нетижайрив гекъигайла, цIи выпускникри ЕГЭ вахкунин юкьван баллар урус чIалай — 9,11-дан, тарихдай 3,22-дан хкаж хьана. 1-нумрадин АСОШ-дин выпускник Шамил Палчаева урус чIалай гьатта 100 балл къачуна.

Малум тирвал, Хуьруьгрин хуьре РД-дин лайихлу муаллим Магьмуд Абдулкеримован тIварунихъ галай просвещенидин мергьяматлувилин фондунин куьмекдалди “Люминари” центр кардик ква. Просвещенидин надир проект кьилиз акъудунин мураддалди 2015-йисуз вичихъ 12 миллион манатдин къимет авай 2700 квадратдин метр чилин участокни галай 2 мертебадин дарамат (302,2 кв.м.) къачуна. Ам къайдадиз хкун ва тадараклами­шун патал “Просвещение” фондуни 10 миллион манатдилайни гзаф пул чара авуна. “Люминари” центр 2018-йисан 15-майдиз ачухна. Разивилелди лугьун, 3 мертебадин и центрадихъ хсуси парк, телескопни авай обсерватория, милли дагъви кIвал, мультимедийный тадаракар галай, 60 кас патал тайи­нарнавай интерактивный лекторий, амфитеатр, 500-лай гзаф ктабар авай библиотека, аялриз гегьенш чирвилер гун патал лап хъсан­­диз тадаракламишнавай лабораториярни кабинетар, художественный мастерской гала. Къаварал умуми къуват сятда 10,5 киловаттдиз барабар тир ракъинин 36 панель эцигнава. Са йикъан вахтунда ина юкьван гьисабдалди сятда 60 киловатт электроэнергия арадал къвезва. Гьаятда гарун генератор эцигнава. Адани, алава яз, сятда 6-10 киловатт электроэнергия гьасилзава. Ам тешкилатдин игьтияжар патал бес жезва.

Мергьяматлувилин “Просвещение” фондунин президент Магьмуд Абдулкеримован гафаралди, “Люминари” “экуьнин чешме” ла­гьай чIал я. Чи мурад неинки чпихъ гьар жуьре рекьерай савадлувал авай инсанар тербияламишун, гьакI аялар элкъуьрна кьунвай дуьнья чириз ва ам хъсанариз вердишарун я. Чун а кардихъ кIевелай инанмиш я хьи, гьар са аялдихъ чирвилер къачунин ва абур уьмуьрда ишлемишунин рекье еке мумкинвилер ава.

Къейд ийин, Ахцегь райондин кьил О.М.Аб­дулкеримован регьбервилик кваз цIи гатун тIатIилрин вахтунда, райондин вири школайрин дараматар кIелунин цIийи йисаз ва вилик квай хъуьтIуьн шартIариз хъсандиз гьазур хьанва.

Районда образование вилик финин 160 йисан тарихди дагъви аялри чирвилер къачуниз къвердавай гзаф итиж ийизвайди, абур урусрин ва дуьньядин культурадин кIвен­кIвечи агалкьунрик шерик тирди якъин я.

Дашдемир Шерифалиев