Лезги халкьдин искусстводин девлетлу ирсина кьетIен чка халкьдин адетдин парталди кьазва. Ада вичик халкьдин тарих, ахлакьдин ва руьгьдин ивирар кужумнава. Иллаки халкьдин милли культурадиз талукь алу­кIун-ри алай аямдин инсанриз жуван медениятдин виликан чешмейрихъ галаз таниш жедай мумкинвал гузва.

Халкьдин парталди чIа­лахъ, халкьдин мецин яратмишунрихъ, адетрихъ галаз санал уьмуьрдин тайин тир къамат къалурзавай сад тир къурулуш арадал гъизва. Абуруз искусствовед Т.М.Серовади къимет гузва: “Халкьдин милли партал — им къимет авачир хьтин зурба, виче декоративно-прикладной яратмишунрин хейлин жуьреяр битавламишнавай, жуьреба-жуьре материалар виниз тир кьетIенвилелди ишлемишнавай, вичяй миллетдин  ацукьун-къарагъун аквазвай, утилитарный ва экономикадин гьалар устадвилелди къалурнавай халкьдин руьгьдин ва медениятдин ирс я” (“Классификация системных составляющих костюмных комплексов коренных народов Да­гестана”.    М., 2014, С. 4). Амма виридалайни важиблуди ам я хьи, халкьдин милли пар­талди тарихдин ви­ликан вахтарин ва алай аямдин культуради сада-садахъ галаз алакъа хуьниз куьмекзава. ИкI девиррин арада алакъа амукьзава. Милли партал алукIунин адет амачир чкайра инсандин ата-бубайрихъ галаз авай алакъани атIунал гъизва. Гьавиляй гьар юкъуз ва я суварриз милли пек-партал алукIзавай халкьарихъ, чеб и ва я маса миллетдин векилар яз хуьнал гьалтайла, ихьтин крариз фикир тагузвайбурулай ар­тух умудлувал ава. Кавказдин халкьарикай чавай руьгьдиз викIегь ва чпин ата-бубайрихъ галаз авай алакъа хуьз алакьайбукай мисаларни гзаф гъиз жеда.

Милли партал са шумуд илимдин гирведал (стык) ахтармишзава, и карди пешекаррин чалишмишвилер агудун истемишзава. Идакай чун гуьгъуьнлай рахада. Алай вахтун­да, Да­гъустандин бязи халкьарин­ милли пар­талдикай девлетлу материал кIватI­наватIани, кьилди къачуртIа, лезгийрин милли костюм тамамдаказ ахтармишнавач, мате­риални кIватIнавач ва а парталарни арадал хкан­вач. Са гафуналди, и жигьетдай чахъ та­риф­дай гьал авач. И кардини лезгийрин этно­графиядал машгъул жез кIанзавай жегьилар кIеве твазва. Гзаф вахтара чи миллетдин веки­лар тир рушарини гадайри лезгийрин милли парталриз (тамамдаказ вири комплектдиз) гьина килигиз жеда лагьана суал гузва. Им гьакI итиж авун туш. Абуруз чи милли пек-пар­­­­талдин бинедаллаз этнодизайн вилик тухуз, яни виликдай чи чIехи дидейрини бубайри­ гьар юкъуз алукI­ай адетдин, суваррин, ме­хъер­рин пар­талрал “чан хкиз”, идалди анжах чи халкьдиз хас тир (арабрин, урусрин, Европадин маса халкьарин парталар тикрар тавуна) адетар машгьур ийиз кIанзава. Ахцегьа музейда виликдай анин дишегьлийри алу­кIай парталрин са шумуд чешнедилай ва урус этнографри чIугунвай чи дишегьлийрин са шумуд ши­кил­дилай гъейри, жегьилрин и суалдиз­ гудай жа­ваб, дугъриданни, авач. Милли пар­тал­диз итиж­завай ва чи миллетдин векилри ви­ликдай алукIай тегьерда алу­кIиз кIанзавай лезги рушар тайин чешнейрай чпиз ахьтин пар­талар цваз гьазур я, амма абуруз стилистикадиз талукь бязи суалриз жавабар жагъизвач. Ахцегьрин край чирдай музейдилай гъейри (ана авай чешнеярни лап куьгьне вахтаринбур туш), маса санани тамамвилелди кIватI­навай ва чеб чпихъ галаз устадвилелди кьунвай костюмар, яни партал, кIвачин къапар, безекар, кьилел алукI­дай затI (ва икI мад) галай комплектар авач. Лезги дишегьлийрин милли парталдин тарих ахтармишуниз  талукь хци месэлади ва парталрин са шумуд жуьре (гьар юкъуз алукI­дай, жаванрин, чIехибурун, суваррин, мехъер­рин ва  икI мад) хьайитIани арадал хкунин мурадди и ма­къа­ла кхьиниз мажбурна.

Лезгийрин саки гьар са хуьре дишегьлийрин парталдихъ вичин кьетIенвал ва тафават авай. Амма умумивал гимишдин ва къизилдин гзаф кьадар безекрилай гъейри, парталда яру ранг ишлемишун тир. Инал их­тилат физвайди яру рангунин затI ишлеми­шуникай я, парталда яру ранг кьилинди хьиз ишлемишуникай ваъ. Акъатай рангарин пар­талар, иллаки яру рангунинбур, лез­ги дишегьлийри  ва я итимри алукIайди туш. Алай вахтунда фольклордин са бязи коллективар, артистар патал лезгийрин парталар яз цвазвай яру рангунин пек-партал чи девирдин этнодизайнеррин чIехи гъалатI, милли пар­талди­кай чIуру малуматар агакьарун я. И карди чи милли парталдин тарихдин дибрикай тамам малумат, гьайиф хьи, авачирди мад­ни субут­зава. Яру рангунин партал лап кьериз-цIаруз, анжах жаванри адетрихъ галаз алакъалу мярекатра алукIун патал цвазвайди тир, гьамни чIехи пай вахтара анжах чIул жедай яру рангунинди, вири партал ваъ. Амма лезги ди­шегьлийрин саки вири парталрик яру рангунин куьлуь са затI хьайитIани же­дайди тир, гьикI хьи, яру ранг — цIун ранг — лез­ги гзаф адет­рихъ галаз сих алакъада авай. Яру рангуналди чи устадри парталдал гъаларин нехиш  атIудай.  И тегьерда цванвай­ парталар Ахцегьрин край чирдай  ва Россиядин этнографиядин музейра хуьзва.

Лезгийрин бязи хуьрера парталдин чIехи пай гимишдин безекралди гуьрчегарзавай. Идалайни гъейри, Дагъустандин амай халкьарилай тафаватлу яз, чи миллетдин векилриз парталдал къизилдин  безекар эцигунни хас тир. Дагъустандин амай халкьари къизил ишлемишдачир, абуру къизил вичел писвал (зло) чIугвадай металл яз гьисабзавай… Лезгийри лагьайтIа, къизил, иллаки хъипи рангунинди (вацраз ухшамиш тирвиляй) пара хушдаказ ишлемишзавай, гьатта гимишдизни къизилдин ранг гузвай. Мадни, чи милли парталдал эцигзавай безекрал къушарин, тамун гьайванрин, балкIанрин, инсандин гъилин ва икI мад шикилар атIунни хас тир. Кьилел алукIдай затIара, камарийра ишлемишзавай, булушкайрал эцигзавай ва гъилик акалдай безекрал атIузвай нехишрин арада тафават авай. Лезгийри кьилел алукIдай ва хурудал эцигдай за­тIара виридалайни гзаф ишлемишзавай ярж цIун ялав “бута” тир. Ада къадим вахтара камарийра ва суварриз кьилел алукIдай (адаз “Къукъем” лугьузвай) затIунани кьилин чка кьазвай. Къукъемдиз талукь яз ахтармишунар кьилиз акъудунал чун мумкинвал жагъай­валди машгъул жезва (и карда чав куьмек агакьардайбур хьайитIа, чун шад я). Бязи чешмейра кьилел алукIдай и затI яхулринди, бязибурани аварринди яз гьисабзава.  Гьайиф хьи, чахъ тайин­ ахтармишунар тахьун себеб яз, ихьтин ягъалмишвилериз гегьенш рехъ ачух жезва. Гьавиляй чна, лезгийрин милли партал ахтармишдайла, абур яшамиш хьайи вири чкаяр фикирда кьун лазим я. ГьикI хьи, чи халкь кьве патал пай хьанвайди, са пай республикадилай къеце яшамиш жезвайди сир туш. Кьилди са Кьиблепатан Дагъустандал сергьятламиш хьана виже къведач.

Лезги халкьдин милли партал лазим тегьерда ахтармишиз тахьун мад са себебдихъ галазни алакъалу я. Амни этнографиядиз талукь материалра “лезгияр”, иллаки шикилрал, картинайрал, гьакI къаб-къажахдал (ва икI мад) “дагъустандинбур”  гафуналди эвез авунихъ галаз алакъалу я (им революцияди­лай виликан девирда урусрин этнографри кIватIнавай шикилрин девлетлу коллекцийризни хас я). И ва я маса шикил виликдай гьи халкьдинди тиртIа лугьуз хьун четин кардиз элкъвезва. И кардал машгъул пешекаррилай гъейри, амайбуруз ихьтин кхьинрай кьил акъудиз четин я. Месэлани акьван муракабди хьанва хьи, гьатта дуьньядин кесерлу музейра чка кьунвай чи гамарални, халичайрални “дагъустандинбур” лагьана кхьенва. Им рехъ гана виже къведай кар яни бес!?

Мадни са месэла. Лезгияр азербайжанвийрихъ галаз къуншидал яшамиш хьуникди абурун бязи кьетIенвилер чна чешне яз къа­чунва. Кьилди къачуртIа, жаван рушари юкьва кутIун­дай яру чIул ва я дишегьлийрин куьруь перем (валчагъ) “лабада”, амма бязи чешмейра чи милли партал азербайжанвийринбур яз къалурнава (гуя чна абурувай къа­къудна лугьудай ихтилатарни ава). Гьатта XIX асирда урусрин ва къецепатан гзаф кьадар этнографрин шикилра а парталар алаз янавайбур лезгияр тирди къалурнаватIани, ихьтин крариз рехъ гузва.

Лезгийрихъ рекъемра тунвай (оцифровка) ва каталогра кIватIнавай материал тахьуникди (икI тирвиляй чаз милли пек-партал арадал хкиз куьмекдай чешмеярни авач) рехъ гузвай чIуру крар мадни ава. Оцифровка халкьдин материальный культурадин ирс патал виридалайни кьилин кар я. Ам (оцифровка) галачиз ва каталогра гьатнавачирла, затI (предмет) вич гьатта музейда аваз хьайи­тIани, ам квахьун садазни аквадач. Маса ганвай, квахьнавай, масанриз хутахнавай гзаф кьадар шейэр — лезгийрин медениятдин къиметлу экспонатар, гьа винидихъ къалурнавай себебар авайвиляй, чи халкьдин культурадин ирс яз элкъуьрна хкиз жезвач. И месэла лезги парталдизни талукьди я.

Чахъ республикадин тайин мурадрихъ элкъуьрнавай, макьсад милли медениятдин важиблу адетар кIвачел ахкьалдар хъувун ва гьа гьисабдай яз халкьдин парталдал “чан хкун” тир “Йисаралди Дагъустан Республика­да меденият вилик тухун” программа ва гьа ихьтин тIвар алаз РД-дин госпрограмма ава. Абуру халкьдин парталдин тарихдал ва ам арадал хкунал машгъул жез кIандай низ хьайи­тIани ихтияр гузва. Амма къейд авун лазим я хьи, милли парталдин тарих чирунал и крарин гъавурда авай пешекарар —  эт­но­­графар, искусствоведар, культурологар, ху­дожникар, модельерар ва дизайнерар маш­гъул хьун лазим я. Гьаниз килигна, сифтени-сифте чна и вири пешекарар аваз команда арадал гъана кIанда. Модельерривайни дизайнерривай кIвалахдив виридалайни эхирдай эгечIиз жеда. Абурун кIвалах этнографри, искусствоведри, культурологри ва художникри арадал хкай лезгийрин милли парталдин чешнейрай алай аямдихъ галаз кьадай пек-партал цун ва идалди къадим девирдин адетар раиж авун я. Амма чалай ихьтин команда арадал гъиз ва агалкьунар къазанмишиз анжах чахъ и карда куьмекдайбур хьайитIа, и кардал машгъул жедай ксар майдандиз экъечIайтIа, кьилиндини, и кар кьилиз акъуддай мурад-метлеб, рикIин майилар аваз хьайитIа, жеда. Умудлу я, чна ахьтин ко­манда арадал гъида ва хъсан нетижайрини чеб яргъалди гуьзетиз тадач. И макъаладиз жегьил ахтармишунардайбуруни итиж­найтIа, хъсан кар жедай.

Шерибан  Пашаева,

тарихчи