И месэладикай лугьун тавуна жедач. Чи виридан умуми мусибатдин — яшайишдин етимвилин, килигдай кас амачиз, гадарнавай аялрин, датIана къал-макъал авай хизанрин сергьятар, кьадар Урусатда, кьилди къачуртIа, Дагъустанда къвердавай гегьенш, артух жезва.
За Дербент шегьерда авай яшар тамам тахьанвай аялар кьабулзавай яшайишдинни реабилитациядин центрада кIвалахзава. Гьасятда лугьун, ихьтин чкада зегьмет чIугун регьят кар туш: психологиядин жигьетдай инсандин сагъламвилиз еке зарар жезва. Квевай садра кьванни аялди, вилера умуд аваз, “Куьне заз диде мус жагъурда?”, “Зун мус вахчуда?”, “Заз кIвализ хъфиз кIанзава…”, “Зун центрада тур, заз кIвализ хъфиз кIанзавач” суалар гайиди яни? Ихьтин аялрин вилериз килигун, абур рази жедай жаваб жагъурун пара агъур кар я. Куьмекдин игьтияж авай аялрихъ галаз кIвалахун зи кьисметдиз акъатна. И карда гьам зун, гьамни аялар патал еке хийир авайдак за умуд кутазва. Чпин хивевай везифаяр кьилиз акъудиз тахьай диде-бубайрин яшар тамам тахьанвай аялрин векилар чакай — яшайишдинни реабилитациядин центрадин къуллугъчийрикай жезва.
Дербент шегьерда и центр кардик кваз 21 йис тамам хьанва. И девирда чаз агъзурралди аялрин агъур кьисметар акуна. Къурху кутазвай кар ам я хьи, ихьтин аламатар дагъвияр яшамиш жезвай республикада кьиле физва. Хизандин институт йигин камаралди барбатI жезва, дидевилин, бубавилин ивирар квадарзава…
Са кьве гаф чи центрадикай лугьун. Дербент шегьерда авай яшар тамам тахьанвай аялрин яшайишдинни реабилитациядин центр (СРЦН) чпихъ гелкъведай касни амачир аялар патал кIвал, уьмуьрдин четин шартIара гьатнавай диде-бубайриз жуьреба-жуьре рекьерай куьмекар гузвай чка я. Центради, югъ-йиф талгьуз, кIвалахзава.
2002-йисалай къенин йикъалди центради саки 2000-дав агакьна аялар кьабулна. Йисан къене юкьван гьисабралди — яшар тамам тахьанвай 90 аял. Ибур чи республика патал гъвечIи рекъемар туш. Са йисан къене 90 хизанда диде-бубайривай чпин мажбурнамаяр лайихлудаказ кьилиз акъудиз хьанач, нетижада гьакьван аялрин кьисметар хаталувилик акатна. ГъвечIизамаз ихьтин уламра гьатай аялрин психикадизни пис патахъай таъсирзава. Аял чIехи авунин карда хизандин роль зайиф жезва, адаз кIвале тербия гун патал лазим шартIар гзаф кьадар хизанра саки авач лагьайтIа жеда, хейлин диде-бубайри жавабдарвал гьиссзавач, абурукай гзафбуруз аялрихъ галаз кIвалахиз чизвач. ИкI тирди чаз тежрибадай аквазва.
Эхиримжи 20 йисан къене центрадив 1814 аял агакьна, абурукай 1097 — гадаяр, 717 — рушар. 55 аялдиз маса хизанри къаюмвал ийизва, 6 аял хвавилиз кьабулна. Школа-интернатриз ракъурнавай аялрин кьадар 162-дав агакьнава, аялрин кIвалериз 47 аял ракъурна. И йисара чи центрадиз агъадихъ галай шегьеррай, районрай аялар агакьна:
Дербент шегьер — 497 аял;
Дербент район — 519 аял;
СтIал Сулейманан район — 174 аял;
Мегьарамдхуьруьн район — 128 аял;
Табасаран район — 106 аял;
Дагъустандин Огни — 72 аял;
Хив район — 84 аял;
Кьурагь район — 32 аял;
Къайтагъ район — 34 аял;
Ахцегь район — 16 аял;
Докъузпара район — 14 аял;
Агъул район — 5 аял.
Яшамиш жезвай чка къалур тавунвай аялрин кьадар 19 тир. Ибурулай гъейри, центради Урусатдин ва Дагъустандин маса шегьеррайни районрай 114 аял кьабулна.
Заз винидихъ къейднавай муниципалитетрин администрацийрин кьилерин фикир куьмекдихъ муьгьтеж тир хизанрин, аялрин кьадардал желб ийиз кIанзава. Абурухъ галаз талукь идарайри кIвалах тухун герек я. И рекъемри чкайрал хизандин ивиррин важиблувал хкажунин, игьтияж авайбуруз яшайишдин рекьяй куьмек гун патал кьабулзавай серенжемрин, тешкилзавай мярекатрин кьадар гзафарна кIанзавайдакай лугьузва.
Макъалада чна гъанвай делилар анжах Кьиблепатан Дагъустандиз талукьбур я. Уьлкведин сергьятра и рекъемрин кьадар гьихьтинбур хьун мумкин ятIа, гьич фикирдизни гъиз жезвач. ЧIехи бубайрин адетралди, Кавказда са нин ятIани аял, гелкъведай кас амачиз куьчеда амукьун, я тахьайтIа, мукьва-кьилияр аваз-аваз, государстводин хиве тун намусди кьабулдай кар тушир. Гьайиф хьи, бубайри чал аманат яз агакьарай ихьтин адетар, къанунар чи йикъара квадарнава. Виликан девиррив гекъигайтIа, исятда яшайишдин шартIар хейлин къулай хьанва. Гьайиф къведай кар ам я хьи, чIехи бубайри асирралди пак ядигарар хьиз хвейи адетар, дагъвийрин къанунар рикIелай алудзава, амма гьа са вахтунда гзафбур диндин къанунрин сергьятра аваз яшамиш жез алахъзава. Гьакъикъатдин шикил гьихьтинди хьанва: чна авайди квадарнава, цIийи къайдада яшамиш жез вердиш хьанвач. Баде, чIехи буба, эме, хала, ими, халу аваз, аял государстводин идарадив вахкун вуч лагьай гаф я?! Чна са шумуд сеферда центрадиз гъайи аялар элкъвена абурун мукьва-кьилийрин (чIехи бубадин, имидин, халадин) патав хутахнай. Амма абуру “Чавай адаз тербия гуз жедач!”, “Чаз адахъ гелкъвез кIанзавач, аялрин кIвализ вахце!” жавабар ганай. Аялрихъ, хтулрихъ авай кIанивал гьиниз квахьнатIа? ТахьайтIа, гила вири рикIелди ваъ, пулуналди алцумзавани? Шукур Аллагьдиз, чи уьлкведа яшайишдин рекьяй куьмекдин игьтияж авайбурун къуллугъда акъвазнавай кьил-кьилел алай, къайдадик квай къурулуш ава. Алай вахтунда яшайишдинни реабилитациядин центраяр саки вири шегьерра кардик ква.
Арадал къвезвай гьалариз дериндай къимет гайидалай кьулухъ, хизанрин са шумуд жуьре къейд ийиз жеда.
ДатIана къал-макъал авай хизанар. Къал-макъалрин кьилин себебрикай сад ички квай шейэр ишлемишун я. Пиянискавал себеб яз, гзаф кьадар хизанар чкIизва.
Чун са шумуд сеферда пиянзавай бубайри чпин веледриз акьулдин тарсар гузвай дуьшуьшрин шагьидар хьана. Себ гуз, кутуг тавур ихтилатар ийиз, абуру аялриз чпи чеб тухудай къайдаяр чирзавай. Ихьтин мисалри вуч къалурзава? Аквазвайвал, бязи диде-бубайри лугьузвай гафар абурун гьакъикъи крарихъ галаз кьазвач. Къенин юкъуз телевизорди, интернетди, телефонди диде-бубаяр эвезнава. Ихьтин гьалари пис нетижаяр арадал гъизва. Гьайиф хьи, абур вири дуьшуьшра арадай акъудиз жезвач.
Дидени буба кьведни кIвалахал алай хизанар. Чи йикъарин диде-буба вужар я? ДатIана галат хьанвай, кIвалахдик квай, аялриз фикир гудай вахт амачир инсанар. Яшайишдин шартIар къвердавай хъсан жезватIани, гзаф хизанра аялрихъ галаз рахадай, абур патал гзаф вахт чара ийидай мумкинвал жезвач. Чи центрадиз гъанвай бязи аялрин диде-бубаяр къазанмишиз патарал фенва. Чпин аялар вахтуналди тадай маса чка гьат тавурла, абур центрадиз къвезва. Ихьтин хизанра чIехи жезвай аялриз дидедин тавазивилер, кIанивал, бубадин къайгъударвал бес жезвач, абур и ерийрикай магьрум жезва.
Кьвед ва адалай гзаф папар авай хизанар. Ихтилат хизандин кьили (итимди) кьвед, пуд, кьуд лагьай папар гъуникай физва. Гзаф дуьшуьшра кьвед лагьай паб машгъулат патал хкизва. Тежрибади къалурзавайвал, ихьтин хизанар мукьвал-мукьвал чкIизва. Нетижада дишегьли сад ва я са шумуд аял галаз текдиз амукьзава. КIвалахдик квачир, далудихъ архани галачир ихьтин дишегьлияр кIевера гьатзава. Дишегьли патал са кар къанун хьун герек я: хуьз жедай кьван аялар хун. Са патахъай, фикир гайила, тайин тир сергьятар эцигун тIимил векъидаказ аквазва, амма чи центрадин тежрибади аялар хунин жигьетдай тайин тир сергьятрал амал авун аялар чеб патал хийирлу тирди къалурзава. Дидедиз герек амачир велед садазни герек яз амукьзавач. Мусурманар яшамиш жезвай Кавказ, Дагъустан патал диде-бубадал чан аламаз абурун велед аялрин кIвале ва я реабилитациядин центрада хьун кутугнавач. Неинки са Дагъустанда, ихьтин крариз са региондани рехъ гана кIанзавач. Амма, гьайиф хьи, гьамиша вири чаз кIандайвал жезвач.
Хизандин ивирар квадарун еке бедбахтвал я. И месэладикай жемиятдин, диндин, илимдин, яшайишдин вири къатарин векилар рахун герек я. Иллаки мектебра, соц.сетра тайин тир макьсаддихъ элкъуьрнавай кIвалах тешкилунихъ еке метлеб ава. Чи йикъарин бязи блогерри са хийирни авачир ва я садазни герек авачир месэлайрикай гзаф кхьизва, амма вири жемият, халкь, чи пакадин югъ патал важиблу темаяр хъендик кумукьзава. Хизандин ивирар квахьунин нетижада, сифте нубатда, хизанар чкIизва, яшар тамам тахьанвай аялрин арада тахсиркаррин, диде-бубадин къаюмвиликай хкатнавайбурун кьадар артух жезва. Парабур соц.сетра чIуру гьерекатрин таъсирдик акатзава, жуьреба-жуьре тIегъуьнрин есирда гьатзава.
Им чи умуми тIал, мусибат я. Акьалтзавай несилрин пакадин югъ экуьди хьун патал яшайишдин етимвилихъ, кесибвилихъ, бейкарвилихъ, савадсузвилихъ, ичкибазвилихъ, наркоманиядихъ галаз женг тухвана кIанда. Диде-бубавилин ихтияррикай магьрумарзавай гьар кьвед лагьай хизанда ичкибазвилин месэла ава. Гьелбетда, ахьтин хизанрай тир аялар садани фикир тагуз амукьзавач. Ихьтин крара мергьяматлу фондар, инсанар, волонтерар къерехда акъваззавач, чпелай алакьдай куьмекар гузва. Амма абурувай аялдив хизанда агакьзавай кIанивал, чимивал эвезиз жедач. Идалай гъейри, датIана куьмек гудай мумкинвални жезвач. Месэла тамамдиз гьялун патал диде-бубаяр чпин везифайрив жавабдарвилелди эгечIун герек я.
Гьар са хизандихъ галаз кьилди кIвалах тухунин игьтияж ава. КIвалах квекай ибарат я? Сифте нубатда, саламатвал авачир хизанра диде-бубайрихъ галаз абур дуьз рекьел атун патал ихтилатар авуникай, абур чIалал гъуникай, абурувай чпин хивевай везифайрив жавабдарвилелди эгечIун истемишуникай…
Заз са мисал гъиз кIанзава. 12 йис хьанвай гададин кьисмет хаталувилик акат тавун патал чна саки пуд вацра адан дидедихъ ва чIехи бубадихъ галаз ихтилатарна. Саки меслятдал атанвай. Амма герек чкадал чIехи бубади вичиз хтул герек авачирдакай лагьана. Гададин дидедин гафари лагьайтIа, чун къарсурна: “Эгер абуруз аял герек авачтIа, зазни герек туш…”. Ихьтин дуьшуьшра диде-бубайриз са жуьреда кьванни таъсир авун патал анжах суддиз фена кIанзава. ГьикI лагьайтIа, рахунри, намусдик хкIадай гафари абуруз таъсирзавач.
Зи фикирдалди, Дагъустанда хизандин институт мягькемаруниз гузвай фикир артухарун лазим я. Жегьилрин арада — мектебра, вузра дуьньядин винел хизандилай багьа затI авач лугьудай фикир гужлу авуна кIанда. Чирвилер гузвай программайрик хизандин институтдиз талукь предмет кутуртIа, мадни хъсан я.
Малум тирвал, дагъвияр виринра девлетлу адетар авай, ягьни намус сифте чкадал эцигзавай, хизандин месэлайрив къайгъударвилелди эгечIзавай инсанар хьиз машгьур я. Аял етим хьайила, ам мукьва-кьилийри чIехи ийизвай. Дарда авай хизанриз куьмекар гузвай. Гьавиляй чIехи бубайрин девирра хизанра гзаф аялар чIехи жезвай, абуруз халис тербия гузвай. Гьа вахтар, чи баркаллу бубаяр, дидеяр чаз чешне хьурай!
Шекер Рагьимханова
