Дишегьли — диде, вах, уьмуьрдин юлдаш, руш, свас. Гьар са гаф рикIиз хушди, милиди, руьгь кутазвайди я. Гьар гафунани багъривилин, кIанивилин, гьейранвилин, вафалувилин, къешенгвилин гьиссер, лишанар, рангар ава. Абурун патай чав, бубайрив, рухвайрив, стхайрив, гъуьлерив, езнейрив, хтулрив гьамиша кIанивал, мегьрибанвал, регьимлувал, къенивал агакьзава. Абур кIан я, абурун крарал, къилихрал, гьиссерал, уьмуьрдив эгечIзавай тегьердал разивал, дамах ийизва.

1910-йис. Копенгагенда кIвалахзавай дишегьлийрин международный 2-конференция кьиле фена. Анал дишегьлийри чпиз гана кIанзавай азадвилерикай, ихтияррикай ва дишегьлийрин сувар кьиле тухунин фикир авайдакай лагьана. И теклифдин тереф конференциядин саки вири иштиракчиийри хвена. Сувар тухунин макьсадни чпин ихтиярар патал датIана женг чIугун тир.  Суварин югъни Нью-Йоркдин зегьметчи дишегьлияр куьчейриз экъечIай 8-март яз тайинарна. Россияда  международный дишегьлийрин югъ 1913-йисалай къейдзава.

Суварин вилик чун гуьзел, милайим, такабурлу таватрихъ, жуьреба-жуьре яшарин ва кеспийрин иесийрихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва абуруз гьа сад хьтин суалар гана. Жавабар пара метлеблубур, ажайиббур, фикир желбдайбур, камаллубур, жегьил несилри чешне къачудайбур хьана лагьайтIа, зун ягъалмиш жедач.

Суалар

1. Уьмуьрдин виридалайни шад, рикIел аламукьдай ва пашман вакъиаяр.
2. Багърияр бейкеф тавун патал, жувазни зиян гана, намус вине кьур крар хьанани?
3. Дишегьли патал кIвал, хизан кутун эвелимжи мурад я. Бахт, хъсан къул­лугъ, азадвал кьулухъ тазва. Им дуьз яни?
4. Дишегьли патал бахт вуч я?
5. Чи дишегьлийри Конституцияди ганвай вири ихтияррикай, азадвилерикай тамамвилелди менфят къачузвани?
6. Дуьньядал дишегьли яз атунал вуна гьайиф чIугур вахт хьанани?
7. Уьмуьр цIийи кьилелай башламиш хъийидай мумкинвал авайди тиртIа, вуна вуч ийидай?
8. Уьмуьрда ахъаяй гьихьтин гъа­латIар ваз ви веледри тикрарна кIан­завач?
9. Дишегьлидин уьмуьрда итимди гьихьтин чка кьазва? Дишегьлидин бахтлувал итимдилай аслу яни?
10. Чи дишегьлийриз бахтлу хьун патал вуч бес жезвач?

Жува жувахъ галаз женг чIугун

Мирзаханова  Бике  ­Ме­гьамедкеримовна. 1967-йисуз Хив райондин Хъукьварин хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн юкьван школа, Дагъустандин госпединститутдин филологиядин факультет (урус чIалан отделение) куьтягьна. Жегьил педагогди Агъул райондин Чирагърин хуьруьн мектебда, ахпа Махачкъала шегьердин 27 ва 37-нумрайрин юкьван школайра кIвалахна. 1998-йисалай Дагъустандин госпедуниверситетдин кIелунринни методикадин управленида 1-категориядин пешекар яз зегьмет чIуг­вазва. Бике Мегьамедкеримовна филологиядин илимрин кандидат, пуд веледдин диде я.

1.Шад йикъар, вакъиаяр… Авайвал лагьайтIа, абур са акьван гзаф туш. Амма жувакай диде хьайи, жуван бедендикай хкатнавай, вилер акьална шехьзавай бицIек къвалав гъайи югъ зун патал виридалайни шадди, уьмуьрлух рикIел аламукьдайди хьана. ЦIалцIам гафар туш, гьа легьзейра заз жув ирид цаварив агакьайди хьиз авай. Зи вири шадвилерни веледрихъ галаз алакъалу я. Де лагь, гьикI шад жедач, чIехи руш Самияди школа, вуз лап хъсандиз куьтягьна. Меркездин 37-нумрадин гимназиядин къецепатан чIаларин муаллим тир ада вичиз гиламаз еке гьуьрмет къазанмишнава. Алатай йисуз адакай республикадин “Жегьил лап хъсан муаллим”, “Инновациядин образованидин лап хъсан проект”, “Образованида мобильный технологияр. АйТи баттл-2017” конкурсрин гъалибчи хьана. Ада 5-9 лагьай классра кIелзавайбур патал ингилис чIалай кьве ктаб гьазурна, акъуд­на. Ада вичин гъуьлуьхъ галаз къецепатан чIаларин хсуси гимназия ачухнава. Хва Мурада вуз куьтягьнава, ам юрист я. Руш Етаради ДГПУ-дин къецепатан чIаларин факультетдин 1-курсуна кIелзава. Лу­гьун хьи, пашманвилер галачиз шадвилерни жедайди туш, абуру гьамиша сада-сад эвеззава. Багърияр — дах, вах, стха — яшлувилив агакь тавуна бедбахтвилин дуьшуьшрик акатна, рагьметдиз фини рикI тIарна. Хейлин гагьда жув пайгардикай хкудна. Ихьтин вахтара жувалай абуруз са куьмекни гуз алакь тавуни мадни дарихардай.

2.Чун диде-бубадиз ирид аял хьана, зун — ругуд лагьайди яз. Ам­ма за жув гьамиша вахарикай, стхайрикай чIехиди яз гьиссзавай. Вучиз лагьайтIа, хизанда яшайишдин гьихьтин месэла пайда хьайи­тIани, заз зенг ийидай, хабар гудай, завай са вуч ятIани авун гуьзетдай. Зани, жуван мумкинвилериз килигна, куьмекдай. Гилани гьакI я. Багърийри тикрардайвал, зун абурун “тади куьмек” я. Инсанрин арада ихьтин ихтилат ава: “За исятда ваз куьмек гузва, ахпа вунани заз куьмек вахкудайвал”. За садрани я жуван багъридаз, я къуншидиз, я дустуниз ихьтин фикир аваз куьмек авурди туш. Жува тавур хъсанвал заз масадавайни жагъанач. Гьавиляй зун садрани цавара къекъвезвач, авайдал, гайидал разивал ийиз алахъзава. Шел-хвал авуналди ваз гудай кас авайди туш. Гьа садра, язух атана, гайи­тIани, мад гьатдайди туш. Ваз вуч аватIа чидани, уьмуьр жува жу­вахъ галаз женг чIугунни я. ГьикI лагьайтIа, вун дуьз рекьелай алу­диз кIанзавай иблисарни гьалтзава. Идалай гъейри, инсандин темягь физвай шейэр, крарни тIимил авач. Ихьтин гьалара жуван лайихлувал хуьн регьят туш. Эгер зайифвал къалурайтIа, инсанвал, намус рикIелай ал­у­дайтIа, беябурчивилин хъендикни акатда.

3.Зи уьмуьр, зи кIвалахар, алахъунар вири хизан, аялар патал я. Хизандин патахъай жавабдарвал гьиссзавай инсанар авай чкада уьмуьрни разивалдайди, асайишди жеда. Гьа са вахтунда за кIвалахни эвелимжи чкадал эцигзава. ГьикI лагьайтIа, хизан рикIиз кIанивал хуьн патал кIвалахди куьмекзава. Заз жуван кеспи, кIвалах пара хуш я. Сад лагьайди, зун авай чка чешнелу вуз я. За университетдин 44 кафедрада зегьмет чIугвазвай вири инсанрихъ галаз  алакъа хуьзва, абуру зи патай куьмек гьиссзава. Кьвед лагьайди, залай ина гьуьрмет, авторитет къазанмишиз алакьнава. За фикирзава хьи, диде-буба аялри гьамиша дамахдай ксар хьун лазим я. Зи багърияр гьахьтин ксар тир. Гила чна чав агакьай чешнелу тербия веледривни агакьарун лазим я, мадни хъсандиз, вини дережада аваз. Гьа ихьтин хизанра чIехи хьайи рушарни бахтунив агакьда.

4.Дишегьли патал бахт гьуьрметлу, муьгьуьббатлу хизан, жуван гъавурда акьадай, хизандин къайгъуда авай акьуллу гъуьл, рикIиз хуш кIвалах, секин, асайиш, намуслу уьмуьр, багърийрин сагъламвал я.

5.Конституцияди, са рахунни алач, ихтиярар, азадвилер ганва. Ам­ма абурукай менфят къачун — им чина муракаб месэла я. За вуч лу­гьудатIа чидани? Дишегьлидин руьгь — гьа им Конституция я. Дишегьлидин ихтиярар ам уьмуьрдиз гьикI гьазур хьанватIа, гьа и месэлади тайинарзава, тестикьарзава. Эгер бубадин кIвале амаз рушахъ и рекьяй артуханвилер, гьазурвилер авачтIа, ам са куьнизни пайгарди туш. Я адаз Конституцияди гузвай ихтияррикайни куьмек жедач. Чибуру лугьуда: гьуьрмет авуна, гьуьлуьз вегь, са вахтунда ам анайни элкъвена вал, я ви эвледрал хкведа. Авай кар я. Дишегьлидин хиве гзаф везифаяр ава. Им садазни сир туш. Дишегьлидилай кIвале, хизанда, хуьре, кIвалахдал гьуьрмет къазанмишиз алакьнани — им адан еке къазанмишун, лайихлувал я. Дишегьли, итим — тафават авач, гьар са кас вири рекьерай лайихлуди хьана кIанда.

6.За руш веледарни гзаф авай чIехи хизанда тербия къачуна. ЧIе­хи инсанривай ван хьайи ихтилатар гилани бейнида ама. Руш хьайила, вучиз шехьзавайди я лугьудай суал за жуваз гудай. Геж хьиз зун гъавурда гьатна: рушан-дишегьлидин кIула залан пар гьатзавай. Ам чарадан кIвализ физва. Гзаф вахтара итимдин кIвале ам къаравушдиз, шукIуртдиз элкъвезвай. Гьелбетда, къе девир масад я. Амма дишегьлидин хивяй гзаф везифаяр акъатнавач. Хизан хуьн патал за кьве школада кIвалахна. Къайгъуяр йифен геждалди давамардай. Экуьнахъ, фад къарагъна, хизандиз хуьрек, аялар школадиз гьазурдай. Итим итим я, кIвалахал фена, хкведай, гъил-чин чуьхвена, хуьрекни тIуьна, дивандал ярх жедай. Саки вири кIвалера гьакI я. Зи фикирдалди, итимди папаз нур-ишигъ гун лазим я, папа гьа нурдалди вири хизан нурламишдайвал. Ихьтин алакъаяр авай хизанда дишегьлидал са артух парни акьалтдач.

7.Гьахьтин мумкинвал хьанайтIа, за вири цIийикIа тешкилдай. Ам­ма… Заз уьмуьрда жуьреба-жуьре четинвилер акуна, зун хейлин имтигьанрай экъечIна. ЯтIани, зун жуван уьмуьрдилай рази я. Имтигьанар, четинвилер гьикьван гзаф хьайитIа, инсан гьакьван тежрибалу, акьуллу жезва.

8.Жуван уьмуьрдиз вил вегьейла, гьайиф чIугвадай хьтин гъа­латIар за ахъайнач. Нукьсанар, куьлуь-шуьлуь гъалатIар галачизни жедайди туш, абурукай менфят хкудиз, цацарин юкьвай экъечI­завай тегьерда, бедендиз акьахзавай цацарни кваз такьаз, за виликди еримишна. ГьикI лагьайтIа, уьмуьрда зун гегьенш, дуьз рекьерай тухудай кас хьанач. И кар фикирда кьуна, зун датIана жуван веледар дуьз ре­кьерай тухуз алахънава. Заз кIанзавайди сад я — зи аялар чIу­ру рекьерай тефин. ИкI тахьун патал за абуруз вири гузва.

9.Дишегьли чарадан кIвалин цла авай къван я. Гьавиляй бязи бубайри адаз са артух фикирни гузвач. Фад-фад гъуьлуьз гана, алудзава. Дишегьли гележегдин итимдин хизандиз бахт багъишун патал халкьнава. Эгер дишегьлиди акьуллувилелди, камаллувилелди итимдин хизан, багърияр жуванбур хьиз кьабулайтIа, ам бахтлу жеда. “Зибур, вибур” лугьуз эгечIайтIа, ахьтин дишегьлидилай кIвале дуствал, асайишвал тешкилиз алакьдач. Итимдилай гзаф крар аслу я. Итим -хизандин чин, паб къенепатан акунар я. Лайихлу итим гьалтай дишегьли бахтлу жеда. Буба (гъуьл) вичин везифайри истемишзавай чкадал алачтIа, хизандин язух я. Анай садрани хъвердин, шад сесерин ван къведач.

10.Бахтлу хьун патал чи дишегьлийриз, гьайиф хьи, иман гвай, итимвилин лайихлувал тестикьарзавай, датIана хизандин къайгъуда авай итимар бес жезвач.

          Бубайрин чешнелу тербия

Камилова  Гуьлера  Айдунбеговна.  1967-йисуз Махачкъала шегьерда дидедиз хьана. Ада 11-нумрадин юкьван школа, Дагъустандин художественный училище, ДГУ-дин филологиядин факультет, Санкт-Петербургдин телевиденидин, бизнесдин ва дизайндин институтдин кинодин ва телевиденидин режиссурадин факультет куьтягьна. ДГУ-дин илимдин библиотекада художниквиле, шегьердин 11-нумрадин юкьван школада муаллимвиле, ГТРК-да, РГВК-да художественный вещанидин редакциядин шеф-редакторвиле, кьилин редак­торвиле ва директорвиле кIвалахна. Алай вахтунда ам ННТ-дин художественный програмайрин шеф-редактор я. Адахъ рушни хва ава.

1.Шад вакъиаяр зи веледрихъ ва кIвалахдихъ галаз алакъалу я. Аялри заз гьамиша шадвал гъизва. ДГУ-дин къецепатан чIаларин факультет акьалтIарнавай Фатима Новороссийскдин корпорациядин Махачкъалада авай филиалдин пешекар я. Имрана Ростовдин таможнядин академия куьтягьнава. РикIелай алат тийидай шадвилер заз алатай йиса багъишна: заз театрдин искусстводин, телевиденидин, кинодин хилера къазанмишай агалкьунарй Дагъустан Республикадин госпремия, “Шарвилидин” премия гана. Идал къведалди за гьазурай “Ахцегьрин къеле” ва Ватандин ЧIехи дяведин темадиз талукь телефильмайри Россиядин ва международный конкурсра кIвенкIвечи чкаяр кьуна. 2011 ва 2013-йисара за РД-дин Кьилин грантар къачуна.

2.Музыкантдин, манидардин, диктордин, артистдин кIвал фикирдиз гъваш. Зун музыкадал рикI алаз чIехи жезвай ва зи мурадни манидар хьун тир. Рагьметлу дахди ихтияр ганач. Ахпа за журналист хьун кьетIна. Дах и кардизни акси хьана. Училище куьтягьайла, кIелунар давамариз Москвадиз физ кIанзавай, ракъурнач, зун гъуьлуьз гана. Эхь, жуван багърияр бейкеф тавун патал за абуруз кIанивал авуна. Жуван вири мурадар тахьайтIани, са бязибур за геж хьиз кьилиз акъудна. За кьве вуз куьтягьна, закай къе тележурналист, режиссер хьанва. Гьар са касдиз Аллагь-Таалади са гьи рекьяй ятIани алакьунар, бажарагъ ганвайди я. Абур чилик кутун, жув, общество патал ишлемиш тавун тахсиркарвал я.

3.Са рахунни алач, хизан кутун лап важиблу я. Хизанда чи рушар гьакI вердишарзава. Сифте нубатда хизан, ахпа, гъуьлуь ихтияр гайитIа, кIелунар, кIвалахар…И месэла гьар са касдилай вичелайни аслу я. Ам уьмуьрдив, халкьдин адетрив, диде-бубайрин истемишунрив, яшамиш жезвай чкадин законрив гьикI эгечIзаватIа, гьадалайни. Къвалав гвай инсанар дишегьлидив эгечIзавай тегьердилайни аслу я. За фикирзавайвал, чун патал хизан виридалайни вине ава. Хизан лагьайла, зи фикирдиз жуван дах, диде, стха, багърияр къвезва.­ Абурун къенивал, мегьрибанвал, михьивал, жумартвал, гъилин ачухвал, масадаз зиян тагурвал хьтин ерияр чакни акатна. Им чIе­хибурун чешнедин тербия я. Ихьтин хизанрай акъатай инсанри чеб алай чка анжах хъсан патахъай къалурда. Мадни лугьун, вири къвез, физва, алатзава, амма хизан эбеди, даимлуди я. Гьам дишегьлидиз, гьам итимдиз, гьиниз фейитIани, хквез кIандай муг-кIвал аватIа, абур патал уьмуьр пайгарди, тамамди, шадди я.

4.Дишегьлидин бахт адан аялар я. Им бинейрин бине я. Къвалав жувакай фикирзавай, ви къайгъу чIугвазвай, ваз кIанивал багъиш­завай кас хьун — гьа имни бахт я. Гьелбетда, исятда субай дишегьлияр пара жезва, абур бахтлу я лугьузни жедач.

5.Ихтияррикай чи дишегьлийри менфят къачузва. Абуру кIвалах тийизвай са хелни авач. Амма чи макан вичин кьетIен адетар, шартIар, итимри дишегьлидивай гзаф истемишунарзавай чка я. Гьа ида Конституцияди гузвай ихтияррин, азадвилерин галайвилер тахьай мисалзава. Бязи адетри инсандин бажарагъни квадардай чкадал гъизва.

6.Дишегьли хьунал за садрани гьайиф чIугунач. Зун къени, чешнелу хизанда чIехи хьана. Заз кIани кIвалах, дустар ава. За машин­ гьалзава, дуьзгуьн уьмуьр тухузва.

7.Эгер уьмуьр цIийи кьилелай башламиш хъийидай мумкинвал ганайтIа, за музыкадин рекьяй академический образование къачудай­.

8.ГъалатIар? Абур тахьанани жезвайди туш. Амма абур тикрар тийидай алакьун кIанда. Абуру виликди физ, тежриба кIватIизни куьмек гузва.

9.Эхь, дишегьлидин уьмуьр итимдилай аслу я. Кьилинди, гьар са дишегьлидал адан гъавурда акьадай, гьуьрметлу, инсанвал квай кас гьалтрай. Гьахьтин дишегьли бахтлуни жеда.

10.Къенин рушар пулар, кIвалер, автомашинар авай гадайрихъ калтугнава. ИкI бахтлу жедайди туш. Бахтунин иеси хьун патал гзаф уламрай экъечIна кIанда. Бахтлу хизан, кIвал гъуьлни паб чеб чпив эгечIзавай, сада-садаз гьуьрметзавай, сад-садан гъавурда акьазвай тегьердилай аслу я.

Шурни фу бес я

Бабаева-Басумова  Соня  Абумислимовна.  1968-йисуз Хив райондин ЦIинитI­рин хуьре (бубаяр Сулейман-Стальский райондин Рухунрин хуьряй я) дидедиз хьана. Кьуд лагьай класс куьтягьна. Къазахстан Республикадин Шевченко (Актау) шегьердин юкьван школа ва недай-хъвадай шейэрин техникум акьал­­тIарна. Анин общепитдин идарайра кассирвилелай заведующийдин къуллугъдал кьван хкаж хьана. 2003-йисуз Махачкъаладиз хтана ва ина тIуь­нардай карханайра кIва­лах давамарна. Алай вахтунда вичин кар ачухнава, “Перекресток” кафедин директор я. Адахъ кьве руш (Наида­, Наиля) ва хтул (Расул) ава.

1.Зи рагьметлу дах Абумислим нефтяник тир, ада Къазахстандин буругъра кIвалахзавай. 1979-йисуз ада вири хизанни аниз хутахна. А чIавуз зи цIуд йис тир. Махачкъаладиз атана, аэропорт, самолетар ва ахпа цавай вили гуьзгуь хьтин гьуьл акурла, зи гьейранвилихъ кьадар амукьначир. Зун патал а югъ пара таъсирлуди хьанай. Къени за ам хушдиз рикIел хкизва. Сифте велед гъилиз атунни зун патал зурба вакъиа тир. За жув махуник квайда хьиз гьиссзавай, хважамжамдин нурарин къужахдавай хьиз. А чIавуз зун Аллагьдилайни, духтуррилайни, диде-бубадилайни пара рази тир.

Пашман йикъар. Абурни заз акуна. 1990-йисара чи уьлкведа арадал атай гьалари чи бахтлу хизандални чIулав пехъ ацукьарна. Абумислим дахдин хизан чIехиди тир. Муьжуьд кас. Чун лап хъсандиз, шаддиз яшамиш жезвай. Уьлкве чкIайла, Къазахстанда миллетчивилиз кьил ягъайла, дах, вири гадарна, иниз хтуниз мажбур хьана. Инани куьмекдай кас хьанач. Авай вири эменнидикай магьрум хьайи инсанриз татугай дегишвилери пис таъсирна ва идакди диде, дах, ими, ахпа вах, стха рагьметдиз фена. Ихьтин магьрумвилерин тIал рикIяй акъатдайди туш.

2.Багърияр бейкеф жедай са гьерекатдизни за рехъ ганач. Гена абуруз жувалай алакьдай куьмекар гуз алахъна. Диде-бубадиз за жув авай гьалдилай шикаят авурди туш. Диде атайла ва адаз акурла, ада шехьиз-шехьиз лагьанай: “Я чан руш, я рикIиз кьей бала, вун кIеве аваз, вуна чаз куьмекар гана. Валай гьикI алакьна?” Жуван уьмуьрдин тежрибади заз ахьтин кар ачухна хьи, гъил гьикьван ачух хьайитIа, Аллагьди ваз мадни гузва, галайвал ийизва. Дах гьа ихьтин кас тир, адан къилих закни акатна.

3.Хизан за гьамиша сад лагьай чкадал эцигзава. Ам уьмуьрдин­ макьсад, кьел я. ГьакI — аяларни. Зал гьалтай итим тарифдиз ла­йихлуди тушир, адахъ галаз зун цIуд йисуз яшамиш хьана. Зи кьве руша чеб садрани бубадикай магьрум тирди гьисснач. И йикъара Наиляди заз 23-февралдин югъ тебрикна ва “вун чи дахни я, дидени” лагьана. Эхь, зун абуруз бубавални дидевал ийиз алахъна. Къе зун жуван рушарилай рази я. Абуру уьмуьрда чпиз лайихлу чкаяр кьунва.

4.Хъсан гъуьл, вафалу, акьуллу веледар, рикIиз хуш кар хьун дишегьли патал бахт я. Гьайиф хьи, дишегьлидин рикI гьамиша шадар­дай гъуьл гьалтун пара четин месэла я. Урусриз хъсан мисал ава: “У хорошего мужа и свинка господинка”. КIвале авай кайвани, уьмуьрдин­ юлдаш, аялрин диде кваз такьадай итимдихъ я туькIвей хизанни жедач, я лайихлу эхирни. Кар-кеспи авай дишегьлиди вич хъсандиз гьиссда. КIвалахдин рекьяй жуван устадвални датIана хкажна кIанда. Зун мукьвара Ростовдиз семинардиз фенвай. Яни яшайишдин къайгъуриз килиг тавуна, девирдихъ галаз виликди камар къачуна кIанда. Ахпа рикIиз разивални къведа.

5.Ихтиярар ганва, амма чи дишегьлийрихъ мумкинвилер авач. Чи дишегьлийрин чинриз килиг. Абурай азиятдик, гужуник квайбурун гьал аквада. Вучиз лагьайтIа, датIана куьтягь тежедай къайгъуйрин яцIа ава. Итимрини абурун яшайиш кьезилардай, регьятардай серенжемар кьабулзавач. Чи халкь такабурлуди, намуслуди, руьгьдай интеллигентвал аквазвайди я. Амма гзаф хизанра дишегьлидив эгечIзавай тегьер, гьалар гьа куьгьнебур яз ама.

6.Жув дишегьли хьунал за гьайиф чIугунач. Дишегьли гележегдин бинени, уьмуьрдин гуьрчегвал, къешенгвални я. Ам галачиз гележег авач. Дуьнья гуьрчегвили къутармишдалда. Гьавиляй и кар дишегь­лидилай алакьда. Зун и кардихъ инанмиш я. Чи дишегьлийри чIугвазвай кьван зегьметдикай зун рахадач. Гьа и крар кьванни фикирда кьуна, дишегьлидиз гьуьрмет авун, ара-бир хьайитIани ам гъилерал кьун герек я. Дахдиз чун, рушар, пара кIандай. Ада чал гьамиша дамахдай. Зи вахарни лайихлувилелди яшамиш жезва.

7.Жуван уьмуьр дегишардай гьич фикирни авач. Жуваз ганвай ва жува гьалзавай уьмуьрдал зун пара рази я. Зи Агъахалум бадеди лугьудай: “Заз зи шурни фу бес я, чарадан къизилни кIандач”. Зазни цававай гъетер кIанзавач. Са камаллуда лагьанай: тIем акакь тийир везифаяр вилик эциг ва абур бегьемариз алахъ. Гьа вахтунда вун бал­кIандал жеда. Къазахстандиз тухвайла, заз урус чIал чизвачир. Гъуьлуьхъ галаз чара хьана. Иниз хтайла, кIеве гьатна. Маса четинви­лерни акьалтна, амма за садрани кьулухъ чIугунач. Аяларни кIвачел акьулдна, жувни балкIандал акьахна. Гилани лайихлувилелди хиве авай везифаяр тамамарзава.

8.Заз чидайвал, гъалатIар за ахъайнач. И жигьетдай рушарини залай чешне къачузва. Итимдихъ галаз чара хьайила, бязибуру за еке гъалатI ахъаяйди яз гьисабна. Тушир. За гилани тестикьарзава, са касди вичин пуд багъри зулумдик кутадалди (гатун, экъуьгъун, арадал са затIни алачиз, къал акъудун…), адан башибазукьвилер эхдалди, чара хьун ва кьилди яшамиш хьун хъсан я. Дишегьлийриз эхун хас къилих ялда. Амма эхунихъни кьадар авайди я.

9.Чил пуд жунгавдин крчарал акъвазнава лугьудайвал, дишегьлидин бахтни пуд итимдин гъиле ава: бубадин, стхадин ва гъуьлуьн. Абурукай сада хьайитIани, дишегьлидин гьакъиндай къайгъударвал ийизватIа, ада вич бахтлуди яз гьисабда. Хизандин кьил гъуьл хьун лазим я. Эгер ам вичин и важиблу везифадиз кутугайди туштIа, я туькI­вей хизанни, я дишегьли бахтлудини жедач.

10.Чи дишегьлийриз итимрин патай кIанивал, дикъет, къайгъударвал, мегьрибанвал, рикIерин садвал бес жезвач. Гьавиляй чи гзаф дишегьлияр бахтсузни я.

Са мурад тIимил я

Мисриханова  (Къа­зиметова)  Гуьлжагьан  Шам­судиновна.  1958-йисуз Сулейман-Стальский райондин КIахцугърин хуьре дидедиз хьана. Кьасумхуьруьн юкьван школа куьтягьайла, ада Дербентда кIелна, бухгалтервилин кеспи къачуна ва са шумуд йисуз шегьердин краеведенидин музейда счетовод-кассирвиле зегьмет чIугуна.

1979-йисуз ада вичин уьмуьрдин рекьер, гележег Дар­кIуш-Къазмайрилай тир Мисриханов Темирхан Эрзимановичахъ галаз сад авуна, хизан тешкилна. 1981-йисуз Мисрихановар Туьркмениядиз фена. Гуьлжагьана Красноводскда педагогвилин училище акьалтIарна, кьвед лагьай кеспи къачуна ва са шумуд йисуз школада кIвалахна. Алай вахтунда Мисрихановрин хизан Голландияда яшамиш жезва. Гуьлжагьана Уьтрехт шегьерда яшлубурухъ галаз алакъалу идарада кIвалахзава. Ам яратмишунрални машгъул жезва, чапдай адан кьуд ктаб акъатнава. Адахъ пуд хва, хтулар ава.

1.Зи уьмуьрдин шад вакъиайрикай  сад ва садрани рикIелай алат тийидай кар зи чIехи хва дуьньядал атун тир. Гьам зи сад лагьай еке шадвални тир. Пашман вакъиани зун 4-йиса авайла кьилел атана. Зун хизанда авай са аял тир, гьа чIавуз буба рагьметдиз фена. Азиятар, четинвилер ацалтай дидедин пашман  къамат  зи вилерикай къени карагзава.

2.Зи виридалайни багъри кас диде тир. Адан гьуьрмет  кIа­ни­виляй дидедин меслятдалди гъуьлуьзни фенай, вири жегьил рушариз хьиз, ашукь хьанвай гада авайтIани. Жуваз зиян гун хьанач а кар, акьуллу кас гьалтай уьмуьр бахтлувилив ацIана. Намус хуьн дагъви рушаз  виридалайни вилик гузвай тербия тир. Гьа ихьтин тербиядик кваз зунни чIехи хьанай.

3.Зи фикирдалди, хизан, кIвал, аялар гьар са дишегьлидин сиф­тегьан буржи я. Дишегьлиярни гьар жуьре я, садалай дидевални ва къуллугъни ийиз алакьзава, масадалай ваъ. Эгер алакьиз хьайитIа,  карьерани хъсан кар я, анжах сифте чкадал хизан, аялар эцигун герек я.

4.Дишегьлидин чIехи бахт дидевал я. Амай бахтар акьуллу ди­шегьлиди вичи жагъурун герек я. Бахт са гафуналди лугьузни жедач, я ам вич вичелайни къвезвайди туш. Бахтлу хьун патал са мурад тIимил я, датIана алахъна кIанда. Бахт савадлувилини, кьилин об­разование, кеспидиз килигай кIвалах хьунини, вафалу веледрини ­гъизва.

5.Азадвилерикай, ихтияррикай магьрум са дишегьлини авач алай вахтунда. Эгер ди­шегьлидиз вичин  ихтияринни буржлу крарин чирвилер аваз хьайитIа, ада вичин уьмуьрни дуьз тешкилда. Гьайиф къвезвай кар ам я хьи, чи дишегьлийри чпиз талукь тир законар чир­завач. Гьа и акар себеб яз абур кIе­верани гьатзава. Алай аямда чун вири крарин гъавурда хьун эвелимжи буржарикай я.

6.Дишегьли яз и дуьньядиз атунал за пашманвал авур, я гьайиф­ чIугур  вахтар зи уьмуьрда хьанач. Залай дишегьлидиз хас вири крар ийиз  алакьна. Гуьзел руш, цIийи свас, балайрин диде, вафалу уьмуьр­дин юлдаш, хтулрин рикI алай баде…

7.ЦIийи кьилелай уьмуьр башламиш хъжедай мумкинвал ганай­тIани,  заз гьа зи уьмуьр фейи къайда тикрар хъийиз кIандай.

8.За гьамиша са кардал пашманвал ийизва: педогогвилин училище куьтягьайла, заз Ашхабаддин пединститутдиз  гьахь хъувун патал направление ганай. За, ахпа, ахпа лугьуз, а кар кьулухъ янай. Гилани гьахьтин гъалатI ахъаюнай гьайиф чIугвазва. Чна чи аялризни вахтунда тавур кардихъ ахгакь тийидайдакай лугьузва, абуруз дуьзгуьн тербия гузва. Рухваяр бубайрилай са чипIинин вине хьана кIанзавайди я лугьуда бубайрин мисалра. Чун чи рухвайрилай рази я, чал леке гъайи крар авач абурухъ.

9.Дишегьлидин уьмуьрда итимди кьетIен чка кьазва, Аллагьди Ви­чи Адамни Гьава халкь авунва. Итим галачиз дишегьлидиз уьмуьр гьа­лун регьят кар туш. Итим дишегьлидин уьмуьрда жезвай вири ва­­къиайрин къуватлу пай я, ам галачиз физвай уьмуьрдин са пад гьа­ми­ша ичIиди, сериндик квайди жеда. Бахтунай хьиз, зал гьалтай итим, уьмуьрдин юлдаш Темирхан анжах тариф авуниз кутугнавайди я. Итимарни гьар жуьре я, виридаз итимарни лугьуз жедач. “Зун итим я” лу­гьуз къекъуьналди, дишегьли виле такуналди итим жезвайди туш. Итимди вичин вири уьмуьр кIвалин дишегьлияр бахтлу авуниз бахшна кIанзавайди я. Гьайиф хьи, чи са бязи бубайри, стхайри, гъуьлери, рухвайри чеб и жигьетдай халис итимар, дишегьлидиз гьуьр­метзавай, адаз кIанивал багъишзавай, адан йикъар нурлу ийизвай ити­мар яз къалурзавач. Немсерин философ ва писатель Иоганн Герде­ра кхьейвал, дишегьлиди ахъайзавай гьар са гъалатIдай итим тахсирлу я.

10.Чи гзаф дишегьлийриз, иллаки алай вахтунда, вири хъсан крар, галайвилер, бахтар санал кIанзава. Ахьтинбуру чеб вине кьазва, кьуру дамахарзава, рягьят рекьер жагъурзава, сабурлувал, игьтиятвал квадарзава. Уьмуьр ахьтинди я хьи, са сеферда гъалатI ахъайда, ахпа вири уьмуьрни бада фида. Чи дишегьлийриз бахтлу хьун патал сабурлувал, савадлувал, хсуси лайихлувал, камаллувал ва итимрин патай къайгъударвал бес жезвач.

Лайихлу, намуслу…

Алискерова  Марьям Эвесовна  1968-йисуз Хив райондин Хъукьварин хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн юкьван школа, Дербентдин педагогвилин училище акьалтIарна. Хайи хуьруьн школада сифтегьан классрин аялриз тарсар гузва. Азад чIавуз шиирар теснифзава, кьве ктабдин автор я. Адахъ кьве велед ава.

1.Зи уьмуьрда шад ва­къиаяр хьанач лагьайтlа, таб авун жезва.

Сад лагьайди, зун и экуь дуьньядал яшамиш хьун. Зун шад я зи диде-бубадал, зи имийрал, зи халуйрал, са гафуналди, зи тухумдал. Захъ кьве велед хьунал, за абуруз тербия гунал, зун гьабур патал яшамиш хьунал. За гьамиша дамахзавайди я зи багърийрал. Пашман вакъиайрикай рахайтIа, зи диде фад рагьметдиз фена. Идалай чlехи дерт авани? Зи вил гьамиша дидедихъ гала!

2.За багърийриз такlан са карни авурди туш. Советрин девирдин инсанриз алай аямдинбурулай хъсан тербия авайди я. Зун  мектебдиз фейидалай инихъ кьил вине аваз къекъвей кас я. За жувакай масад бейкеф авурди туш. Тапшурмишай крар, “ваъ” талгьана, кьилиз акъудзавайди тир. Гилани гьакI я. Чидач им зи бахт ятIа, бахтсузвал. «Пар ялдайдан кlулай пар кими жедач» лугьуда бубайрин мисалда. Жувакай, жуван хийирдикай фикир тийиз, крар авурди я.

3.Зи уьмуьрдин чlехи пай фенва. Зун, уькlуь-цуру акунвай кас я. Зи фикирдалди, дишегьлидиз сифтени-сифте хизан герек я. Уьмуьр­дин юлдаш, аялар. Хъсан юлдаш гьалтайди бахтлу инсан я. Ава гьахьтин хизанар, итим вичин чкадал алай, паб-аял хуьзвай, кIвал бахтлу нурарив ацIурзавай. За вири тадай, жуван аялар, хизан патал яшамиш жедай. Бегьемсузди гьалтай вахтунда, чара авач, эхна кIанзава. Кlвалах авуна кlан­да, жуван аялар хвена кlанда, “ма, къачу» лугьудай кас авайди туш. Уьмуьрда садазни чизвач, жуван кьилел вуч къведатlа. Кьил вине кьуна, кlвалахна, виликди фин. ИкI дуьз я.Тек са жувахъ агъан.

4.Дишегьлидин бахт аялар я. Диде хьун, гележегда хтулар хьун — идалай чlехи бахт авач.

5.Эхь, къачузва. Дишегьлийриз итимриз хь­тин ихтиярар ава. Дишегьлиди кlвалах тийиз­­вай са хелни авач. Гьиниз килигайтlани, ди­шегьлиди гьакъисагъвилелди кlвалахзава, обществодин агалкьунрик вичин пайни ку­тазва.­

6.Ваъ. Дишегьли я лагьана за гьайиф чlугунач. Зи бубади лугьу­дайди тир: “Са ахмакь гада жедалди, зи рушар хъсан я”. Чун кьве руш тир кlвале авайди.

7.Кьвед лагьай уьмуьр заз ганайтlа, за гзаф кlвалахар ийидай и уьмуьрда тавур. За зи уьмуьр масакlа тухудай. Зи рикlе маса крар авайди тир, вучда, Аллагьди гайидал рази хьана кlанда.

8.Заз зи веледар бахтлу хьана кlанзава. Гьабур бахтлу хьайила, зи рикlини зун бахтлу хьайиди гьиссда.  Зи гъалатl, зи гьисабуналди, ам я хьи, садрани, садазни “ваъ” талгьана, лагьай крар кьилиз акъу­дун. Низ вуч кlан хьайитlани, жагъурун, гун — им зи гъалатl я. Яш хьу­нивай гъавурда акьада инсан. Садазни яб тагана, жуваз кlанивал яшамиш тахьун заз зи гъалатl хьиз аквазва. “Бахтлу хьайи гьар са инсан вирибуруз жеда масан….” — ихьтин цlарар авайди я. Зи веледриз за вири хъсан крар ая лугьузва.

9.Дишегьлидин уьмуьрда итимди еке чка кьазва. Са дишегьлияр ава, ацукьна хвейи, чпи санани кlвалах тавур. Гьар садаз завай дишегьлини лугьуз жедач. Закай бейкеф тахьурай ахьтинбур, я вири итимарни итимар туш. Дуьз лагьайтlа, заз итимдикайни са хъсанвал акунач. Са шакни алач, хъсан итимарни авачиз туш. Кьилел бармак алукlна, са кьас фу тlуьр дишегьлиярни авачиз туш. Дишегьлидиз бахт патал лайихлу, намуслу ва вафалу итимар бес жезвач.

10.Бахт — им еке къуват авай гаф я. Садбуруз гайи, садбур кайи… Бязибуру лугьуда: “Бахт жува-жуваз къазанмишна кlанда”. Белки, абур дуьз я жеди. Виридаз чизвайвал, жуван кlанидахъ галаз уьмуьр кечирмишун — им виридалайни еке бахт я, гъил-гъилеваз, сада лагьайди садан туьтуьнай физ. Сад-садан гъавурда акьун тавун — им бахтсузвал я. Садбуруз гуда, нез чир жедач. Бес тежезвайди сагълам­вал я. Сифтени-сифте сагъламвал жуван, диде-бубадин, жуваз кlа­ни ксарин. Амай бес тежезвай шейэр къазанмишиз жеда…

Бахт авач лугьун, къелетун я,

Чlехи бахт кьве велед хьун я.

Виридаз  зид   минетун я,

Авачирдаз  эвлед  хьун я.

 

Зи уьмуьрдал зун рази я,

Сад Аллагьди заз гайивал.

Кьве веледдал зун рази я,

Уьмуьр фирай гьа фейивал…

Нариман Ибрагьимов