1970-йисарин эхирралди лезгийрин арада гамар хурун халкьдин сеняткарвилин рикI алай жуьрейрикай сад тир. И пешедин адетар, несилрилай несилрал агакьариз, хуьзвай. Макъалада чун асул гьисабдай Ахцегьа и сеняткарвал гьикI вилик фенайтIа, гьадакай рахада.

Урусатдин пачагьлугъдин Да­гъустандин областда гамарин сад лагьай артелар февралдин инкъилаб жедалди вилик ахъайнай. Бязи чешмеяр фикирда кьуртIа, ихтилат 1909-йисакай физва. И чIавуз Ахце­гьа гамарин еке артель кардик квай ва адан патарив гвай хуьрерани гамар храдай устIарханаяр авай. Сав­дагарри, арада арачияр авачиз, анрай чпин рикI ацукьай гамар маса къачузвай.

Ахцегьрин гамар хразвай гъалар амай вирибурулай чхрадин куьмекдалди гъилелди гьазурунин кьетIен къайдадалди тафаватлу тир. Лагьана кIанда, Лезгистандин къадим хуьре сар гьялдай са шу­муд­ цех авай. Гъалар­ рангариз вегьедайла, чкадин набататрикайни гегьеншдиз менфят къачузвай. Им гзаф муракаб кар тир. Чхрадал гьазурнавай гъалар рангариз вегьин патал ина яшамиш жезвай чувудрив вугузвай. Абурун арада и пеше­дал машгъул жезвай кьилдин ксар авай. Чи йикъарани Ахцегь районда яру тав квай дагълар аквада. Са мус ятIани анра гъалар рангариз вегьезвай цехар кардик квай ва жуьреба-жуьре рангар квай ятар, накьвадиз тайин тавар ягъиз,  хур квай чкайрай авахьзавай.

Гамар хрунин кIвалах хъсан де­режада аваз тешкилнавай. Ахцегьрин гамарихъ, чIичI квачир халичайрихъ еке къимет авай ва абур чкадал атана савдагарри, артух фикирни тавуна, маса къачузвай. Вири и крар фикирда кьурла, чавай икI лугьуз жеда: Ахцегь вири Да­гъус­танда гамарин пешекарвилин сад лагьай центр тир. Гамарин сифтегьан карханаярни ина кардик акатнай. Гамар райондин вири хуьрера хразвай. Самур дереде чкадин жин­синин (“Самурдин жинс”, “Лезги жинс”) лапагар хуьзвай. Гамар хрунин месэла малдарвилихъ, тIе­бии рангдай затIар кIватIунихъ галаз алакъалу тир. Гъалар рангариз вегьедай ус­тIарханаяр Миграгъани авай.

Дагъустанда 1920-йисара кеспи-сенятдин (промысел) кооперация арадал гъана. Кьилдин ксариз кIва­лера гамар хурун къадагъа авун­вай. Абуруз кооперативриз, артелриз теклифзавай. Советрин девирда гамарин сад лагьай артелар и сеняткарвал ви­лик фенвай чкайра ахъайзавай. Малум тир­­вал, гамар хрунин ре­кьяй еке устадвал авай ви­ридалайни гзаф пешекарар Ахцегьрин га­марин артелда авай (1909-йис). А чIавуз ина кIвалахза­вай­бурун кьадар 2000-далай алатнавай. Инкъилабдилай кьулухъ Миг­ра­гъа, Кье­пIир­дал, Кьулан СтIал­дал, Ахцегьа, ЧIи­лихъа еке артелар ахъайна. Гзаф кьадар лез­ги хуьрер Азербайжандик акатнавайвиляй чаз  а йисара лезгийрин гамар храдай кьиб­лепатан центрайра (Гьил, Зейгьар, КцIар) гьихьтин гьерекатар кьиле физвайтIа, малум туш.

1927-йисуз Ахцегьа ДАССР-да сад лагьай гамар храдай пешекарар гьазурдай мектеб арадал гъана. Ахцегьви пешекарри хразвай гамариз международный дережада аваз кьиле физвай конкурсра еке къимет гузвай. Гьар са нехишдихъ надирвал ва еке тарих авай. Виридалайни машгьур нехишдин тIвар “Ахцегьрин марвар” тир. Чкадин “Ахцегь” нехишдин тIвар гуьгъуьнлай дегиш хьана ва адаз “Гьасанан къеле” лугьузвай.

Лезгийрин чичIедин гибеяр Парижда кьиле фейи храй затIарин международный выставкадиз рекье тунай (1938-йис). Абур 1-чкадиз­ ва къизилдин медалдиз лайихлу хьанай. 1939-йисуз Нью-Йоркда тешкилай выставкадиз Миграгърин гамарин артелдин пешекар Ш.Рамазановади храй гамар ракъур­най. 1958-йисуз Брюсселда кьиле фейи международный выставкадани лезгийрин гамариз еке къимет ганай. Гьайиф къведай кар ам я хьи, вири и гъалибвилер, къиметар Да­гъустандин тарихдай цIар чIугуна акъуд­на, виринра “лезги гамарин” чкадал “Дагъустандин гамар” га­фар­ кхьин хъувуна. Нетижада ДАССР-дин гамарин тарихдай лезгийрин агалкьунар акъатна. Гьакъи­къатда лагьайтIа (и кар делилралди тестикьаризни жеда), Дагъустандин Советрин девирдин эвел кьилерин гамарин тарих лезгийрин нехишрихъ, устадрихъ, халичайрихъ галаз алакъалу я. Дяведин йисарилай кьулухъ ДАССР-да гамарин про­изводство лезги гамарин бинедаллаз тешкилнавай. Суьретчийри, лезги гамарин нехишрилай чешне къачуз, куьлуь-шуьлуь дегишвилер кухтаз, цIийи не­хишар арадал гъизвай, абуруз ма­са тIва­рар гузвай. Авайвал ла­гьай­тIа, а йи­сара лезгийрин гамарин тарих хъендик кумукьна, ам садани ахтармишнач. Лезгийрин гамарин надир нехишриз виридалайни еке магьрумвилер 1950-1970-йисара акуна.

“Ахцегь”, “Ахцегьрин марвар”, “Миграгъ”, “КьепIир”, “Кьасумхуьр”, “Будулай фурар”, “Зейгьур”, “Лезги гъед”, “Алпан” ва масабур лезгийрин къадим нехишар яз гьисабзава. Абур СССР-дин халкьарин декоративно-прикладной искусстводин къизилдин фондуна гьатнава.

Ахцегьрин ва Миграгърин гамар сеняткарвилин кьилдин мектебриз пайиз жеда: гьар садахъ хсуси не­хи­­шар, храдай къайдаяр, рангарин жуь­реба-жуьревал ава. И ерийри абур масабурулай тафаватлу ийиз­ва. Миграгърин чичIедин гибейрин не­хишра лацу рангуниз асул чка ган­ва.­ Миграгърин къадим гамар искусстводин надир ядигарар яз гьисабиз жеда.

Дагъустанда XX асирдин кьвед лагьай паюна “Ахцегь”, “Ахцегьрин марвар”, “Миграгъ” тIварар алай га­мар хурун яваш-яваш акъваз хьана. И кардин себебни а йисара республикада авай гьукумдин сиясат тир. Лезгистанда авай гамарин фабрикайриз кьасухдай заказар ийизмачир. Гуя заказар амач лагьана, и кардикай себеб кьуна, Махачкъаладай гузвай буйругърин бинедаллаз лезги хуьрера са-са фабрика агализ гатIунна. Бязи фабрикайриз цIа­яр ягъай дуьшуьшарни малум я. Ихьтин шартIара халкьдин милли къадим сеняткарвал зайиф хьана.

Чна винидихъ къейд авурвал, лезги гамариз къецепатан хейлин уьлквейра еке къимет ганай. Лезгийри, чичIедин гебейрилай, гамари­лай гъейри, рухварни хразвай. Виридалайни машгьур нехишрин арада “Лезги гъед” авай. Ам гамарин саки вири жуьрейрал алай.

Лезгийрин гамар хрунин сеняткарвал Дагъустанда исятдани ава, амма маса халкьарин дегишвилер кухтунвай нехишра. Суьретчийри чи йикъарани, куьгьне гамарин нехишрилай чешне къачуз, цIийи чешнеяр арадал гъизва. Анжах, чи фикирдалди, абурухъ къадим нехишрихъ хьтин эфзелвал авач.

XX асирдин кьвед лагьай паюна лезги хуьрера авай гамарин фабрикаяр государстводин патай куьмекдихъ муьгьтеж тир. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Кьиблепатан Да­гъус­танда авай гамарин фабрикаяр Советрин Союз чу­кIунихъ галаз алакъалу яз агал хьанач, абур кьасухдай гьеле перестройкадин йисарал къведалди тергна. Документрай якъин жезвайвал, 1980-йисара абур куьруь муддатда са-сад агал хьана. Гьа и чIа­валай лезгийрин гамар хрунин сентякарвални акъваз хьана.

Лезги устадри хразвай гамар асул гьисаб­дай Кавказдин, Европадин, Мукьвал тир Шаркь­ патан ба­­зарив агакьзавай. ЧичIедин гибеяр  ва чIичI  галачир гамар, рухвар, къуьнуьз ве­гьедай чантаяр, сумагар, капI ийидай гъве­чIи халичаяр ва масабур. Абурукай вири­далайни еке машгьур­вал чичIедин гибейрихъ авай. Гьеле Урусатдин пачагьлугъдин девирда па­тарилай къвезвай савдагарри лезгийри­вай ихьтин гамар маса къачузвай ва абур къецепатан уьлквейриз акъудзавай. Лезгийрин гзаф кьадар гамар США-диз акъуднава. Чи йи­­къара Америкадин сейли музейрин кьилдин коллекцийра лезги гамар гьалтзава.

Лезги гамарин тарих ахтармишунихъ еке метлеб ава. Им гзаф йисарин агъур, дурумлу зегьмет я. Абуруз талукь хейлин делилар квахьна­ва ва я къастуналди квадарнава. Мил­ли нехишар чуьнуьхай, тIварар де­ги­шарай дуьшуьшарни малум я. Са гафуналди, им чIе­хи тема я. Ам де­­риндай чирунихъ, тарихдин ма­лум­ тушир чинар винел ахкъуду­нихъ­ лезгийрин ва санлай Дагъустандин меденият патал еке хийир ава.

Гамар хурун чи халкьдин къадим сеняткарвилерикай сад я. Адал чан хкун чи умуми ве­зифа хьа­на кIанда. Гамар хрунин кIвалах­дихъ экономика вилик тухунин жигьетдайни  еке къуват ава. Маса гафаралди ла­гьайтIа, хъсан къазанжияр гъидай рехъ я. Арадай акъат­завай чи милли сеняткарвилерал чан хкунин рекье Аллагьди чаз куьмек гурай!
________________________________________

Шикилдиз талукь баян:
Кавказдин кустардин комитетдин Ахцегьрин хуьре авай устIархана (1900-1910-йисар). Шикил ягъайди Илья Абуладзе.

И шикилдай ахцегьви дишегьлийрин пуд несил аквазва: чIехи диде, адан руш, кьве хтул ва са птул. Вири кIвалахдик ква: гам хразва, чхрадал гъалар ийизва. Гамар храдай станокдин кьулухъай сумаг куьрсарнава, станокдал цIийи гам храз эгечIнава (адан тIвар “Сафар” яз хьун мумкин я). ЭрчIи патахъай­ литинин рухунин (арбабаш) са кIус аквазва. И шикилди инкъилабдилай виликан девирда Ахцегь Дагъус­танда гамарин сад лагьай центр хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава.

Къейд. И.Абуладзедихъ Дагъустанда гамар храдай устIарханайра янавай маса шикилар авач. Шикилчи лагьайтIа, Дагъларин уьлкведин саки гьар са пипIез фенай.

Шерибан  Пашаева,

тарихчи