Сечкийрин вахт мукьва жердавай адетдин чи инсанрин рикIерик акатзавай гъалаба екеди я. Низ гуда сес? Низ гудач?..
Ихьтин суалар регьятбур яз амач. Са вахтара, зи ихтилат социализмдин девирдикай физва, Верховный Советдиз ва гьакIни чкайрин советризни депутатарвиле хкязавай кандидатрин сиягьар, шикилар, абурун биографияр, вуж я, вуж туш, гьина кIвалахзава, вучтин алакьунар ава, вучтин тапшуругъар адаз гуз жедатIа — вири лайихлувилер вирибуруз аквадайбур тир. ЧIехи стендрал, еке гьарфаралди кхьена, акъуддай. Лугьун чна, бязи вахтара Дагъустандин патай къалурзавай кандидатар Москвада ва я масанрани важиблу къуллугърал алайбур жезвай. Гьа чIаварани, гележегдин чи депутат вуж ятIа, гьинай ятIа вирибуруз чирзавай. Ам вични, чиниз атана, сечкичийрихъ галаз гуьруьшмиш жедай…
Бес гила? Сечкийрин адетар (къанунар) ерли фикирдиз гъиз тежербур хьанва.
Кьилдин кандидатарни, са гьихьтин ятIа партиярни, са гьихьтин ятIа дестеярни еке бягьсерик экечIнаваз къалурда… Амма гьа-къикъи кандидат вуж ятIа, я чир жен, я тежен…
Пара вахтара, са шумуд сеферда хкя хъийиз, чпи собранийра яргъалди чкаяр кьазвай депутатарни гьинай я, вужар я ерли чир жезвайди туш. Я чпини, чун куь депутатар, квез къуллугъзавайбур я лагьана, са жуьредани къалурдач. Гуя депутат халкьдин арада хьун герек кар туш. Хаталу я!.. Низ?..
Халкь алай чкани чин тийизвайбурукай халкьдин депутатар жедайди я жал?
Сечкийрин вахт алай девирда, чна гьисабзавайвал, виридалайни хаталуди, эйбежерди хьанва. Сада-сад кIудун патал кардик кутан тийизвай жуьредин кьуьруькни чуьруьк амач. Сада-садан чандиз къаст ийизвай дуьшуьшар тIимил яни?..
Вучиз депутатдин мандат (чар) икьван ширинди хьанватIа? Яраб чи депутатриз халкьдиз къуллугъдай гьакьван еке ашкъи авайди я жал?.. Гьикьван абур халкьдиз мукьва ятIа, винидихъни лагьанва. Депутатар кьетIен гьерекатра (женгера) твазвай маса себебар гзаф тирди якъин я. Депутатдин мандат парабуруз чпин лап чIулав ниятарни (михьи ниятар авайди ятIа, садазни аквазмач) кьилиз акъудун, гьа рекьера чеб хуьн патал, запаб хьиз (маса гекъигун жагъизвач), герек жезва.
Гьихьтин тIвар-ван акъатай депутатар, бязи мэрар, губернаторар са арадилай лап еке тарашчияр, угърияр, бандитрин кIеретIрин кьилер яз машгьур жезва?.. Ихьтин депутатар хуьзвай собранийриз, гьатта Думадизни, ни ихтибарда?..
Зал и йикъара адетдин муаллимарни, алимарни, зун хьтин журналистарни, пенсионерарни хейлинбур гьалтна. Парабуруз сечкийрин югъ мус ятIа чизвач. “Чир хьана вучда? Вуж я ви депутат, ви ихтибарлу кас? Низ вуна сес гуда?..” — ингье, гьихьтин жавабар зав ахгакьнатIа.
Дугъриданни, гьи партия чи халкьдин, Ватандин халисан амадаг, руьгь, вичин гуьгъуьниз гуьгьуьллувилелди халкьдин дерин къатар къарагъдайди ятIа?
Ватандин ЧIехи дяведа, адалай гуьгъуьнизни Компартиядин эвер гунриз чи халкьари, саки вирибуру, “Эхь!” лагьана жаваб ганай. Фейиди я коммунистрин гуьгъуьниз гуьгьуьллувилелди ялавризни, ятаризни чи вирибур… Къачурди я душманрин винел ЧIехи Гъалибвални!
Амма, Аллагьди яргъазрай, ахьтин четин имтигьанар мад атайтIа, чи халкьар гьи партиядин (гьи депутатрин) гуьгъуьниз къарагъдатIа? Авани садахъ кьванни ахьтин ихтибар ва инанмишвал? Авачирди гьатта исятда чал элкъвенвай тIугъвал лугьудай завалдихъ галаз вирибуру садвилелди женг чIугун тавунай, гьатта гатун ва я хъуьтIуьн гьазурлухвилин бязи месэлаяр вахтунда гьялиз тахьунай, экономика, йисаралди санихъни юзан тийиз, акIахьунай, уьлкведа къайдасузвилерин (наркоманиядин, ичкибазвилин, миллетбазвилин, террориствилин, чалкечирвилин, акьалтIай къайгъусузвилин, руьгьсузвилин ва икI мадни) вилик пад кьаз тахьунай аквазвачни? Гьикьван кузва? Гьикьван батмиш жезва?..
Депутатарвиле чи «кандидатриз» ихьтин крар чи обществода авайди ерли аквазвайди хьиз туш.
1991-йисалай инихъ алатнавай девирда чи республикадин Собранидин депутатривай милли чIалар хуьнин кар алай са закон кьабулиз хьанач.
Рахаз, кьабул тийизвай законрин (чилерин, ятарин, гьавадин, образованидин, культурадин ва икI мадни) сиягь гуз жедач. Эгер халкьдин дуланажагъ гьакъикъатда хъсанарзавай са закон кьабулиз жезвайди туштIа, герек яни ахьтин собранини, гьакI депутатарни? Гьа ихьтин суалдини, чна фикирзавайвал, а кар субутзава хьи, чи цIийи аямдин депутатар чеб чпин къайгъударар, чпин тухумдинни хизандин къайгъуйра артух авайбур я. Ихьтинбурукай вуж хкяна, вуж тада?..
ЦIуд-къад йисуз райондин кьиле аваз, са километр рехъ туькIуьриз, цIийи са цех эцигиз, цIийи са майишат кардик кутаз алахъ тавур кьиликай вуч хийир ава, мад сеферда ам тахтуна таз? Районринни хуьрерин кьилерин сечкияр ни гьикI тешкилзава? Ина сад-садаз “вафалубурни” “вафасузбур”, “жуванбурни” “патанбур” бягьсера гьатзава. Са-са хуьрер районрин кьилериз гьатта “тахайбур” хьуни квекай лугьузва?..
Сечкийрин гьакъиндай хъсан келимаяр, хиве кьунар пара лагьанва. Чи кьилин Законда — Конституцияда тамам чIехи пай инсандин ихтиярриз ва азадвилериз талукьарнава. Гьа жергедай яз сечкийрикайни лагьанва. Гьар садаз сечкийра иштиракдай ва вич сечки ийиз къалурдай (государстводин ва самоуправленидин органриз) ихтияр ава.
Эхиримжи саки 30 йисуз кьиле физвай сечкийра иштиракзавайбурулай иштирак тийизвайбур пара тирди сечки авунин рекъемри (5% ва я 25%) лугьузвачни?
Са парабуру сечкийриз фин хъуьруьнрал вегьенва. Герек кар тушиз гьисабзава. Вучиз лагьайтIа, гьеле 1996-йисуз РФ-дин Президент хкягъай сечкийрин аламатри инсанрин экуь, къени ниятар вири чIулаварнай. Адалай кьулухъ сечкийрин нетижаяр виликамаз чир жезва…
Исятдани “праймерез” (виликамаз ахтармишзавай) лугьудай аламатди виридаз вири ашкара ийизва. Госдумада кьилин чка гьа гьукум гъилевайбуру хкьада, обществодани цIийи тегьерда фагьум-фикирзавай къуватар аквадач. Машгьур сатирик, басняйрин устад И.Крылован тегьер я: Къугъни Балугъ. Къирхаягъ рекьел алай арабадик санал экечIна. Гьарда санихъ ялзавай ам гьа алайвал аламукьзава. Обществони гьакI я. Хъсан гзаф ниятар чарарал аламукьун, агьваллувал виликди тефин, гзаф политологри санлай чина къайда тахьун яз гьисабзава. Вичин вахтунда америкави сатирик Марк Твена лагьай гафар рикIел хквезва: “Эгер сечкийрилай са вуч ятIани аслу тиртIа, ана иштиракун чал ихтибардачир”..
Гьар гьикI лагьанватIани, вуч суалар вилик атайтIани, сечкийра иштиракун чи вирибурун руьгьдин игьтияж хьун лазим я.
Сечкийра жуван фикиррихъ галаз кьазвай кандидатар (партийрикай сад) гьикI хьайитIани жагъуриз жеда. Халкьдин итижрихъ гафаралди ваъ, гьакъикъи краралди рикI кузвай партиядиз ва гьахьтин кандидатриз сес гун герек я. Сечкийра чна иштирак тавуни вири лутуйриз рекьер ачухда. Им ерли рази тежер гьал я…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
