(Эвел — 7-8 ва 10-нумрайра)
(2021-йисан 19-февралдиз Кьасумхуьрел кьиле фейи лезги чIалан илимдинни тежрибадин IХ лагьай конференциядихъ галаз алакъалу яз)
Хейлин пешекарри гьахълудаказ тестикьарнавайвал, чи чIал хъсан дережада ахтармишнавайбурукай сад я. Кхьинрин тегьерар дегиш хьайивиликайни вилик фейивиликай инал итиж желбун патал сифте нубатда 1950-йисуз чапдай акъатай алим М.Гьажиеван “Лезги чIалан грамматика” ктабда гьалтзавай бязи келимайриз (кIалубриз) фикир гун: причастиедин, сказуемоедин, акахьтавун, паюнкай, йкъуз, запятайдалди, чирхьун, кIанхьун, туьтIуьрбру, сказуемывал, сказуемыяр, существительни, ийизава, вере-вирд… Ина чал подлежащее, подлежащи — кьве жуьредани гьалтзава. Ругуд лагьай издание яз 1969-йисуз ахкъатай “Лезги чIалан грамматика” ктабда (автор — М.Гьажиев) винидихъ къалурнавай гафар-кIалубар къенин чи орфографиядиз мукьва хьанва: причастидин, сказуемидин, сказуемияр, подлежащее, туьтIуьрбуру, существительное…
Лезги чIалан орфографиядин тарихдай аквазва: къвердавай цIийивилер, дегишвилер кухтаз ахкъуднавай орфографиядин гафарганар кхьинра жезвай четинвилер, “кьве жуьреяр” жезмай кьван тергунал бинеламиш хьанва. Гьа са вахтунда муракаб гафарин патахъай къенин юкъузни пара суалар амукьзава. ЧIалан девлетлувал ва жуьреба-жуьревал цIийи гафар арадал атунин къайдайрихъ галазни алакъалу я, гьа жергедай яз сложный гафарин ролни башкъа я. Винидихъ къейд авурвал, ихьтин уьлчмеяр кхьиниз талукь къайдаярни лезги чIалан грамматикада бегьемдиз тестикь хьанвач, яни чи кхьинра жуьреба-жуьревилер, какахьай гьалар дуьшуьш хьун давам жезва.
Макъалада къейд авур жуьредин бязи уьлчмейрилай гъейри, рахунрин чIалаз хас халадхва, имидхва, жикIид тар хьтин гафарни кхьинра анжах са къайдада ишлемишуникай хийир ава. Авайвал лугьун хьи, чал кхьинра гьатта пуд жуьреда гьалтзава: халадхва, халад хва, халадин хва. Зи фикирдалди, чи чIалан тIебиатдиз ихьтин жуьредин уьлчмеяр битавбур хьиз кхьин кутугнавач. Инал гъанвайбурукай кьвед лагьай вариантни виже къведач лугьунихъ себеб ава: “халад” кIалуб эхир кьатIнавай, орфографиядин, грамматикадин къайдайриз жаваб тагузвай саягъдинди хьанва. Гьавиляй сад ва кьвед лагьай жуьреяр-вариантар кхьинрин чIала гьамишалугъ “рикIелай ракъурун” хъсан я. Гаф кватай чкадал, “хийирни зиян” гекъигун патал са мисалдал акъвазиз жеда: чи чIала мягькем хьанвай “дидед чIал” терминдини гзаф вахтара чун кIевера твазва. ГьикI хьи, “хайи чIал” келимадин синоним хьиз чи кхьинра гзаф кьадарда ишлемишзавай “дидед чIал” термин виже текъведайди, къайдадик кваз туькIуьр тахьанвайди я. “ГьакI кьабулнава” лугьунилай гъейри, икI кхьин гьахълу я лагьана тестикьардай са делилни авач. Къайда тирвал кIалубда авай термин тирвиляй гзафбуру гьам художественный эсерра, гьамни публицистикада “дидедин чIал” кхьизва. Гьа икI, аквазва хьи, грамматикадин сергьятрай акъатуни какахьай гьалар арадал гъизва. Им бес менфят авай кар я лугьуз жедани? “Дидед чIал — родной язык; дидедин чIал — язык матери” лугьудай фикирарни малум я. Яни гафунин-кIалубдин эхир кьатIуналди “тафаватлу” авунин фикир. И келимаяр инал къейднавай хьтин гьар жуьре манаяр аваз, амма гьа са къайдада кхьейтIа жезвачни? Гьелбетда, ибур жавабар авачир суалар туш. Сад лагьайди, кхьин са жуьреда ийизвай, амма чпихъ са шумуд мана авай келимайрин арада и жуьредин “тафаватлувилер” тваз алахъун тIебиисуз кар я, кьвед лагьайди, ахьтин чалишмишвилерин нетижада арадал къведай келимани кIалубсузди жеда (месела, “дидед чIал” хьтин).
Инал зи фикирдиз Кьасумхуьрел 2016-йисуз кьиле фейи илимдинни тежрибадин конференциядин нетижада къабулай къарардин са пункт хтана. А къарар “2016-йисан хайи чIаларин международный йикъаз талукьарнавай лезги районрин илимдинни тежрибадин конференциядин материалар” кIватIалдин эхирда чапнава. Ана кхьенва: “Мектебра, газетра, рахунра “дидедин чIал” (“материнский язык”) чкадал “лезги чIал” (“лезгинский язык”) ишлемишин. (ЧIал дидединди туш, ам вири халкьдинди я)”.
Тажуб тахьана амукьдай кар туш, и къарар чапнавай кIватIалда гьатнавай бязи макъалайрани, 2018-йисуз акъатай 6-кIватIалдани са къатда “дидед чIал” келима ишлемишнава, гьа жергедай яз конференциядин нетижада кьабулай къарардани. И мисалди са кар къалурзава: и ва маса къарар кьабулдалди вилик ам гегьеншдиз веревирд авун (газетра, журналра, интернет-чешмейра) герек я. Идалайни гъейри, кьабулзавай къарар кьилиз акъудунин гьерекатарни вилив хуьн, вахт-вахтунда кIвалахдай махсус комиссия тешкилун лазим я. Кьилди “дидед чIал” терминдикай лагьайтIа, алатай йисара гьам “Лезги газетдин”, гьам “Самур” журналдин чинра адакай чпин фикирар лагьайбур хьана.
Гьа ихьтин ашкара гьалар себеб яз, чи чIалан гафарин муракабвилин месэла вич гзафни-гзаф фикир желб ийиз тазвайди, регьятдаказ веревирдер ийиз тежедайди я. Гьа са гафар, терминар кхьинра жуьреба-жуьре ишлемишуни чIалаз садрани хийир гудач.
Рахунрин стиль кхьинриндахъ галаз сад авуна виже къведач. Кхьинра ихьтин кIалубриз (айванд, дидед, жикIид…) рехъ тагун гьахълу тирди успатзавай мягькем делилрикай сад а гафарихъ, падежриз дегиш жедайла, жуьреба-жуьре эхирар акал хьун я. Грамматикадин къайдайрал амал тийизвай дуьшуьшар шииратдизни хас я. Инал лугьун герек я, бязи шаирри ва шииратдин гьевескарар яз къелем гъиле кьазвайбуру чи чIалан орфографиядин къайдаяр гзаф вахтара алазни-алачиз чIурзава, “бендинин кIалуб” арадал гъун патал гафарин кьатIар (гьатта битав гьижаяр) атIузва ва я артухан гьарфар-сесер гилиг хъийизва. Им вичикай кьилди ва делилламишзавай мисалралди гегьеншдиз рахана кIанзавай тема я.
Муракаб гафарин барадай яз, дефисдалди кхьизвайбуру иллаки фикир желбзава. Кьилди къачуртIа, тикрар жезвай дибрикай ибарат бязи кьилдин гафар арада дефис аваз кхьинихъ галазни тайин себебралди рази хьун дуьз туш. Бегьем гьакъикъивал, тайинвал тахьуналди лишанламиш хьанвай месэлайрикай сад дефис арада аваз кхьизвай гафарихъ галаз алакъалу я.
(КьатI ама)
Куругъли Ферзалиев
