Алай девирдин гьалариз, инсанрин алакъайриз, амалриз ва къилихриз килигайла, са кьадар къалабулух кутазвай месэлаяр гзаф ава. Ибурукай кьилинди, чаз чиз, акьалтзавай несил къвез-къвез халкьдиз адет хьанвай медениятдивай къакъатун я. Ингье къе атана яхцIур йисалай виниз зун Дагъустандин халкьарин медениятдин месэлайрал машгъул я. За халкьарин милли медениятдин кьетIенвилер ахтармишна, абур акьалтзавай несилдал агакьарунин рекьер-хуьлер малумарна, шумудни са монография, меденият чирунин программаяр, учебникар кхьена, чапдай акъудна. Вири патарихъай аквазвайвал, инсаниятдин меденият сад хьтинди туш. Гьар са халкьдихъ, вичин кьилдин чIал авайди хьиз, ацукьун-къарагъун, кьетIен марифат, адетар, милли медениятни ава. Яшайишдин жигьетдай къулайвилер а вахтунда жеда, эгер чна чи милливал датIана лап рикIивай хуьз хьайитIа. Гьа идалай чи хатасузвал хуьн, чи марифатдин ерияр гена виниз тир дережайриз акъатунни аслу жезва.
Алай девирда акьалтзавай несил чпин бубайрин хъсан адетралди тербияламишун чарасузвилиз элкъвенва. Малум тирвал, алай аямда аялдиз тамам тербия гунин жигьетдай ахлакьдин ерийриз фикир гун са акьван пайгарзавачирди чаз ачухдиз аквазва. Гзафбуруз чпин халкьдин медениятдин ерийрикай эсиллагь хабар авач. Чирвилер гузвай идарайра (школайра, лицейра, гимназийра, колледжра, вузра) халкьдин медениятдихъ галаз алакъалу хилериз, иллаки руьгьдин дережайриз артух фикир тагузвайдини малум жезва. Ида лагьайтIа, акьалтзавай несилдиз марифатдин жигьетдайни гана кIани тербиядин ери агъузарзава. Гьавиляй алай вахтунда чна халкьдин образованидикай артух менфят къачуна кIанда, яни милли образованидин хилер гьихьтинбур ятIа, рикIелай алудна виже къведач. Урусрин машгьур алим К.Ушинскийдин гафар рикIел хкиз кIанзава. Ада вичин вахтунда лагьанай: “Тербия зайифди хьана кIанзавачтIа, ам чарасуз халкьдинди хьана кIанда…”
Халкьдин тербия — им адан хъсан адетрал, медениятдал бинеламиш хьанвай, гьар са инсандиз важиблу хел я. Яни халкьдихъ ахьтин къуват ава хьи, ада шумудни са йисарин къене, асиррилай асиррал физ, лап куьлуь-шуьлуьярни фикирдиз къачуна, марифатдинни ахлакьдин жигьетдай вичин виридалайни хъсан ерияр несилрилай несилрал агакьарнава. Абурук сифте нубатда дуствал, стхавал, садвал, меслятвал акатзава. Дагъустандикай лугьун хьайитIа, ина вишелай виниз миллетар яшамиш жезва. Абурукай гзафбур лап дегь заманайрилай инихъ Дагъустандин чилел бинеламиш хьанва. Дагъустандин халкьар чеб чпихъ галаз са чIавузни къал-къижда хьанач, душманрин виликни абуру гардан кIир авурди туш. Гьа идал халкьдин тербияни бинеламиш хьанва. Халкьарин медениятди гьуьрмет-хатурдин, къуни-къуншивилин, яр-дуствилин, къавум-къардашвилин, мугьман кьабулунин ва чи халкьариз хас тир маса адетар аянарзава, чирун меслят къалурзава. Дагъустандин медениятди дагъви рушарин эдеблувал, абурлувал, такабурлувал, дагъви гадайрин уьтквемвал, къудратлувал, регьимлувал, дагъви итимринни дишегьлийрин мергьяматлувал ва савадлувал, дагъви агъсакъалрин мердвал ва арифдарвал чешнелу инсанвилин кьадарар тирди чирзава…
Алай аямдин акьалтзавай несилдиз фикир гайитIа, чаз марифат хкаж жезвайди ваъ, гена ам чкIизвайди аквазва. Авайвал лугьун хьайитIа, алай девирдин несилдиз телевиденидини интернетди екез таъсирзава, ахлакьсузвилиз рекьер пара ачухзава…
Ихьтин чIуру дережада тахьун патал халкьдин медениятдиз рикIивай фикир гун лазим къвезва. Бедбахтвал а кардикай ибарат я хьи, алимри кьиле тухузвай кьван ахтармишунар, илимдин кIвалахар гьакI чарарал аламукьзава, абур уьмуьрдиз кечирмишзавач. Идан патахъай гьарай физ лугьузватIани (тек са алатай йисуз и месэлайрай за 30-далай виниз макъалаяр Дагъустандин саки вири чIаларал чапнава), ван тахьун патал япар кIевиз кьуна агалнавайбур гзаф ава. Амма им чун кьулухъ хьана акъвазна, руьгьдай аватна ацукьна кIанда лагьай чIал туш. Виликди фин патал чна тIимил алахъунар ийизвач. Месела, эхиримжи йисара мектебрин директоррин рикIелай фенвай (алай девирдин къанунралди мектебра кIелунин планар туькIуьрун директоррин хиве ава) “Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият” предметдай тарсар чарасуз тухунин месэлаяр са шумудра жавабдар къуллугъчийрин рикIел хкана, хкинни хъийида. Амма абур и предметдив сакIани рикIивай эгечIзавач. Себебни вуч ятIа, сакIани малумарзавач. Дагъустандин Минобрди вири тахсирар школайрин директоррин хиве твазва.
Инал мад са кIвалах рикIелай алудна кIандач. Гьелбетда, бинедай гузвай гьар гьи тербия хьайитIани, гуьгъуьнлай жува жув тербияламиш хъувунихъ элкъвезвайди я. ГьакI хьайила гьар са инсанди халкьдин тербиядин намуслу терефрал амал авуна, хъсан патарихъай нетижа хкудна кIанда. И карди гьар садаз вичин вилик тайин дуьз макьсад эцигунин карда куьмекда.
Халкьдин педагогика сифте нубатда руьгьдихъ галаз сих алакъада авайди рикIелай алудна кIандач. Руьгьдин меденият лагьайтIа, ам гьар са халкьдин кьетIен тарихдихъ, яшайишдинни ацукьун-къарагъунин хилерихъ галаз алакъалу я. Иниз килигна, чна меслят къалурзавай “Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият” учебник Дагъустандин гьар миллетдиз вичин хайи чIалалди акъудна, аялриз тарс гудай мумкинвал ава. Милли чIаларал акъатзавай ктабдик чпин халкьдихъ галаз алакъалу тир жуьредин кьетIенвилерни кутаз жезва. ИкI, кIелзавай аялрин руьгьдинни ахлакьдин дережаяр вахтунда гуьнгуьна тун патал “Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият” учебникда ватандиз вафалу, машгьур са кьадар ксарин шикилрал, кеспийрал фикир желбзава.
Месела, лезги чIалал акъатнавай учебникда, халкьдин игитар тир Шарвилидикай, Гьажи Давудакай, Ярагъ Мегьамедакай, шаирар тир Етим Эминакай, СтIал Сулейманакай, Дагъустандин гьукуматдин бинечи Нажмудин Самурскийдикай, алим Унейзат Мейлановадикай, машгьур юристар тир Сабир Къехлеровакай, Имам Яралиевакай, бизнесмен Сулейман Керимовакай, Россиядин Игит Радим Халикьовакай, манидарар — РСФСР-дин халкьдин артистка Рагьимат Гьажиевадикай, РД-дин халкьдин артистка Суьлгьуьят Гьажиевадикай ва гзаф масабурукай куьлуь малуматар ганва. Къуй чи акьалтзавай несилди ингье гьа ихьтин ватанперес инсанрин чешнейралди тербия къачурай. Учебник бубайрин мисалралди акьалтIарзава. Имни алай аямда чи несилди рикIелай ракъуриз башламишнавай, вичиз артух фикир гана кIанзавай тербиядин виридалайни къуватлу хилерикай я…
“Лезги газетни” халкьдин тербия гунин хилек еке пай кутазвай дестекрикай сад тирдини лугьуз кIанзава. Ам чна вирида хвена, кхьена кIанда. Хайи халкьдин марифатдиз, медениятдиз гьуьрмет ийизвай гьар са кIвале, хизанда хьана кIанда ам! Ватан “Лезги газетдилайни” башламиш жезвайди я… ГьакI хьайила, “Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият” предметдин тарсара муаллимри гузвай тербиядин декьикьайра “Лезги газетдиз” хайи медениятдикай галаз-галаз акъатзавай макъалайрикай чарасуз менфят хкудун лазим къвезва.
Къуй чи жегьил несил халкьдин медениятдикай магьрум тахьурай. Къуй жегьил-жаванар жуван халкьдин медениятдиз кIвалени-къецелни, хуьрени-патални, ватандивай яргъарани, гьар гьина хьайитIани, гьамиша вафалу хьурай!
Шайдабег Мирзоев,
РФ-дин халкьдин образованидин
отличник, ДГПУ-дин профессор
