Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийи Гъепцегьрилай Тагьирхуьруьн таможнядал физвай республикадин метлеб авай 35,9 км шегьре рехъ цIийикIа туькIуьр хъийиз 20 йисалай гзаф вахт я. Ам 6 йис инлай вилик куьтягьна кIанзавайди тир. Гилалдини куьтягьиз хьанвач. Вучиз?

Гьахъ лагьайтIа, асул гьисабдай рехъ, къир цана, туькIуьрнава, автомашинрин гьерекат кардик ква (лагьана кIанда: агьалийриз хейлин къулай хьанва), амма тамамвилелди акьалтIарна ла­гьана, ишлемишиз вахкуз жезвач.

Себеб хъуьруьн гъидайди я: са миллиард ма­натдилай гзаф (2010-йисан къиметрай) къимет авай, экономикадин, яшайишдин, стратегиядин метлебдин, гьакIани яргъал девирда туькIуьрза­вай чIехи объект, ракьун рекьелай элячIдай са гъвечIи переезд туькIуьр тежез, са йисалай гзаф вахт я амукьна. Себеб мадни хъуьруьн гъидайди я. Неинки хъуьруьн, гьакIни дерин, наразивилин фикирар гъидайди. И переезд эцигун патал Ростовда авай 7 идарадивай ихтиярар къачуна кIанза­ва. Куьн гъавурда акьазвани, коррупцияди тIушун­за­вай чи бюрократиядин чIалал “разрешение” вуч лагьай гаф ятIа? Зунни гъавурда акьазва. Чи чиновникриз “разрешенидикай” чпин “гъилевай регъуьн чIутхвар” хьанва: кIан хьайитIа, регъвер элкъуьрдай яд ахъайда, тахьайтIа, — ваъ. Нивай вуч лугьуз жеда? Регъуьхбандиз, хъуьченрилай гъейри, маса пай авачни кьван?

Амма Ростовда авай, зи фикирдиз къвезва хьи, меркездани авай бязи идарайрин бязи чинов­ни­кар гьеле гъавурда акьунвач: Дагъустандин регь­­бервиле  Сергей  Меликов  тайинарайдалай  кьулухъ республикада бюджетдин пуларихъ кьилиз­ ­акъуд­­завай заказрай “откатар” гуз-къачуз четин хьанва. Бинеда коррупция авай системади “от­ка­тар” авачиз бегьемвилелди кIвалахдайди туш. Белки, гьавиляй ятIа, фикирзава за, йисан эхир­дай­, ишлемишиз тахьана, миллиардар рес­пуб­­ликадай элкъуьрна Москвадиз рахкурзавайди?

Пулар, чаз аквазвайвал, эхиримжи вахтара Сер­­гей Алимовичан тIалабуналди меркезди Да­гъус­тандиз мердвилелди ахъайзава. Амма кар кьетI­завайди жуьреба-жуьре кьуьруькрин устадвал авай бюрократия я. Къулай кабинетра ацукьна­, чарарихъ галаз, гила компьютеррал кIвалахза­вай чиновникар. “Разрешенидиз” талукь са чарчел­ къул чIугвадалди, гагь са, гагь маса багьна жа­гъу­­­риз­, инсандин зигьин кур ийида. Вун “гъавурда” акьадалди, а багьнаяр куьтягь жедач. Дуьньяда ви­ридалайни чIехи, виридалайни девлетлу чи уьлкве гуьгъуьна амукьунин, чи агьалияр кесибвиле яшамиш хьунин кьилин себебрикай сад гьа им тушни?

2009-йисуз ЦIийи Гъепцегьрилай Тагьирхуьруьн таможнядал кьван, Самур станциядал физвай хелни кваз, шегьре рекьин проектринни сметадин вири документар гьазур хьанвай. Къиметни тайинарнавай: 1 миллиардни 59 миллион манатдилай гзаф. 2010-йисуз эцигунив эгечIна. Къени объект куьтягьнавач. Са гъвечIи переезд эцигиз йисалай гзаф хьанва. Мад им кар хьанач хьи, юлдашар.

Куьне фикир це ва гекъигунар ая. 2015-йисуз Пекинда китайвийри 43 сятдин вахтунда 6 полоса­дин куьгьне чIехи муьгъ чукIурна цIийиди эцигна, разметкани чIугуна, ишлемишиз вахкана. Гуьгъуь­нин йисуз цIийи рекорд: гьар садал 100 метр яргъи­вал алай кьве муьгъ 1,5 сятда 90 градусдин ма­­са терефдихъ ­элкъуьрна. Са сятни зура! Гьа са вах­тун­да, экономикадиз зарар тахьурай ла­гьа­на, ракьун рекьин кIаникай тухванвай шегьреда автомашинрин гьерекат акъвазарначир. Переезд эцигунилай муьгъ эцигун къад сеферда муракаб кIвалах я. Китайвийри ракьун рекьелай автомашинар эля­чIун патал, адет яз, муькъвер эциг­зава.­

Китайви эцигунардайбуруз “разрешенияр” герек къвезвачни? Гьелбетда, къвезва. Аб­у­руз герек текъвезвайди ихтиярар къачун па­тал варцар, йисар я. Сятер, суткаяр ва кIвен­кIвечи технологияр бес жезва махарик квай хьтин муькъверни рекьер эцигун патал.

Бес чи переезддин кьисмет гьикI жеда? КIан хьайитIа, коммунистрин регьбервилик квай Китайдин тежрибадай аквазвайвал, ам са сятда эцигна куьтягьиз жедай объект я эхир.

Телефондай “Дагестанавтодор” ГКУ-дин регьбер Ханмегьамед Рагьимовахъ галаз хьайи суьгьбетда ада лагьана:

— Объект эцигунин проект фадлай гьазур хьанвайди я. Конкурс тухванва. Подрядчик тайинарна­ва ва адахъ галаз икьрар кутIуннава. Пул чахъ ава­. КIвалах, ихтияррихъ галкIана, давамариз жез­вач. Гьатта рельсериз, электроэнергиядиз талукь яз “разрешенияр” къачуна кIанзава. Вучда, ихьтин объектар эцигунин карда тестикьарнавай истемишунар гьахьтинбур я.

— Ханмегьамед Мегьамедович, Хтун-Къазмайрин хуьруьн юкьвай Приморскдиз физвай шегьре рехъ ремонт авунив мукьвара эгечIдани? Гатун вар­цара, алава яз, гьуьлел, Самурдин тамун серинрик ял ягъиз физвайбурун машинрин гьерекатни лап къалин жезва. Ял ягъиз иниз маса регионрайни гзафбур къвезва. Нетижада, кукIвар хьана, чиргъ вегьен­вай куьчеда датIана, циф хьиз, руг къа­­рагъна жезва. Хуьруьнвийри гзаф шел-хвалзава.

— Квез чна и рекьикай, агьалийрин четинвилерикай тIимил фикирзавайди хьиз яни? “Лезги газет­диз” акъатай макъала зани кIелна. Чна вири ала-хъу­нар ийизва. Государстводин сергьятдихъ физвай рекьихъ авай метлеблувилиз килигна, адаз артух фикир гузва. Рекьин и участок ремонтунин про­ектарни гьазур хьанва. Мукьвара аукцион малу­марда, подрядчик хкяда, энгел тавуна, эцигунрин кIва­лахрив эгечIда.

Къейд ийиз кIанзава, рекьер туькIуьрунин месэладив виликдай са акьван рикI гвачиз, мискьивилелди эгечIиз хьайи кьиблепатан районрани, вири республикадани эхиримжи вахтунда рекьер, муькъвер эцигунин, ремонтунин кар, санлай “Дагестанавтодордин” кIвалах, такуна амукьзавач, хъсан хьанва. Зи фикирдалди, им и идарадин регьбервиле вичихъ зурба тежриба авай савадлу пешекар, гьахълувал кIани, дуьзвал патал женг чIуг­ваз гьазур инсан Ханмегьамед Рагьимов эцигунихъ галаз алакъалу я. Ам нефс авачир, гъилел ми­хьи кас яз машгьур я. Гьар йисуз миллиардар ишлемишзавай, ришветбазвилин мумкинвилер авай рекьерин къуллугърин идарадин кьиле гьа ихьтин пешекар хьун — им вилик финин, агалкьунрин замин я.

РикIел хкиз кIанзава, 2018-йисуз рехъ ремонтунин кIвалахар михьиз акъвазарна, техникани вахчу­на, са масаниз тухванвайла, наразивалзавай жемят­ митингриз, забастовкайриз гьазур жезвай. Аялар мектебриз рахкурдач лугьуз, тагькимарзавай.

А йисара и рехъ туькIуьрунив “Дагавтодор” эгечIзавай тегьерди гзаф наразивилерал, къизгъин­вилерал гъайиди я. Ремонт авур чкайривайни, месела, КьепIир-Къазмайрал, дурум гуз хьанач: чка-чкада фурар ахкъатна. Амма хуьрерин жемиятди митингриз, рекьер кьунриз, къизгъинвилериз рехъ ганач: “Дагавтодордин” кьиле авайбуруз жемятдин векилрихъ галаз гуьруьшдиз атун теклифна. А чIавуз Тагьирхуьруьн-Къазмайрал халкь­дихъ галаз рахун патал управленидин регьбердин заместителвиле кIвалахзавай Х.Рагьимов атанай. Адан камаллувал инсанриз гьа вахтунда акунай.

Ханмегьамед Мегьамедовича месэла министрдин вилик  кIевелай эцигна. Адан чалишмишвилералди, кIвалах датIана гуьзчивилик хьуналди, шегьреда планда къалурнавай вахтунилай (2021-йис) вилик, 2020-йисуз къир цана куьтягьнай. Тагьирхуьруьн-Къазмайрал хьайи гуьруьшдин вахтунда (а гуьруьшдикай “Лезги газетди” вичин вахтунда макъала чапнай) Хтун-Къазмайрин жемятди чпин хуьруьн куьчедай Приморскдиз физвай рехъ са километрдин мензилда ремонтун тIалабнай. А рехъ ремонтун гьич планрик­ни кутун­вачиз хьана. Вахтунда къайгъу чIуг­вадай кас тахьайвиляй. Ханмегьамед Мегьа­медовича а къайгъу вичин хивез къачуна. Адалай хуьруьн и кьиляй­ а кьилиз, Бил­бил-Къазмайрал кьван 3 км мензилда рехъ къир цана, ремонтун алай йисан пландик кутаз алакьна. Алай йисуз Хтун-Къазмайрални къир цана туькIуьрнавай куьче жедайдал шак гъиз кIанзавач. Вучиз лагьайтIа, “Дагестанавтодор” ГКУ-дин регьбервилин къуллугъдал гьахълувал кIа­ни, дуьзвал гвай, хиве кьур кар кьилиз акъуддай Ханмегьамед Рагьимов ала. Жемятди адаз рикIин сидкьидай чухсагъул лугьузва.

Абдулафис  Исмаилов