Дагъустан Республикадин Конституциядин югъ
Алай йис дагъустанвияр паталди кьетIенди, лишанлуди я. Дагъвийри Дагъустандин автономиядин 100 йисан юбилейдиз талукь мярекатар гилани кьиле тухузва. ГьикI лагьайтIа, 2021-йис РД-дин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Сергей Меликова Дагъустан Республикадин йис яз малумарнава. Гьавиляй юбилей давам жезва. Чка-чкада ктабрин, шикилрин выставкаяр, Дагъларин уьлкведин тарихдиз, кьетIен вакъиайриз талукь конференцияр, конкурсар ва рикIел аламукьдай маса мярекатар тешкилзава.
Дагъустандин Конституцияни гьа автономиядихъ галаз алакъалу я ва адахъ вичин тарихни ава. Инал рикIел хкун лазим я хьи, 1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай, уьлкведа кьиле фейи граждан дяведилай гуьгъуьниз 1921-йисан 5-декабрдиз кьиле фейи Дагъустандин халкьарин съезддал инкъилабчи Жалалутдин Коркмасова Конституциядиз тешпигь авай документ кIелнай. Сиясатдин важиблу и мярекатда цIийи гьукуматдин халкьдин комиссар Иосиф Сталинани иштиракнай. Съезддал Дагъустан Республикадин Автономия малумарнай. Идалай гуьгъуьниз са тIимил вахтни алатнач, РСФСР-дик акатзавай Дагъустандин Автономиядин Конституцияни кьабулнай. Яни дагъвияр зурба государствода яшамиш жедай асул къанунралди таъминарнай. Ана дагъвийриз вири жуьредин ихтиярар, азадвилер гунихъ галаз сад хьиз, гьукуматдин органар, регьберар ва маса начальникар хкядай, суд-дуван кьиле тухудай жуьреяр ва гьакI маса къайдаяр, къанунар, везифаяр тайинарнавай.
Лугьун лазим я хьи, вахт пара четинди, хаталуди, муракабди тир. Къанни цIудалай виниз халкьар, миллетар яшамиш жезвай Дагъларин уьлкведа ислягьвал, пайгарвал ва садвал хуьн сифтегьан везифайрик акатзавай. Дагълух хуьрера цIийи гьукуматдин сиясатдин, ада тухузвай кIвалахдин гъавурда авачир агьалияр гзаф тир эхир. Автономияди, Конституцияди чпиз гузвай ихтияррин, азадвилерин, галайвилерин гъавурда тун патал агъзурралди инкъилабчийри ва абурун тереф хуьзвайбуру таблигъатдин кIвалах тухвана.
Дуьнья санал акъвазнавач. Алатай цIуд йисара уьлкведа гзаф дегишвилер арадал атана. Идахъ галаз алакъалу яз, уьлкведин, Дагъустандин дибдин законрикни дегишвилер кухтуна. Демократиядин Россиядин Федерация хьтин государство арадал атайла, 1994-йисан 26-июлдиз Конституция цIийи хъувуна. Адан бинедаллаз 2003-йисан 26-июлдиз Дагъустан Республикадин Конституция кьабулна. И югъ чи республикадин кьилин сувар яз малумарна. Лугьун лазим я хьи, им гзаф миллетрикай ибарат чи республикадин халкьар патал зурба къазанмишун я.
Конституция лагьайла, чун адан гъавурда гьикI акьун лазим я? Ам властдихъ, инсандин ва Дагъларин уьлкведин гьар са агьалидин ихтияррихъ, азадвилерихъ, везифайрихъ, государство туькIуьрунин ва адаз регьбервал гунин къайдайрихъ галаз алакъалу общественный гьерекатар пайгардик кутазвай юридический кьилин къуват авай правовой акт я.
Инсандин азадвал ва ихтиярар государстводинни обществодин демократвилин, законлувилин, конституциядин дережа ахтармишзавай чешме я. Гьавиляй чи Конститутцияда инсан ва адан ихтиярар, азадвилер лап кьилин ивирар яз къейд авун законлу кIвалах я. РД-дин кьиле акъвазай руководителрини инсандин ихтиярриз ва азадвилериз талукь положенияр кар алайбур яз гьисабун дуьшуьшдин кар туш. ГьикI лагьайтIа, а положенийра чи обществодин лап къиметлу ивирар къалурнава.
Чна винидихъ лагьанай, Конституцияда обществодиз, ватандашриз талукь къанунар, къайдаяр къейднава. Идакай чна гезетдин чинрайни мукьвал-мукьвал рикIел хкизватIани, чи инсанриз чпиз ганвай ихтияррикай, азадвилерикай, гьайиф хьи, тамамвилелди хабар авач, агьалийри абурукай герек вахтунда менфятни къачузвач. Гьавиляй республикада инсанрин ихтиярар чIурзавай, абурун гьакъикъи ва законлу истемишунар кьилиз акъуд тийизвай дуьшуьшар пара жезва. Делилри тестикьарзавайвал, Дагъустан Республикадин инсандин ихтияррин рекьяй Уполномоченныйдин тIварунихъ яшайишдинни экономикадин ихтияррикай магьрум авунин гьакъиндай къезвай арзаяр гзаф я. Инсанриз лайихлу дережадин уьмуьр кьиле тухудай шартIар арадал гъун лазим я. Гьайиф хьи, и жигьетдай чкайрал алай чиновникри Конституциядин къалурунар рикIелай алудзава ва гьа идалди зегьметчи инсанар кIеве твазва.
Гьар са ватандашди аннамишун герек я, Конституцияди виридаз, гьам прокурор, гьам судья, гьам чиновник, гьам лежбер, гьам муаллим хьуй, сад хьтин ихтиярар, азадвилер, лайихлудаказ яшамиш жедай мумкинвилер ганва. Сифте нубатда абур лап хъсандиз чирун ва ахпа властдин идарайра авайбурувай истемишунни лазим я. Абур, халкьдивай кIватIзавай налогрикай мажибар гуз, агьалийриз талукь къуллугъар авун патал къуллугърал тайинарнава. Эгер абуру инсандин ихтиярар чIурзаватIа, адан дердияр кьилиз акъудзавачтIа, ихьтин дуьшуьшрикай виридаз ван къведайвал лугьун гьар са ватандашдин буржийрикай я.
Са рахунни алач, государстводин идарайра чпин дердияр кваз такьадайла, чарариз, арзайриз яргъалди жаваб тагудайла, инсанар ахьтин фикирдал къвезва хьи, государстводи инсанрин ихтиярар хуьнин карда вичин везифаяр тамамарзавач. Вучиз икI жезва лагьайтIа, чпин везифаяр дуьздаказ кьилиз акъуд тийизвай, инсандин ихтиярар чIурзавай чиновникар жавабадрвилиз чIугвазвач, абурув чпин тахсирдай жаза агакьарзавач. Ихьтин крарал эхир эцигун патал исятда республикадин вири госидарайра, муниципалитетра инсанриз электронный жуьреда къуллугъар авун кардик кутунва. Агьалийриз государстводин ва муниципальный 116 къуллугъдикай электронный жуьреда менфят къачудай мумкинвал хьун герек я. Яни гила са идарадиз фейила, анай вун флан справка хкваш лагьана, элкъуьр хъийидай ихтияр авач, документар кьабулуниз госидара мажбур я, кими справкани ада вичи электронный жуьреда талукь идарадивай истемишун герек я. И важиблу карда чи агьалийриз аквадай хьтин куьмек гунин мураддалди республикадин шегьерра ва хейлин районра МФЦ-яр кардик кутунва. Абуру, агьалийриз гьукумдин органрихъ галаз алакъалу дердияр гьялдайла, герек справкаяр гузва. Къе дагъустанвийри МФЦ-ди ийизвай къуллугърикай гегьеншдиз менфят къачузва.
Агьалияр чпиз авай ихтияррикай хабардар авун паталди РД-дин инсандин ихтияррин рекьяй Уполномоченныйди официальный веб-сайт кардик кутунва. Адан порталда инсанрин ихтиярар ва азадвилер хуьниз талукь правовой вири актар, Уполномоченныйдиз арза кхьидай къайдаяр ва герек маса материалар ава. Гьелбетда, чи вири хуьрера интернет кардик квач, ам авай чкайрани бязи инсанриз компьютердикай, интернетдикай менфят къачуз чизвач. Культурадин идарайра, школайра, муниципалитетра чи агьалийриз и рекьяй чирвилер гудай курсар кардик кутунайтIа, хъсан жедай.
Мадни къейд авун лазим я хьи, республикадин инсандин ихтияррин рекьяй Уполномоченныйдин теклифдалди яшайишдин рекьяй бегьем къулайвилер авачир агьалийрин ихтиярар таъминарзавай нормативно-правовой са жерге актарик дегишвилер кухтунва. Абурал асаслу яз, дяведин йисара далу пата зегьмет чIугурбуруз, зегьметдин ветеранриз, фашистрин концлагерра хьайи аялриз, жаванриз, диде-буба амачир етимриз кьезилвилер, пособияр, яшайишдин кIвалер ва маса жуьредин куьмекар гузва.
Заз аквазвайвал, Дагъларин уьлкведин вири халкьари республикадин экономика мадни вилик тухуникай, гьар са агьалидин ихтиярар хуьникай, агьваллувал хкажуникай, гьар са райондиз экономикадин, яшайишдин гьалар хъсанардай сад хьтин къулай шартIар тешкилуникай, обществода, уьмуьрдин вири хилера крар авай гьал жезмай кьван хъсанаруникай фикирзава.
И мурадар чавай чи Конституциядал, демократиядин ва гражданвилин обществодин дибар вири такьатралди вилик тухунал, чи зурба уьлкве тир Россиядин вири халкьарихъ галаз санал дуствал, стхавал къвердавай мягькемарунал амал авуналди, кьилиз акъудиз жеда.
РД-дин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Сергей Меликова лагьайвал, тIугъвалдихъ галаз алакъалу яз Конституциядин югъ республикада гегьеншдиз къейдзавач. Чна вири дагъустанвийриз Конституциядин югъ — сувар мубаракзава!
Хийир Эмиров
