Камаллу ксари тестикьарзавайвал, эгер хъсан ктабрихъ галаз дуст хьайитIа, кIелунрани, уьмуьрдани абура авай насигьатри, меслятри ваз куьмекда. Ялгъуз, тек яз, рикIи рикI незвай гьаларани ктабдикай гзафбуруз къутармишдай такьат  жезва. Ктабар кIелун акъвазарун —  фагьум-фикирдин гъал кьатI хьун лагьай чIал я.

Алай девирда жуьреба-жуьре ктабар тIимил акъатзавач. Вири хъсанбур хьун мумкин кар туш. Абур вири кIелиз агакьни ийидач. Амма хъсан ктаб акъатна, ам ви гъиле гьатна, сифте сеферда кIелайла, ваз цIийи дуст жагъай хьиз жеда. Са мус ятIани кIелай ктаб ви гъиле мад гьатна, мад сеферда кIел хъувуртIа, куьгьне дуст акур кьван шад жеда. Бязи камалэгьлийрин акьуллу гафаралди, эгер кьатIунун, бажарагъ  набататдихъ гекъигун хьайитIа, ктабар, са цуькведилай масадал физ, герек руг, вирт кIватIиз, абур са касдилай масадал агакьарзавай зегьметчи чIижериз ухшар я.

Ингье зи вилик чпиз лап и мукьвара дуьнья акунвай  (сад — “Мавел” чапханада, муь­куьдини РД-дин ктабрин издательствода акъатнава)  кьве ктаб ква. Абурун авторар чи милли журналистикадин падишагьар тир гьуьрметлу  Алаудин  Халидович  Гьамидов ва  Мердали  Абдулазизович  Жалилов  я. Абурукай гьар садакай зун агъадихъ кьилди-кьилди рахада. Амма винидихъ лагьанвай фикирар умумиламишу­налди, виликамаз куьрелди къейд ийиз кIанзава хьи, кьве ктабдани гьатнавай гзаф шейэр за, чи газетдин чинризни акъатиз, алатай цIуд йисара кIелнава. Ингье гила мад сеферда кIел хъувурла, дугъриданни, заз куьгьне дустар вири санал ахкур кьван шад хьана, гьикI хьи, абура къарагъарнавай гзаф месэлаяр жуван фагьум-кьатIунунриз, фикирризни мукьва я.

«Багьа чил — багьа накьвар»

Гзаф йисарин зегьметдин нетижа тир и ктаб дуст Алаудина Ватандин ЧIехи дяведин къизгъин женгера телеф хьайи вичин дах Халид Гьамидован экуь къаматдиз, уьлкве, инсаният фашизм лугьудай чIулав тIегъуьн­дикай хуьн патал чанар къурбанд авур чпин хуьруьнвийрин, вири къагьриман рухвайрин руьгьериз бахшнава. Автор­дин зегьметдин, яратмишунрин, журналиствилин рехъ яргъалди ва жуьреба-жуьре вакъиайривни крарив ацIан­вайди я. Гьавиляй адан гъиликай метлеблу гзаф макъалаяр, рекьерин къейдер, очеркар, веревирдерни хкатна. Абурукай лап хъсанбур ктабда гьатнава.

Ктабдин кьилер кIелайтIани, чаз адан темаяр, мана-метлеб ачухдиз аквада: “Чи хуьрерин тарихдай”, “Багьа чил — багьа накьвар”, “Да­гъустанвияр — гьар сана”, “Руьгьдин стхаяр”, “Йифен ахвар, йикъан кьарай авачиз”, “Законсуз тешкилатрихъ галаз женгера телеф хьайи игитар”, “Жувакай  — кIвалахдин юлдашри”.

Хайи муг, бубалух. Ам, гьелбетда, виридаз ширин я: къушаризни, гьайванризни, инсанризни. Малум тирвал, алатай асирдин 60-йисарилай инихъ чи республикадин картадилай, гьайиф хьи, вишералди, санлай уьлкведин картадилай агъзурралди хуьрерин тIварар алатнава. Камаллу агъсакъалди вичин ктабдин гьа сифте кьиляй и хци ме­сэладал фикир желб авун дуьшуьшдин кар туш. “Эгер чна куьгьне хуьрерин тарих чир тавуртIа, хуьн тавур­тIа, — къейднава 6-чина, — гележегдин несилриз чпин ери-бине чиз амукьдач, вахтар къведа — ам чир хъийидай мумкинвални амукьдач”. Женнетдин юкь хьтин хайи муг — ХпитIар — рикIе аваз, Алаудин Халидовича, 1886-йисан переписдин бинедаллаз, Куьре округдин Кутуркуьредин наиблухдин Ялцугърин хуьруьн обществодик акатиз хьайи ХпитI­рин агьалийрин сиягь гана пара хъсан кар авунва. Куьн ктабдин жилдинал алай хуьруьн шикилдиз килиг садра. Бес ихьтинбур гадариз жедай ерияр яни?!

Советрин школади, къурулушди чун халис интернационалистар яз тербияламишна. Алаудин Халидовичан ктабдани интернационализмдин тема кьиляй-кьилиз (лугьудайвал, яру гъал хьиз) аквазва. Малум тирвал, 1970-йисан майдиз хьайи залзалади дагъустанвийриз гзаф зиянар ганай. И бедбахтвиликай хабар агакьайла, чIехи уьлкведин гзаф регионрай, шегьеррай куьмекар, эцигунардайбурун коллективар къвез башламишна. Абурун зегьметдин нетижада республикадин меркезда гзаф цIийи дараматар, гзаф мертебайрин кIвалер пайда хьана. И кар “Багьа чил, багьа накьвар” кьиле хъсандиз ачухарнава. Идалайни гъейри, 1972-йисан 3-февралдиз эцигунрал Алаудинан вахан хва Мавлудинал бедбахтвилин дуьшуьш атайла, куьмекдиз ту­лавияр атана. “Стхавилин иви ага­кьай азарлуда… вилер ахъайна…” Ктабдин авторди Тулани тулавияр багъ­рияр хьиз гьиссзава. Адаз дяведа телеф хьайи вичин бубадин сур 45 йисалай жа­гъун хъувуна. Гила Алаудина багьа чил, багьа накьвар, бубади камар къачур, Ватан пехъи душмандикай хуьн патал иви экъичай чка, накьвар акунихъ ялварзава. Ам яргъал сефердиз рекье гьатзава. Туладин чилел Халидан хва багъри кас хьиз кьабулзава. Хкведайла, бубадин суралай  накьвар хкана, хайи чилик акадар хъувуна. Эхь, Советрин  Союздин гзаф областра, мулкара накьвар — накьварик, иви ивидик какахьнава. Им пайи-паярдай уьлкве тирни?.. куьрелди лугьуз кIанзава автордиз.

Ктабдай чаз Ватан патал чанар гайи кьегьал хпитIарвийрин сиягь  аквазва. Залум, къанлу дяведин къурбандар — са гъвечIи хуьряй 44 кас!

Журналиствилин рекьери А.Гьа­мидов Туьркменистандизни акъудна. Анай ада “чIулав къизилдин” мяденра зегьмет чIуг­вазвай-бурукай макъа­лаяр хкана. Абур “Да­­гъустан­вияр — гьар сана” рубрикадик кваз ганва.

Ажайиб кьисметдин инсан­рикай, Дагъларин уьлкведин рухвайрикай, законар, къанун-къайда хуьнин къаравулда авайбурукай, гьар сана авай чи ватанэгьлий­рикай, милициядин, полициядин ветеранрикай, лайихлу тIварарин сагьибрикай, законсуз тешкилатрихъ галаз женг чIугур  игит рухвайрикай кхьенвай очеркри, ма­къалайрини ктабда гегьенш чка кьунва.

231 чиникай ибарат ктаб, мягькем жилдера туна, хъсан ери аваз гьазурнава. Къачу, буюр, кIела.

“Веревирдер”

КIвалахдин гьи тереф, эдебиятдин, яратмишунрин гьи жанр къа­чуртIани, чаз виридаз фадлай хъсандиз чизвай Мердали Абдулазизович Жалилова вич зурба­ бажарагъ, гафунин устад тир­­ди къалурнава. И кар и мукьвара акъат­на­вай адан “Веревирдер” ктабдини мад сеферда тестикьарзава. Ам жуьреба-жуьре макъалайрикай, къейдерикай, эсеррикай, фельетонрикай ибарат я. Ктаб 300 экземплярдин тираж аваз акъуднава.

КIелзавайбурухъ элкъвена, ктабдин сифте кьиляй авторди кхьиз­ва: “КIела, дустар! Куь руьгь гужлу, ниятар михьи, гьевеслувал экуь, Ватандал ашукьвал артух хьу­ник умудар кваз за и къейдер ийизва”.

М.Жалилован “Кефчи дуьнья” (Дагкнигоиздат, Махачкала, 2013-йис) ктабдиз кхьенвай вичин сифте гафуна Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша дуьздаказ къейднавайвал, “халисан шаирар… девирдин мурцал яшамиш жезвай ксар я”. Публицист Мерд Алини гьа и мурцал алайди кьатIуз хьун четин кар туш. Иллаки — эхиримжи цIуд йисара.

Веревирдер гьакIан буш чкадал арадал атанвач. Сад тир къудратлу уьлкведиз вуч авунватIа, алаш-булащди квел гъанатIа, чи баркаллу тарих гьикI русвагьиз, квадариз алахънаватIа, халкьдин, экономика хкажунин къайгъуда хьана кIанзавай чкадал чиновникри миллиардар, вири халкьдин пай квай девлетар, чилер гьикI тарашна­ватIа, вири чу­кIурна, миллионралди кесибар гьикI кар-кIвалах авачиз аматIа, чун вири шагьидар я. Чилер, мяденар, карханаяр… вири пайи-паярнава. АхцIун тийизмай къати нефсериз гила Вацрални кваз пац яргъи ийиз кIанзава!..

Намуслу инсандивай, иллаки ватанпересдивай, гафунин устаддивай, уьлкведин, чи жегьил несилдин гележегдикай фикирзавай касдивай, шаирдивай, публицистдивай ихьтин ва маса хци месэлайриз, чIуру крариз тупIарин арайрай килигиз акъвазиз жедач. Ада зенгерик ван кутада. Мердалидини вичин веревирдералди зенгерик ван кутазва.

М.Жалилован цIийи ктабда жегьил-жаванар халис ватанпересар яз тербияламишуниз талукьарнавай материалри иллаки гегьенш чка кьазва лагьайтIа, зун ягъалмиш туш. Ада алай девирда Ватандин (государстводин) Гимндикай лазим кьадарда  менфят къачун тийизвайди, халкьар агудзавай кьилин рехъ, кьилин идея амачирди къейднава. Виликрай гьар са югъ радиодай Гимн ягъу­нилай гатIун­дай. “Гила я радио амач, я Гимн пропаганда авун…” Гимн, государстводин къурулушдин хьиз, вири халкьдин кьилин мани — руьгьдин куьлег тушни! Уьлкведин­ кьилел атай мусибатри, виридак хьиз, автордин  рикIикни еке къалабулух кутунва. “Хрущева вич машгьурун па­тал Сталинан авторитет кIурарик вегьена”… Нетижада “5-колонна” лугьудайда кьил хкажна. А.Даллеса лагьай  гафар кьиле фена: “Чна Наполеонанни Гитлеран гъалатIар тикрардач. Чна СССР-дин чилел ам къеняй недай куквар жагъурда, гьабуруз куьмекда. Абуруни гьа чеб хуьзвай тар къеняй тIуьна куьтягьда, кIвачин кьилел кьурурда. Чна СССР-диз дяве малумардач, ам ви­чин къеняй хъиткьинарда”. (“Хрущеван чим — къуьруьгъуьм”) Гьайиф хьи, душманрин и чIулав макьсадар кьилиз акъатна. Мерд Алиди тагькимарзава хьи, душманар генани акъвазнавач, чи обществода хъалхъамар тваз, ахпа хъиткьинариз кIанзава. Гьавиляй чун гьамиша уях, дикъетлу, мягькем хьана кIанда.

И рекьяй центральный телевиденидин бязи каналри кьетIен чка кьазвайди къейдзава авторди. Интернет, соцсетар лугьузвайбурни алава хъхьанва. Сад тир экономика чукIурун патал “ваучерар”, “приватизация” хьтин дарманралди” “мефтIер  чуьхвенвай”. Тарашна, тарашзава чи девлетар!..

“Чи тапан тарихчияр цIийи учебникар” кхьинал машгъул я…” “Меф­тIер чуьхуьн”  низ ва куьз герек я?.. Уьлкведиз кьунвай инад, авай кьван гьахъсузвилер, адалатсузвилер, тарашунар, девлетлуяр — девлетлу, кесибар мадни кесиб  хьун  ва маса хци месэлаяр акваз, дуьз, къени фикиррал алай ватанперес М.Жалилован рикIи рикI незва. Ада вуч хъийин, низ арза ийин лугьузва. “Куьне куь нефсер лукIвиляй акъуд, куьн азад жеда” лагьанай чIехи камалэгьли Мегьа­мед Ярагъиди. Амма, гьа­йиф хьи, обществода ахьтин гьалар арадал гъанва хьи, нефсер къвердавай къати жезва.

Газетдин са гъвечIи макъалада цIийи ктабдин вири кьилерикай рахаз, лугьуз хьун мумкин кар туш. Ктаб, гьелбетда, гьар сада кIелна кIанда.

Вуч лугьуз кIанзава автордиз вичин веревирдералди? Адазни, чазни уьлкведихъ виликан хьтин садвал, къудратлувал хьана кIан­зава. Санкцияр илитIиз тежедайвал, НАТО чи сергьятрив агат тийидайвал. Польшадини Литвади… чаз къурхуяр тагудайвал. Адаз уьл­кве­да къайда, халкьдин дуланажагъ хъсан, гележегдихъ инанмишвал ар­тух, экономика, илим, образование  вилик фена, тарашчийрин, 5-колоннадин вилик пад кьуна кIан­зава. -Булахдин бахт адай яд хъвадай, адахъ къадирлудаказ гел­къве­дай жемят хьун я лугьудайвал, къуй чи санлай уьлкведин, крайрин, республикайрин, областрин, шегьеррин, районрин, хуьрерин кьилени халкьдихъ, виликди финихъ, яшайиш хъсан хьунихъ рикI кудай, кар алакьдай регьберар хьурай! Тахьай­тIа, флан губернаторди, чиновникди, миллиардар тарашна, бязибур къецепатан уьлквейриз катна лу­гьудай гафари чун тажубарзава…

Веревирдер инсанди девирдин руьгьдиз, къаматдиз ганвай къиметар я. Девирдин сияси суьрет-портрет лагьайтIа­ни жеда. Амма гъилевайди, чав агакьнавайди какур гуьзгуь ятIа вучда? Ада чун яраб дуьз рекьерай тухудатIа? Четин уламрилай алуддатIа?

Авторди, ихьтин рикIик къалабулух кутазвай суалар эцигзавайди хьиз, хейлин­ къиметлу теклифарни гузва. Кар алайди общество сагъламдиз хуьн патал уьлкведин сагьибрихъ гьахьтин кьил-кьилик квай политический рехъ, кьилин идея, вири агудзавай крар вилик кутаз алакьун я.

Амма цIийи либералрини демократри кьунвай рекьи чун а метлебрив бажагьат агакьарда, гьайиф чIугвазва авторди.

Тарихда гьам политический руководстводи, гьам санлай къурулушдин къатарини гъалатIриз тIимил рехъ ганвач. Абур хиве кьуна, виликди фин герек тирди къейдзава веревирдерин авторди.

Ктабдин эхиримжи пай (“Бархунар”) художественный фельетонрикай ибарат я. И жанр лагьай­тIа, литературада регьятди туш, гьикI ла­гьайтIа, фельетонда гьакъикъи ксарикай рахазва, абурун къаматар, крар чеб русвагь жедай тегьерда къалурзава. Амма вич  русвагь хьун садазни хуш кар туш эхир. Угъриди вич угъри я, лутуди вич луту я, неф­сетIди вич нефсетI я лугьудач.

Фельетонди ахьтинбуруз чеб вужар ятIа чирзава. Ктабда гьатнавай “Кваса – пагьливан”, “Лам гвай дагъви”, “Регьбер хьайи Чакъал”, “Самозанятый  Сункъули”, “Девлетлу саилар”, “Гьамбардин кьифер”, “ЦIегь ва крчар” фельетонар, “Духанчи Муьнуьгъдикайни  манидар Билбилдикай” мах, “ЦIийи ламарин мисалар”, “Явшанрин хъвер” (къаравилияр) санлай инсанриз, иллаки крар чпелай аслубуруз (чиновникриз, депутатриз, карчийриз, масабуруз) ганвай “тарсар” хьиз я. Тараз якIв язава авторди, кIел­за­вайдаз ван хьун патал…

Еке зегьмет чIугунва, чIугвазва шаир, публицист Мердали Жалилова. Зегьметдиз къиметни гун буржарикай я эхир. Зи теклиф: “Веревирдер” ктаб Республикадин премия гун патал къалурин.

Ктаб квевай автордивай, чи редакциядиз атана, тахьайтIа, зенг авунани, масакIани къачуз жеда. Къимет 500 манат я.

Ш.Шихмурадов