Лезги литература вилик финик машгьур шаир, драматург, таржумачи Ибрагьим  Абдулкеримович  Гьуьсейнован  зурба пай ква. Эгер лезги шииратдин хкягъай векилрин тIварар кьуртIа, абурук Ибрагьим Гьуьсейнов квачиз жедач. 60-йисарин лезги литературада Ибрагьим Гьуьсейнован шиират кьетIен­даказ, экуь гъед хьиз, хкатна аквазва.

Давдакь Картал, Низами ва Месхети Генжевияр, Хагани, Куьре Мелик, Азим Сейид Шир­­вани, Ялцугъ Эмин, Кесиб Абдуллагь, Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман, Алибег Фатахов хьтин баркаллу тIварари лезги культурадин накьв девиррилай девирралди миянарна. И накьвада дувул кьур Ибрагьим Гьуьсейнован тIвар лезги шииратдин кьакьан тIварарин силсиладик лап лайихлувилелди акатзава.

Ибрагьим Гьуьсейнован къелемдикай къанни цIудалай виниз шиирринни поэмайрин ктабар, драмадин эсерар хкатнава. Драмайрикай гзафбур Лезги театрди сегьнедални эцигна. Шаирди къунши халкьарин шаиррин эсерарни лезги чIалаз элкъуьрна ва чапдай акъудна. Адан гзаф чIалариз композиторри манияр кхьенва.

Ибрагьим Гьуьсейнова шииратдиз са кьадар цIийивилер гъана: рикIел аламукьдай, фикир желбдай къаматар, темаярни жанрияр, бейтерин кIалубар… Гегьенш ва дерин ма­надин фикирралди, гекъигунралдини кутугунралди, гафарин цIийи манайралдини ажайиб рангаралди шииратдин чIал девлетлу авуна.­

И.Гьуьсейнова сифте яз лезги шииратдиз баллада, гъезел, рубаи, сонет, сонетрин кIун­чIар гъана. Шаирдин “Тезенаг” ктабда (1974) кьудкъанни кьуд сонет ава. Сонетрин кIун­чIарни — “Са дуьнья” ктабда, 1980-й., — пуд, “Чарх” ктабда, 1983-й., — кьвед, “Гележег” ктаб­да, 1985-й., — кьвед ава.

Ибрагьим Гьуьсейновахъ бейт кутуна, ши­ир илигуна вичин кьетIен къайдаяр, мумкинви­лер ава. Адан эсерра гьам бейтинин мягькем кIалубар — (шаркьдин) къушма, герайли, гъезел­, рубаи, туйуг, Италиядин терцина, триолет, сонет, сонетрин кIунчI, верлибриярни лацу шиирар ва шаирди вичи туькIуь­рай шарга кIа­­лу­барни ава. (Шаргадин рифмайра са гаф кьве кьилдин гафуниз пай жезва: гьавая — гьава я…).

Устаддин магьирвал ва туькIуьрунра кардик кутазвай алатрин хазина (поэтика) жуьреба-жуьреди я — менфят къачузвай алатрин гьисабдалди кьетIенди, рангарални таварал дев­летлуди, вичихъ гьам генгвал, гьам деринвал авайди… ЦIарцIе, келимада гафарин ала­къа (синтаксис), цIарцIин ва бейтинин ван (фо­ника), цIарцIин везиндин ва рифмайрин севтлувални аваз, наахъа гьарфарин акьунри гузвай севтер (аллитерацияр), гьар жуьредин рифмаяр, везин теснифзавай алатар, гафаринни келимайрин эзберар, анафораярни эпифораяр (цIарарин эвелра ва эхирра тикрар жезвай гафар), гирт насигьат илитI та­вуна, вичин веревирдер, философия къалурун, халкьдин мецин эсеррикай ва тарихдинни ахлакьдин архетиприкай менфят къачун ва са гзаф маса затIар… Ибур вири чIалан ва ша­­ирвилин магьир устадвиликай, гегьенш алакьунрикай, шииратдин девлетлу алатрикай (поэтикадикай) лугьузвай лишанар я.

ЧIалан кьетIенвал къалурзавай терефрикай рахайтIа, абурук шаирдин халис куьре ну­гъатдин гафаргандин девлет, манадин жи­гьетдай келимаяр туькIуьрунин къайда, гафа­рин алава манаяр, рангар ахъа авун, гьар жуь­ре синифдин гафарикай ва санлай — михьиз чIалакай дериндай ва гегьеншдаказ мен­фят къачун, керчек гьиссерин ацIай­вал, таб квачир келимадин таъсирлувал акатзава…

Вичикай фадлай шегьерэгьли хьанвайтIа­ни, шииррик маса чIаларин ва девиррин цицIивилериз талукь гафар кутазвайтIани, шаирдин чIал, кьатIундинни руьгьдин дережаяр, дуьнья кьатIунар, дерин камаллу веревирдер… — ибур вири гзафни-гзаф хуьруьн уьмуьрдай я.

И.Гьуьсейнован шииррай, шииррин чIа­лай хайи чилин сифетар, лишанар, тIебиат­дин­ шикилар — суварни курар, багъларни хьве­­­тер, саларни никIер, булахарни вацIар, хуь­рерай акъудзавай ва хуьрериз хкизвай ре­кьер аквазва: Къуруш, Хандин муьгъ, Арагъ­вацI, КьурагьвацI, Алидхуьр, Куьре, Кьурагь, Гелхен, Гъуьгъвез, Чирагъ­вацI, СтIалвацI, ГергервацI, Мачарбулах, камбар цуьквер, Къухмаз кIунтI, Магъудагъ, Лацу кьветI, КIару, КцIар, Къарабулах, Мугъан, Кас­пи гьуьл… И гьисаб яргъиди я.

Лезги чилел, халкьдин къадим арифар хьиз, гьа са вахтунда чпихъ женгерин бажарагъ авай гьамишалугъ арасар хьиз, Шагьни Шалбуз акъвазнава: “Лезги чил заз ким хьиз жеда, дагъларни / Итимар хьиз, гьардаз вичин къван авай”…

Гьелбетда, шаирдин эсеррин кьилин къагьриман хайи чилел зегьмет чIугвазвай, и чил хуьзвай, ам гуьрчег ва аваданзавай инсанар я:

“Кьурагь сува ацукьна чун булахдив,             /Регь­бервилик кваз Ибрагьим халудин. / Сад Зейнудин, сад Насир, сад Шамсудин — / Пудни санлай квай абур са кIвалахдик… //…Эхь, Тажидин, Ибрагьимни кIубан тир…”.

Философиядин чIалара шаирди уьмуьр­дин гьар жуьре терефрикай, вакъиайрикай, инсанрин арада ва инсандинни тIебиатдин, инсандинни алемдин арада физвай алакъай­рикай, рафтарвилерикай шаирдин фикирарни веревирдер ийизва. Инсан паталди уьмуьр Аллагьдин патай зурба савкьат я. Бес инсан­дивай Аллагьдал вуч агакьариз жеда? И жа­ваб инсанди тухузвай уьмуьрда ава. “Итимвилер ви тебятдик, къилихдик / КватIа, абур вири халкьдин патай я”, — лугьузва шаирди. Амма: “Итимсузвал кватIа, адан сагьибвал / Жува ая кьилди, жув хьухь дидарда”.

Къилих инсандин бахт я лугьуда. Къилихди гьатта кьисметни дегишда. Шаирди вичин шиирра чIуру ният авай инсанар, абурук квай чIуру хесетар негь ийизва. Ада, гуя, вичин шииррин цIарарни къени инсанар патал кхьизва:

“Муьфтехурди ваъ, фяледи, лежберди / Къачурай зи ктаб — бегьер зегьметдин, / Зи пак гьиссер халкьдин чIалан гевгьерди / Хкажнавай дережадиз гьуьрметдин”.

Амма Халикьди чилин винел гьар жуьредин инсанар халкьнава: къенибурни чIуру­бур, дугърибурни игрибур, регьимлубурни пе­хилбур, мердбурни вил пичIибур. Гьарда гьа вич хьтинбурукай дустар кьазва, вичиз ухшар туширбурукай — мидяяр. Гьавиляй инсан­дин гуьгъуьна гьамиша дустарни жеда, душманарни. Абурукай вужар низ гьи­кьван хьун герек ятIа, садазни чидач. Анжах вучиз ятIани гьахъ-адалат гвай инсандихъ дустар тIимил, душманар гзаф жеда. Бес душ­ман тахьайдаз дустунин къадир гьикI чир хьурай?

“Дустни душман тахьай чIавуз, инсандиз / ГьикI чир хьурай вич авайди инсан хьиз? / Ви гьунарри, ви талантди пехилна, / Гагь-гагь дустни элкъведа ви душмандиз”.

Шаирдин негъиларни философиядин лирикадик кутаз жеда. Бязи негъил-шиирра ма­на деринра чуьнуьх хьанва. Эсердин асул ма­на раижна, дуьздал акъудун паталди, кIел­завайдахъни са кьадар чирвилер хьун, цIа­рар, бейтер са шумудра кIелун герек жезва.

Ибрагьим Гьуьсейнован шиирра мад са уюн гьалтзава: дагъдин чарчар-булах са чархалай маса чархал, са къванцелай маса къванцел авахьиз катдайвал, шаирди вичин фикирни, са цIарцIе куьтягь тавуна, маса цIар­цIиз акъудзава. И уюнди, гьелбетда, цIар, бейт заланарзавайди хьиз аквазва. Амма, са патахъай, ихьтин уюнди эсер фагьум-фикирдалди эпикадин эсерриз мукьва ийизва. Муькуь патахъайни, автордин веревирдер, эсердин философия дерин ва генг ийизва.

“Са тар багъ туш, я са кас халкь. Векьедлай / Са кас фида — са уьтери гел жеда. / Гуь­гъуьна мад са кас хьайитIа, кьвед ла­гьай / Гелекай рехъ хьана, рекье эл жеда”. (Кьве гъил.1968. 34-ч.)

Шаирди вичин эсерра гекъигунрин гьар жуьреяр – гекъигунрин аршар (гиперболаяр) ва гекъигунрин аскIанар (литотаяр) кардик кутазва:

Заз зи дахдин мет акуна — кьакьанвал аку! / Зун а метIел хкаж хьана — кIубанвал аку! // <…> За шал-шалам ягъна кIвачиз, зун гьатна рекье, / Шагь дагъни зун. И дуьньядин аскIанвал аку!

Эвелдай аялдиз вичин дахдин мет кьакьан дагъ хьиз акун, ахпани Шагь дагъдал акъвазнавай вичин вилик, цавай лув гузвай лекьрен вилерай килигзавай хьиз, дуьньядин аскIанвал акун — им шаирри литературада вичикай менфят къачузвай уюнрикай я. Амма гекъигунрин аршарни аскIанар, эгер батIул жезвачтIа, заз сифте яз И.Гьуьсейнован шииррай акуна.

“Пагь, и кIунтI заз аквадай вуч кьакьандиз! / ГьикI жедай заз, кьакьан дагъ мад вичелай / Авачир хьиз; муьтIуьгърунни инсан­диз / Кьисмет туш ам, цавар фенвай винелай. // Амма гила, акъатна са яшариз, / Килигзава зун а кIунтIаз — агъада / Чуьнуьх хьанвай, са жизвини дагълариз / Вич ухшарни авачир чи арада”.

Ибрагьим Гьуьсейнован тегьнеяр, рахшандар (сатира) гьамиша хциди, кутугайди, гьасятда чкадив, вакъиадив кьадайди, къеврягъди, куьгьне тежерди я. Ана литературадин гьар жуьре уюнар — къаб алаз лугьунар, Сулейманан саягъда — “тамуз ван хьуй лугьуз, тараз якIв ягъунар” гьалтзава:

“Лацу келем, ахцягьжуван салавай, / Вучтинбур я цIарнахар ви лакавай? / Зун, шаир хьиз, пайда хьана. Захъ галаз / Критикар хкаж хьана патавай”.

“- Зи бубадин тIвар чкIанвай тамариз. / Аслан тир ам! — икI лагьана асланди. / — Зи бубадин тариф фенвай яргъариз. / Тарлан тир ам! — икI лагьана тарланди. / — Бубайрикай рахадайла, эхир хьи, / Хуш къведач заз… — икI лагьана къатирди”.

Вири халкьариз сад хьтин ихтиярар, мумкинвилер авай, миллетри стхавилелдини дуствилелди уьмуьр тухвай ватан, чилин шарда вичихъ дамахдин гьисс, тарифдин сан, ­агъайнавилин зур хьайи, вичиз лайих гьуьрмет къачур, гьар са рекьяй дамахдай хьтин агалкьунар зурба гьукумат — СССР чу­кIун ша­ирди чIехи бедбахтвал хьиз кьабулнай.

“Заз виликан СССР-да / Авачир са дерт: / Мартдин вацра недай верг за, / Ноябрдиз – мерт”.

Совет Союзда инсандивай азаддаказ гьиниз фейитIани жезвай. Сергьятар авачир. Вун вуж я, вучиз атанвайди я? — лугьудай касни авачир.

“Амма гила гьи патахъ кам / Вегьей­тIани, цал, / Сергьятдин цал, къумп, са вагьрам / Гьалтда, инсан, вал”.

И кардин себебни шаирдиз компартиядин вини къатарин регьберар дуьз рекьелай, гьахъ-адалатдилай, партиядин программадилай элячIун яз акуна. Шаирди партиядин намус гвай члендинни “креслода, тахтуна хьиз, ацукьнавай” дегишбаз чиновникдин арада еке тафават авайди къалурзава.

Фашистрин Германиядал гъалибвал къачур, туьрез гвай гьукумат кьабулна, атомдин бомба, космосдиз фин паталди рекьер кутур, дяведилай гуьгъуьниз лап са тIимил вахтунда гьукумат гуьнгуьна хутур Сталинакай рахшандарзавай, гьасятда хамунин ранг дегишзавай хурлинкIар шаирдиз бегенмиш  туш: “Сталинан нетIрек квачир ксари / Регьбердикай авунва са къабачи”…

Ибрагьим Гьуьсейнован шииратда инсан — инсан, инсан — тIебиат, инсан — гьукумат, инсан — алем хьтин чин-чина акъвазунар (оппозицияр) гзаф гьалтзава. Уьмуьрдин рекьера гьар жуьредин, гьар тIулдин, гьар суйдин ин­са­­нар гьалтда. А инсанар, чпин пешейриз ки­лигна, жуьреба-жуьре кIватIалриз пай хьанва: суьретар чIугвазвайбурун, авазар тес­ниф­­­завайбурун, туькIуьрзавайбурун, кхьи­нар­завайбурун… Амма мягьтел жедай кар ам я хьи, ­чIагай имаратар теснифзавай кIватIал­ра талант авай ксариз аксивал арадал къведа. Талант авай кас ахьтинбуруз душман кьван такIан жеда. Вучиз лагьайтIа талант чпиз ухшар кас туш. Мисалда лугьудайвал, “ак­си­вилин пун эгъуьна — анай ваз пехилвал ­аквада”. Пехилвал анжах чпиз хкянавай кеспида бажарагъ, талант авачир, руьгьдиз усал, начальникриз кьил агъузиз вердиш ­ксариз хас я. Талантдин вилик абуру чпин усалвал гена дериндай гьиссда. Ахьтин кас вичин­ фи­кирдилай, къастунилай алудиз жедач. Та­лант садавайни маса рекьел гъиз, чпин кIва­тIалриз ялиз жедач. Ихьтин касдиз ягь, намус­, инсанвал, итимвал, гьахъ, адалат кьу­ру­ гафар туш. РикIин михьивили, руьгьдин кьа­кьан­вили… ЧIуру къуватдиз кьил агъузун­, чIе­хи­ къуллугъар гвайбуруз ялтахвал авун, ва­кIаз буба лугьун, асайиш паталди фу хъуьтуь­ларун адан намусди кьабулдач. Ам девлетдихъ калтугза­вайбурукай, тапан тIварар­ни­ дережаяр къачузвайбурувай яргъа я. Адахъ ви­чин диб ава. Адаз вичин тIвар, вичин­ тухумдин тIвар вири хазинайрилай багьа я. Са­дахъ­ни адан я муьгьтежвал жеч, я пехилвал.­

Талант авай кас кьилди, тек, ялгъуз жеда. Талантар, пехилдарар хьиз, кIеретIриз кIватI жедач. Талантриз къуьн кутадай ксар бажагьат жеда. Амма пехилдарриз вири идарайра чпин ниятдарар жеда. Абуру талантдиз чпелай алакьдай вири зиянар гуз алахъда. Вирида, алтIушна, талант авай касдиз санайни рехъ гудач. Властдин, чиновникрин виликни ам кьацIуриз алахъда. Ихьтин пехилдарар, са хата гаф, цIар жагъуриз, талант авай касдин геле жеда. Я чпин хушуналди, я чарадан эмирдалди.

Вичел уьмуьрда гзаф гьалтай ихьинбур шаирди негьзава: “Зун, вири хьиз, рекье ава гьалалдин, / Амма вучиз хьуй зи геле, тула, вун? / Халкьдиз таниш я гьар син зи хиялдин, / Амма, шак гъиз, зи къаршидал ала вун”.

Халкьдин шаирар, писателар гьикьван ава лезгийрихъ… (Ламра кIуру яна, Жен­нет­д­из­ ­аватайбурни кваз!) Гьикьванбуру чIехи тIва­рар, премияр къачуна. Амма Ибрагьим Гьуьсейнов а сергьятрив агуднач, я пехилдаррин межлисдив ам агатни авунач. (Чиновникрин патай аксивал мад са жерге писателриз кьисмет хьана: Алирза Саидоваз, Межид Гьажиеваз, Расим Гьажиеваз…).

Литературовед Рагьим Келбеханова лагьайвал, шаир анжах инсанрин нукьсанар къалурунал акъвазнач. Адаз инсанрик квай нукьсанрин бине жемиятдин, гьукуматдин къурулушдай аквазва. Авайвал лагьайла, гачалан кьилиз пем къведа — лугьузва ми­сал­да. Эхь, бязи ксариз гьахъ гафар лу­гьу­далди­, тарифар лугьун регьят хьанвай: “Депутат, зи азизди, / Сив ахъаймир, яд фида. / Дережаяр, виниз тир, / Агъуз жеда, ад фида”.

(КьатI ама)

Фейзудин Нагъиев