И мукьвара Дербент шегьердин “Типография-М” ООО-ди, вичив аямдин хци къелем гваз, хайи чIалаз гьакьван вафалувилелди къуллугъзавай гьикаятчи, лайихлу юрист, филологиядин илимрин кандидат Сардар Абилан (Абил Абдурагьманович Межидов) кIелдайбуру хушвилелди кьабулнавай “Кьве дидедин хва” романдин 4-пай чапдай акъуднава. Эсердин и паюнани кьилин игит, ихтилат физвай вири агьвалатрин шагьид ва иштиракчи, уьмуьрдин вири тIваларайни хъутIалрай уьтквемвилелди экъечIзавай хва Абид я.
Виликан паярив гекъигайла, гила Абид вири патарихъай чранвай, вичин рикIихъни, чирвилерихъни, инсанрихъни инанмиш, уьмуьрдин гьар са имтигьандай кьил акъудиз вердиш хьанвай, чирвал авачирдаз чирвилер, акьул авачирдаз акьулар, инанмишсузбуруз инанмишвилер гузвай агьил итим я. Адан дережаяр, вичел гьалтзавайбурув гекъигайла, хейлин винизбур я. Виликан паяра ада вичел гзаф зегьметар чIугвазвайтIа, гила ада масадбуруз, иллаки, гьа вичел хьиз, гужарни зегьметар, гьахъсузвилер гьалтзавайбуруз викIегь жез, имтигьанриз таб гуз, абурай экъечIиз куьмек гузва. Ам гьахъвилин терез гвай юрист-нотариус тирди чир жезва. “Багърияр” пай тамамвилелди юриствилин четин месэлайриз талукьди я. Ана гьатнавай “Чешнелу хизан”, “Мариятни Марифат”, “Къуншияр”, “Игьсан” ва маса эсерар — гьар сад кьилдин сюжет, туькIвей композиция авайбур я. ЧIалан жигьетдайни фасагьатдиз кхьенва.
Чун са эсердал акъваззава — “Къуншийрал”. Уьмуьрда ахьтин мисалрал гьалтзава хьи, хайи вахни стха сифте къуншийриз, ахпа душманриз элкъвезва.
Нотариусдин куьмекдалди са жуьре вичиз яшамиш жедай мумкинвал стхадивай (гьамни законринни, хийир-шийирдинни, багъривилинни гъавурда авай инсан я) къачур ваха стха, вичин кIвал, салан чил къакъуднава лагьана, суддин дувандик кутазва. Стха кьулухъ туна, са гьихьтин ятIа лутуяр, чарадан пулара вил тунвай утанмазар вилик кутазва.
Дугъриданни, алай аямда, жуван кIвал-югъ, мал-мулк юридический рекьелди законламишдайла, са гъвечIи гъалатдиз рехъ гайитIани, вун гьа мални, мулкни туна, катдай чкадал къвезва. Ихьтин дуьшуьшар садни кьвед туш.
И эсердани гьакьван вичиз куьмекар гайи стхадин кIвалерни, жугъунарни законсузвилелди вичин чилел эцигнава лугьуз, судра гьатнавай ваха марифатдин вири къанунрилай цIар чIугвазва…
Месэла акI куьтягь хьана хьи, вичиз вири илив жезвайди акур ваха, стхадин кIвалерални вичин гъил эцигзавайла, кIвалери цIай кьуна. Газдин баллонар хъиткьинна, кьве кIвалерни (къуншийрин) кана. Месэлани ялаврини амукьай руьхъвери гьялна.
Им бес тарс тушни чи веледризни эвледриз?..
Им ктабда гьатнавай новеллайрин асас метлеб, амай вири паярин мана ачухарзавай куьлег хьиз я.
ЦIийи ктабдин чIехи пай, гьа виликан паяр хьиз, чи ватандинни халкьарин тарихдиз, инсаниятдин лап къадим вахтариз ва цивилизацийриз талукь я. Иллаки “Ирандиз сиягьат” пай гьакьван устад тарихчиди, этнографди, кьатIунар хци художникди хьиз кхьенва. Чаз автор тежрибалу писатель — ахтармишдайди тирдини чир жезва.
Кьуд лагьай пай (“Багърияр”), винидихъ лагьанвай хьиз, юристдин дафтар я. Нотариусдин патав, чпин дердияр гьялиз, текъвезвай жуьредин кас авач.
Абида, вич устад юрист тирди хьиз, халисан марифатлу инсан, чарадан кIусуна вил тван тийир, ачух рикI авай, къадирлу, къудратлу тербиячи тирдини субутзава. Идалайни алава, кьилин игитдиз чи чIал, адетар, къилихар, тарих дериндай чизвайди аквазва. Адан патавай, чпиз хийирлу са насигьат къачун тавуна, саки са касни хъфизвач. И жигьетдай ам чи халкьдин игитвилин эпосдин кьилин игит Шарвилидиз ухшамиш я. Им, за фикирзавайвал, автордин — писателдин чIехи устадвал субутзавай делил я. “Шарвили” эпос давам жезва!..
Ктабда авай гьар са эсердин (кьисметдин) гьакъиндай кьилди рахун кутугнава. Амма и кар кIелдайбуру чпи авун лазим я.
За са гаф лугьузва: авторди Дагъустандин литературада детективдин жанраяр арадал гъайи Сфи-Буба Сфиеван (“КукIвар хьайи къалхан”), Агьед Агъаеван (“Пад хьайи рагъ”), Къияс Межидован (“Прокурор Али Шагьов”), масабурун ирс давамарзава.
Чи вилик квай ктабдин эхиримжи пай (“Кьисайрин кимел”) генани кьетIенди я. Ам халкьдин фольклордиз мукьва я. Ина авторди вичи туькIуьрнавайбурухъ галаз санал, рекьерани хуьлера, мехъеррикни мелерик, халкьдин мярекатра ван хьайи кьисаяр, къаравилияр, мезелияр, акур крарикай мажараяр гьатнава. Лезги литературада (гьикаятда) ихьтин эсерар чал Буба Гьажикъулиеван, Мурадхан Шихвердиеван, Абдулбари Магьмудован, Шамсудин Исаеван, Нариман Магьманован, Нариман Ибрагьимован яратмишунра гьалтзава, яни милли гьикаятдин ирс и рекьяйни давамарзава. ЧIалан жигьетдайни абур халкьдин мисалралдини, мискIалралдини, къаб алай гафаралдини, гекъигунралдини девлетлу я. Милли гьикаятда ихьтин ктаб арадал гъун, кIелдайбурув агакьарун ксанвай чешмеяр, куьгьне вулканар ахварай авудай мисал я. Адахъ гьахьтин руьгь ава…
Чна квез рикIин сидкьидай ктаб кIелун, адакай менфят къачун теклифзава. Автордизни цIийи агалкьунар хьун алхишзава…
Мердали Жалилов
