ТIугъвалди мад кьил хкажзава. Ам алатзава лугьуз, Россиядин государстводин кьиле авайбуруни, здравоохраненидин ва талукь маса ведомствойрин регьберрини, вири регионрин агьалийрини,  ­иллаки чи духтуррини разивалзавай, шадвалзавай. Бес жечни? Женгина авайбуруз элкъвенвай духтурри саки са йисан вахтунда, “яру зонада” акьалтзавай четинвилериз, са бязи магьрумвилериз килиг тавуна, агъзурралди тIугъ­валдик начагъ хьайибур къутармишна. Абуруз чпин кIвалериз, хизанрин патав хъфидай мумкинвал хьана. Азарханаяр чпин гьа­къи­къи везифайрив эгечI хъувуна.

Гьукуматди эцигай хейлин къадагъаяр, карантин ахлудна. Удаленкаяр амукьнач. Сергьятар ахъай хъувуна, экономикадин, бизнесдин, образованидин, алишверишдин ва маса хилерин векилар, къурулушар гьар йикъан ва адетдин кIвалахрив эгечI хъувуна. На лугьуди, коронавирус гьич хьайиди туш. Талукь идарайри хаталувал алат тавунвайдакай, жувни, хизанарни, къваларив гвайбурни тIугъвал­ди­кай хуьн патал маскаяр, бегьлеяр, антисептикадин шейэр ишлемишун давамарна кIандайдакай, коронавирусдиз акси рапар ягъун чарасуз кар тирдакай тикрарзавайтIани, чи гзаф инсанри абурун гафар, меслятар кваз кьунач. Нетижа гьихьтинди хьанатIа, чаз къе вилералди аквазва. Эгер алай йисан сифте кьи­лера Россияда 4-5 агъзур кас (Да­гъустанда (30-34 кас) начагъ жез­вай­тIа, гила, талукь тирвал, 23-25 агъзур ва 150-160 касдик тIугъ­вал акатзава. Югъ-къандавай азарлуяр  гзаф жезва. Мад больницайра коронавирус галукьайбур кьабулдай отделенияр, палатаяр ачухзава. Мад духтурар тIугъвалдихъ галаз жен­гиниз экъечIзава. Начагъ жезвай инсанар къутармишун патал.

Абурун жергеда республикадин диагностикадин центрадин рентгенологиядин отделенидин заведующий, Дагъустан Республикадин лайихлу духтур, здравоохраненидин отличник, кьилин дережадин духтур  Рамазанов  Рзакь  Назировични  ава. Махачкъаладин Йирчи Казакан, Акушинскийдин ва Казбекован куьчейра, “Сагърай, духтур!” лагьана, адан шикил хкажнава. Им, са рахунни алач, Рзакь духтурдин баркаллу ва намуслу кIва­лахдиз чи инсанри, адан куьмек агакьайбуру гузвай къимет я.

ТIугъвал пайда хьайи йикъалай республикадин диагностикадин центрадал, иллаки рентгенологиядин отделенидин коллективдал гуж акьалтна. Ада исятдани муракаб шартIара кIвалахзава. Отделенидин коллективди тамамарзавай четин ва пара къени, менфятлу крарикай, гьар йикъан  кIвалахда акьалтзавай четинвилерикай чаз къе Рзакь Назировича суьгьбетзава.

• Рзакь Назирович, сифте нубатда за квез диагностикадин центрадин ва куьн кьиле акъвазнавай отделенидин 30 йисан юбилей ­мубаракзава. Зи рикIел лап хъсандиз алама, 1991-йисуз диагнос­тикадин центр, вири республи­кадин сувар хьиз, шадвилелди, гзаф мугьманар галаз ачухнай. Гьел­бетда, чна­ни и важиблу ва­къиадикай кхьенай.

— Тебрик авунай пара сагърай. Эхь, вун ягъалмиш туш, диагностикадин центради чи ва къунши республикайрин, крайрин (Чечня, Ингушетия, Калмыкия, Ставрополь, Краснодар) агьалийриз къуллугъ ийиз 30 йис хьанва. Им тIимил вахт туш. Эгер чна центрадиз атай ва къвезвай кьван инсанриз дуьз диагноз эцигиз, гайи куьмекдикай ра­хайтIа, ам лап гзаф я.

Диагностикадин идара республикадиз лап герекзавай, — рикIел хкиз­ва Рзакь Рамазанова. — Адакай 1980-йисалай ихтилатзавай. Амма кар чкадал къвезвачир. СССР-дин це­рин майишатдин министерстводи Махачкъалада “Главдагестанводстройдин” коллектив патал боль­ницадин дарамат эцигиз гъиле­ кьунвай. Гьанаг фикирдаваз Да­гъус­тандин обкомди чIехибуру­вай рес­публикада диагностикадин центр ачухун тIалабна. Абур къар­ши­­диз экъечIна ва Минводхозди дарамат Дагъустандин здравоох­раненидин министерстводив вах­кана. 1991-йисан апрелдилай вацра диаг­ностикадин центр ишлемишиз эгечI­­на. Эхь, вуна къейд авурвал, им лап шад вакъиадиз элкъвенай. Центр ачухунин мярекатда РСФСР-дин здравоохраненидин министр Александр Потаповани иштиракнай.

Гьелбетда, сифте йисара четинвилер гзаф ацалтнатIани, центрада кар алакьдай, диагностикадин къуллугъдин дережа хкаждай, еримлу ийидай, лап сифте кьиляй азардин бинеяр чирдай коллектив арадал атана. Идахъ галаз сад хьиз центр вахт-вахтунда медицинадин алай аямдин  тадаракралди, аппаратралди, технологийралди, методикайралди таъминарна. Гьа са вахтунда цIийи корпусар эцигна, отделенияр ачухна. ДатIана кIва-лах­завайбуруз чпин чирвилер, вердишвилер хкаждай шартIар яратмишна. Къе центрадин КДЛ-дин (клиникадинни диагностикадин лаборатория), рентгенологиядин, функциональный диагностикадин, иммуноферментдин анализдин ва иммунологиядин, ультразвукдин диагностикадин, эндоскопиядин, хозрасчетдин, консультациядин диагностикадин, эндокринологиядин, диабетологиядин,  регистратурадин отделенийрин, информациядинни вычислительный, инженервилинни техникадин центрайрин коллективар республикадин вири агьалийрин ва масанрай къвезвай азарлуйрин сагъламвал хуьнин къа­равулда акъвазнава. Саки гьар йи­суз ДНЦ-да 6 миллиондилай гзаф инсанри чеб ахтармишзава. Шаз 18 миллиондив агакьна жуьреба-жуьре ахтармишунар авуна. Гьар юкъуз вири отделенийра 4 агъзурдалай гзаф ахтармишунар ийизва, начагъ инсанриз чпин бедендик квай синихрин, нукьсанрин гьакъиндай шикилар, документар, анализрин нетижаяр гузва. Йисалай-суз КТ-дин ва МРТ-дин ахтармишунар гзаф жезва. Республикада кьилин, рикIин дамаррихъ, жигеррихъ, дуркIунрихъ, кьулан тарцихъ, лекьинихъ ва маса органрихъ галаз алакъалу азарар квайбурни гзаф жезва эхир. Гьавиляй ахтарми­шунрин сиягьни виниз акъатзава.

• Рзакь Назирович, рентгенологиядин отделенини 1991-йисалай кардик ква. Куьне адаз лайихлувилелди регьбервални гузва. А вахту­нив гекъигайла, отделенидин коллектив чIехи хьанва. Куь гьар йикъан везифаяр гьихьтинбур я? Коллектив азарлуйрин игьтияжар тамамариз агакьзавани? Мус аниз атай­тIани, заз отделенидин ракIа-рихъ еке учирар галаз акурди я.

— Учирар, нубатар хьунихъ себебарни авай эхир. Лап и эхиримжи йисаралди республикадин шегьеррин, районрин больницайра, поликлиникайра рентгендин цифровой аппаратар, маммографар, компьютердин,  магнитно-резонансный, спиральный томографар, УЗИ-дин аппаратар авачир. Виринрай азарлуяр диагностикадин центрадиз рекье твазвай. Нубатар арадал къвезвайтIани, чи коллективди садрани инсанар кьабул, ахтармиш тавуна элкъуьрзавачир. Начагъдан бедендин синих квай чкадиз, органдиз килигна, дуьзгуьн диагноз эцигдай мумкинвал яратмишзавай. Гилани гьакI я.

Алай вахтунда отделенида 32 духтурди ва медсестради зегьмет чIугвазва. Рентгенологар вири кьилин категория авай пешекарар я. Вахт арадай физ абуру чпин чирвилер Москвадин клиникайра, медицинадин центрайра хкажзава. Вири тIугъвалди кьунвай шазни чи отделенидин  10 духтурди онлайн жуьреда чпин кьилин дережадин пешекарвал тестикьарзавай сер­тификатар къачуна. Чи духтурри ийиз­вай къуллугъ мадни еридинди хьун ва нубатда акъвазнавай азарлуйрин кьадарни тIимиларун патал шаз 180 млн манатдин къимет авай тадаракар хкана. Абурук алай аямдин лап муракаб томографар, цифровой маммограф, флюорограф, куьрелди, 13 тадарак ква. Компьютерный томографдихъ сятда вад кас кьабулдай мумкинвал ава. Сут­када — 120 кас. Алатай йисан гьа и вахтунив гекъигайла, чна цIи кьве сеферда гзаф агьалияр кьабулна. ГьакI — контрастный томография ийиз­вайбурни. Чи центрада кьиле физ­вай вири хъсан дегишвилер ви­чиз “Лап хъсан дишегьли-регьбер” тIвар ганвай Капланова Заира Абдулхаликьовнадин алахъунрихъ, тешкиллувилин кIвалахдихъ, коллектив гьа­­къисагъ зегьметдал желб авунихъ галаз алакъалу я.

Лугьун лазим я хьи, шаз коллек­тив лап кIеве гьатна. ТIугъвал­дик азарлу жезвайбурун кьадар сад­лагьана виниз акъатна. Вири ин­санарни тади квайбур, фад-фад ахтармишна, чеб азарлу яни, тушни чир хьана кIанзавайбур. Инсанри йифен кьуларизни атана нубат кьазвай. Саки вири районрай, шегьер­райни атана, ракIарихъ акъваззавай. Чун пуд сменада, гьяд, суваррин йи­къа­­рани кIвалахуниз мажбур хьана. За ваз лугьун, гьич ял ядай, са кьас фу­ сивелай ийидай вахт амукь­за­ва­чир. Ихьтин гьалара яргъалди кIва­лах давамарун жери кар тушир. Гьар са касдин бедендин мум­кин­вилерни, къуватарни садбур туш эхир. Чи дух­турар, медсестраярни на­­чагъ хьана тIугъвалдик. Аму­кьай­бурал мадни гуж акьалтна­. Ахь­тин йикъар-йифер хьана хьи, 500-700 кас кьабулдай. Гатфарин вар­цара чеб ахтармиша лугьуз къвез­­вайбур тIимил хьанатI­а­ни, исятда гьар ­юкъуз 200-250 кас къвезва.

• Рзакь Назирович, абур вири чи шегьеррай, районрай направленияр гваз рекье твазвайбур яни?

— Гьелбетда.

• Направленияр гвачиз куь тIварцIел къвезвайбур гьикьван жезва?

— Жеда ман гьабурни са 40-50 кас.

• Гьабурни куьне кьабул­зава?

— Бес вучда? КIеве авай касдиз гъил яргъи ийидачни? Чаз хъсандиз чизва, бязи поликлиникайрин духтурри диагностикадин центрадиз направленияр кьитдиз гузва. ГьикI лагьайтIа, са кас МРТ-да ахтармишун 8-10 агъзур манатдай акъваззава. Контрастный МРТ мадни багьа я. Направление къачуз тахьайбур чарасуз центрадиз къвезва. Чна садни кьулухъ элкъуьрзавач. Дердини кьунвай кас мадни дертлу хъувун, кIеве хтун чи къанажагъди кьабулдай кар туш. И жи­гьетдай заз начагъбурув инсанвилелди, пешекарвилелди эгечIза­вай рентгенологар тир Арсланова Земфирадиз, Агьмедова Фатимадиз, Исмаилов Романаз рикIин сидкьидай сагърай лугьуз кIанзава.

Инал къейд ийиз кIанзава, эхиримжи кьвед-пуд йисуз шегьеррин ва районрин медицинадин идарайрани МРТ-дин, КТ-дин аппаратар эцигнава. Анра пешекаррин кьитвални ава. Чи тежрибалу пешекарар анриз физва, абуруз чирвилер гузва. Идалай гъейри, аппаратрал кIвалахзавайбур чи отделенидизни къвезва ва абуру чи рентгенологрин гуьзчивилик кваз вердишвилер къачузва.

• Аквазвайвал, уьлкведани, чи республикадани тIугъвалдик азарлу жезвайбур мад гзаф жезва. Гзафбуру фикирнавайди тир гатун варцара вирус акатзавайбур лап тIимил жеда дагьана.

— Абур гьикI тIимил хьурай, инсанри Роспотребнадзордин истемишунрал амал тийидайла. Чаз ше­гьерра, хуьрера вуч аквазва? Маскаяр алукIзавайбур сад-кьвед я. Ви­рида шадвилин ва ясдин мярекатра иштиракзава. Базарриз, туьквенриз, паркариз гзаф инсанар физва. Ихьтин гьалара коронавирус акатнавай сада цIуд, виш касни начагъарун мумкин я.

Идалай гъейри, фикир гана ­кIан­завай важиблу са кар мад ава. ­Коронавирусдиз акси рапар ягъун. Вучиз ятIани, чи инсанри теж­рибалу духтуррихъ, пешекаррихъ, вак­цинаяр акъуднавай алимрихъ ва гьакI чи гьукуматдин кьиле­вайбу­рухъ ваъ, интернетдин, ватцапдай са­да-садаз ракъурзавай къундармайрихъ яб акалзава. Гьа идалди чна чун алдатмишзава ва ахпа кIеве твазва, пашман нетижайрал гъизва­. Дуьньядин вири уьлквейра,  медицина лап вилик фенвай Из­раилда, Германияда, США-дани агьа­­лийри тIугъвалдиз акси рапар язава, чи ин­санар лагьайтIа, къундармайрихъ агъазва. Идаз авамвал, къайгъусузвал лугьуз же­да. За­ни, чи от­деленидин работникрини рапар янава. ГьикI хьи, жув начагъ хьайила акуна, тIугъвал гьихьтин инсафсуз, мусибатдин азар ятIа, адакди жуваз чизвай шумуд кас уьмуьрдивай хьанатIа. Зи теклиф, меслят сад я: коронавирусдиз  акси  рапар  ягъун.  Гила  адан лап чIуру штаммарни майдандиз акъат­навайла.

• Китайда тIугъвал сифте яз акъатна, ана адан кьилиз ядни чимна. Амай уьлквейра вучиз тIугъ­вал­дин вилик пад кьаз жезвач?

— Анра, гьакI чи уьлкведани, Китайда хьиз, къадагъаяр эцигнач. Халкьди истемишунрал амал авуна. Исятда, заз чизвайвал, Азербайжанда тIугъвалдихъ галаз кIе­ви­­ женг чIугвазва. Са рахунни алач, гьанани коронавирус амукьдач. Чазни гьа жуьредин кIевиви­лер­, къадагъаяр герек я. Роспотребнадзордин, здравоохраненидин истемишунрал кIевелай амал авун чи буржи я. ТахьайтIа, коронавирусдин ва исятда пайда хьанвай штамм­рин кьил кьаз жедач, начагъбурун, чавай къакъатзавайбурун кьадарни артух жеда.

Нариман  Ибрагьимов