Чна гьар йисуз ЧIехи Гъалибвилин сувар гегьеншдиз, лайихлудаказ къейд­зава. Дуьньядин тарихда тешпигь авачир хьтин, цIуд­ралди, вишералди халкьар лукIвиликай азад авур Гъалибвал къазанмишайбур чи бубаяр, чIехи бубаяр я. Чна, ирсдарри, инсаният­дин вилик абурун гьунаррал гьахълудаказ дамахзава. Гьакъикъатдани, чи уьлкведилай гъейри, фашизмдин юкьван тар хадай маса къуват авачир. Франция, Европадин чIехи пай хьиз, фашистри кIаник кутунвай, Британия кичIела зурзазвай, “чIехи кризисдин фалужди” кьунвай США-дихъ Гитлеран Германиядихъ галаз кьилди дяве тухудай такьат ава­чир­. Амукьайди тек са Советрин Союз хьа­на. Граждан дяведай экъечIна, гьич 20 йисни тахьанвай жегьил уьлкведи 1418 юкъузни йифиз дяведин къизгъин цIа­я­рин мусибатриз таб гана, азиятар, каш-мекь эхна, игитвилелди женг чIу­гу­на.

Гьелбетда, им советрин вири халкьдин игитвал я. Гьам фронтда яракь гъилеваз, чанни гьайиф­ текъвез, женгера хьайибурун, гьам далу пата, ги­ши­лани мекьила, йиф-югъ кIвалахиз, Къизил ас­кер­дин гъиле гъалибвилин тур вугайбурун, суьрсет гьазуриз хьайибурун. Ам­ма кьетIен фикир гу­низ­­ лайихлу кар ам я хьи, дяведилай кьулухъ нем­­серин генералри чпин мемуарра къейдзава: “Дуьньяда виридалайни гужлуди яз хьайи чи армиядин винел гъалиб хьайиди советрин муаллим я”.

Гьакъикъатда, ЧIехи Гъалибвилин бине гьеле 30-йисара эцигиз эгечIнай. Дяведилай виликан девирда (куьне фикир це садра!) чи уьлкведа гьар юкъуз 16 школа эцигзавай! Советрин государство тешкилай сифте йисара чахъ 92 агъзур школа авайтIа, Ватандин ЧIехи дяве башламиш жедайла, абурун кьадар 190 агъзурдалай гзаф тир. Нетижада миллионралди советрин гражданар куьруь вахтунда кIелиз, кхьиз, тайин дережадин чирвилер авайбур хьана. Армиядин жергейриз эверзавайбурун саки 33 процент жегьилрихъ юкьван ва вини дережадин образование авай.

В.И. Ленинан “КIела, кIела ва мад кIе­ла” эвер гун дяведин йисарани сад лагьай чкадал алай. Гаф кватай чкадал лугьун: Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн-Къазмайрин мектебдин дарамат 30-йисара эцигайди я. Къуншидаллай Хтун — Къазмайрал сифтегьан­ школа дяведин лап къизгъин 1943-йисуз ачухна. Советрин гьукуматди халкьдиз образование гун эвелимжи нубатдин месэла яз гьисабзавай.

Советрин школади вилик фенвай уьлквеяр мягьтелардай нетижаяр къалурзавай. СССР-дин образованидин къайда (система) дуьньяда виридалайни хъсанди тирди аквазвай. Акьалтзавай несилдиз неинки дерин чирвилер гузвай, школада вири патарихъай вилик фенвай цIийи инсан тербияламишзавай. Александр Матросов, Зоя Космо­демьянская, “Молодая гвардия” тешкилатдин игитар, миллионралди Ватандин кье­гьал­ рухваярни рушар советрин школадин бегьерар тир. Ватан патал женгерин гъалибчийри дяведилай гуьгъуьниз халкьдин майишат гуьнгуьна хутадайла, зегьметдин игитвилер къалурна. Чи уьлкве виридалай вилик кризисдай экъечIна. Хам чилерал (42 миллион гектар къарагъарна) цIийи шегьерар, ше-гьер­рин жуьредин поселокар, миллионерар хьайи совхозар, БАМ эцигайбурни, дуьньяда виридалай вилик космический гими туькIуьрна, космосдиз фена хтайбурни, атомный гими, атомный электростанция эцигайбурни советрин муаллимри чирвилер ва тербия гайи советрин инсанар я.

Килига гьа, коронавирусдиз акси лап хъсан вакцинайрикай сад яз гьисабзавай “Спутник V” гьазуруникни гьа йисарин алимрин пай ква. Советрин вакцинологар чIехи агалкьунралди са шумуд каму­нин вилик квайбур тир. “Спутник V” вакцина туькIуьрдайла, чи алимри виликан ахтармишунрин, кIвалахрин нетижайрикайни (къецепатан уьлквейрихъ авачир хьтин) менфят къачуна. Гьавиляй чи вакцина куьруь вахтунда­ гьазуриз алакь­на. Ам менфятлудини хьанва.

Амма къанни цIуд йис идалай вилик либералри советрин вири къайдаяр, гьа гьисабдай образованидин системани, менфятсузди яз гьисабна. Гьел­бетда, советрин обществода дерин реформаяр чарасуз герек хьанвай. Гьам идара авунин карда, гьамни экономикада арадал атанвай, вилик финиз манийвал гузвай кимивилер тергна кIан­за­вай. Амма вич и алемда виридалайни хъсан къайда тирди субутарай халкьдин образованидин система чукIурун — им уьлкведин милли итижриз, государстводиз, обществодиз екез зарар гун хьана­.

КIелунин программайри, планри либералрин ниятар ачухдиз къалурзава. Амма вуна вуч лугьу­да? Низ вуна арза-ферзе ийида? Газетар кIелза­вай­бурулай гъейри, вуна мад низ  шел-хвалда?

Килиг садра. Чи Ватандин дамах, чи халкьдин лайихлувал тир ЧIехи Гъалибвал къазанмишай Ватандин ЧIехи дяве­диз, чи халкьдин тешпигь авачир игитви­лериз юкьван школадин программада ан­жах 7 сят чара авунва. Александр Мат­­росов, Зоя Космодемьянская, Николай Гастелло хьтин игитар хьайиди ри­кIелни гъизвач. Вири жегьилриз чизвач же­ди, летчик, капитан Гастелло мил­лет­дал гьалтайла, немс тир. Ада игитвал­ дя­ве башламиш хьайи кьуд лагьай юкъуз къалурна: цIай кьунвай самолетдай парашютда аваз хкадарна, вич къутармишнач, бомбардировщик фашистрин танка­рин колоннадал рекье туна, хъиткьинарна, душмандин гзаф техника­ бар­батI­на. Гастеллодин игитвал дяведин йи­­са­ра мад 500 летчикди тикрарна. Аквазвани цIийи инсан гьазурзавай советрин шко­ладин тербия, Ватан гьикьван ба­гьа тир­тIа. Гаф кватай чкадал лугьун: Со­ветрин­ Армияда къуллугъиз, фа­шист­рихъ галаз­ женгера хьайи 12 кас со­ветрин немсерикай Советрин Союздин Игитар хьана. Абурун жергеда генералар, пар­тизанрин дестейрин регьберар, разведчикар авай. Акьалтзавай несил гъерез авачиз Ватан кIан хьунин, халис ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишдай ихьтин чешнеяр учебникрай вучиз акъудзавайди я?!

Сталинграддин патарив кьиле фейи къати женгери вири дяведин кьисмет гьял­на. Советрин инсанди къалурай игит­вилери вири дуьнья гьейранарна. Америкадин президент Франклин Рузвельта Сталинграддиз Грамота рекье туна. Ана къейднавай: “США-дин халкьдин тIварунихъай Сталинград хуьзвайбурун жуьрэтлувили, викIегь­вили, руьгьдин къуватлувили чун гьейранарнавайди къалурун патал за и Грамота Сталинграддив вугузва…”.

Англиядин пачагьди “Гьулдан хьтин кIеви рикIер авай Сталинграддин гражданриз, Британиядин халкь дериндай гьейран хьунин, гьуьрметунин лишан яз, пачагь VI Георган патай” кхьинар алай “Сталинграддин тур” пишкешна. Ам пуд вацран вахтунда уьлкведин лап хъсан чатун устIарри виридалайни кIеви гьулдандикай гатана, машгьур заргарри, художникри къизилдалди, гимишдалди, багьа къашаралди безетмишнавайди я. Рыцарвилин и тур 1943-йисан ноябрдиз Тегеранда кьиле фейи конференциядин вахтунда Уинстон Черчилла И.В. Сталинав вуганай ва ада лагьанай: “Сталинграддикай вичикай урус халкьдин жуьрэтлувилин, дурумлувилин лишан хьанва. А лишан асирралди рикIера амукьда”. Сталинград патал женгера Яру аскерди къалурай жуьрэтлувили, викIегьвили азад вири инсанар гьамишалугъ руьгьламишдайди Ф.Рузвельтани лагьанай: “Гьакъикъатдани, Сталинграддин гражданрихъ гьулдандин рикIер ава”.

Эхь, эхь, гьулдандин рикIер хьана абурухъ. Чи бубайрихъни чIехи бубайрихъ. Акьалтзавай не­силар руьгьламишдай. Бес гила чаз а руьгьламишун, а чешнеяр герек къвезмачни? Юкьван школа­дин тарихдин учебник ахъая. Месела,  «Всеобщая история. Новейшая история», авторар О.С Сороко-Цюпа ва А.О Сороко-Цюпа. А ктабда Сталинграддин гьунарлувилкай анжах 18 гаф кхьенва: “Осенью 1942 г. они вышли к  Сталинграду (ныне Волгоград) и Кавказу. На этих рубежах их наступление было остановлено”. Гьа идалди Сталинград хуьнин женгер куьтягь хьанайни бес?!

(КьатI ама)

Абдулафис Исмаилов