15-июндиз Г.А.Илизаров дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам жезва

1982-йисуз МВД-дин полковник тир зи ими Юсуфов Къадим Курган шегьердиз фидайвал хьана. И кардикай хабар хьайила, адан дустарикай сада адавай,  Гавриил  Абрамович  Илизарован  патав  фена, аял операция ийиз гъидай вахт чирун тIалабна. Къадим­ Курганда Илизарован патав фейила, ада ам вичин кабинетда хушвилелди кьабулна. Къадима адаз вич Кьиблепатан Дагъустандин Кьасумхуьруьн райондай тирди лагьана­. Гав­ри­ил милиз хъуьрена, ахпа лезги чIалал­ди, Азербайжандин нугъат аваз, адаз лагьана: “Зун Арагърин хтул я. ГьакI хьайила, чун кьвед­­ни Кьасумхуьруьн райондин хтулар жезва”.

Ахпа ада урус чIалалди гьайиф къведай тегьерда лагьана:  “ЧIехи бубадин хуьруьз — Ара­гъиз зун кьведра гатун вахтунда хъфена­. Садра Буйнакскдин медрабфакдиз (медицинадин рабочийрин факультетдиз) КцIарай кIелиз фидайла, кьвед лагьай сеферда — 2-курс акьалтIарна, КцIариз хъфидайла, кьве сефердани мукьва-кьилидин кIва­лера йифер авуна. Зи чIехи бубадин кIвалера касни авачир. Адалай кьулухъ, Арагъиз хъфиз кIанз, зи рикI акъатиз хьана. Амма аниз сакIа­ни хъфиз алакьнач — кьисмет хьанач. Вун зи чIалахъ хьухь. ЧIехи бу­бадин ватан заз гзаф бегенмиш хьана. ТIе­биатдин гуьзелвили зун гьейранарна. КIвалахар гьикьван заз гзаф аватIани, мукьвал йисара, турист хьиз, зун Махачкъадиз акъатда. Илимдин кIвала­хар гзаф ава. Накь за инсанрин бедендин азарлу чкаяр ахтармишиз куьмек гудай медицинадин кьве виш лагьай аппарат туькIуьр­на. Ма­хачкъаладиз атайла, зун ви патав къведа, ахпа Арагъиз фена, тIебиатдин гуьрчегвилиз рикI ацIудалди килигна, адалай гуьгъуьниз  ЦIийи хуьруьн Арагърин магьледани къекъведа. Ахпа Буйнакскдиз фена, жува кIе­лай медрабфакдин дараматдиз килигда”.

Зун рагьметлу имидин патав Махачкъаладиз фейила, ада заз ахъаяй шейэри зун гзаф  тажубарнай. А вахтунда за школадин тарихдин пипIез чи хуьруькай, хуьруьнбурукай ва школадикай делилар, материалар кIватIзавай.

Зани  Илизаровакай ва  адан веледрикай материалар кIватIиз башламишна. Сифтедай за 1950-йисара Дагъустандин лезги радиодин передачайрин диктор хьайи Фаталиева Майрамавай (Мария) — лезгийрин Левитанавай — хабарар кьуна. Ам гзаф хъсан, дамах гваз къекъведай, оратор хьиз рахадай, зарафатардай, ширин мез авай дишегьли тир. Майрам зи уьмуьрдин юлдашдин мукьва-кьилини жезвай, адан гъвечIи гададин кайвани зи имидин рушни тир. Гатун вахтунда чи хуьруьз хтана, зал гьалтайла, рагьметлуда, зарафатрик кутуна, заз лагьанай: “Заз чизва вун школадин тешкилатчи тирди. Школада тарсар фидайла, зун хуьруьз хтана акъа­тайтIа,  заз хабар ая школадиз атун патал. Заз 5 чIал чида, абурукай 3 — лап хъсандиз: урус, лезги ва азербайжан чIалар, эрмени, къумукь чIаларални рахаз жеда. Заз ша лагьана, зун школадиз атайла, сифтегьан 3 чIа­ла­кай гьидал хьайитIани, зун хъсандиз кIелу­ни­кай ва тербиядикай, 50-йисара радиодай гьикI рахазвайтIа, гьакI викIегьдиз аялрин линейкадал рахада”.

“Вун Арагъай я. Аял вахтар Азербайжанда акъатна. Бакуда вуна сифте юкьван школа­ акьалтIарна, ахпа институтдин филологиядин факультетдик экечIна, урус чIа­лай кьилин чирвилер къачуна.ТIалабзава ри­кIел хкун, вун Бакуда яшамиш жедайла, куь хуьряй тир  Илизар лугьудай чувудди Азербай­жандин КцIар районда кIвалахза­вай. Чир хьанайтIа, хъсан тир ада гьа районда фяле­виле кIвалах авурди”, — лагьана хабар кьуна за адавай.

Ада вичин пIузаррал гъил эцигна, ри­кIел хкиз башламишна. Ахпа са тIи­мил вах­­тундилай лагьана: “Зи дах, 20-асирдин сиф­те кьилерилай Бакуда урус чIалал­ди тар­сар гузвай юкьван школа, хъсан чирвилер къа­чуна, агалкьунралди куьтягьайдалай кьулухъ институтдик экечI­на. Ана хъсандиз кIел­на, кьилин чирвилер къачурла­, адакай  къвез-къвез вичин кIвалах хъсандиз чидай нафтIа­дин мяденрин тIвар-ван авай инженер хьана. Ам гзаф хъсан, камаллу инженер тир. Ада вичивай жедай вири куьмекар вичин патав атайбуруз ийиз алахъдай…”.

Чи ва  патарив гвай хуьрерин яшар хьанвай итимривай за хабарар кьуна, чувудри алишвериш ийидай шейэр гьинай гъизвайтIа чирнай. Гзафбурувай заз  чувудрикай делилар чир хьана ата-бубайрилай инихъ чувудар чкIана дуьньядин гзаф гьукуматра авайди. Гзафни-гзаф абур Европадин уьлквейра ава. Абурукай яз — Россиядани, Дагъустанда­ни. Чи районда виридалайни гзаф кьве Ара­гъани яшамиш жезвай. Арагърин кьве хуьре­ни жемятдин са пай чувудар, абурун рикI алай пешени алишвериш авун тир. Илимдин чир­ви­­­лерикай рахайтIа, абурухъ галаз къведай миллет авачир. Илимдин кукIушриз экъечIай­бурун арада  виридалайни гзаф абурун миллетдин векилар авай. Арагърин чувудар, алишвериш ийидай шейэр гъиз, йисан гьи вахтунда хьайитIани, гзафни-гзаф Кьурагьрин Гияр шегьердиз фидай. Анай абуру гьар жуьредин сенятар — туьрезар, гапурар, чу­кIу­лар, мукIратIар, хитресар ва маса гуз жедай гьар жуьре маса шейэр къачуна, ламараллаз­ чпин хуьруьз хкидай. Зулун эхиррилай башламишна, гатфарин сифте кьилералди, Самурдин вацIа яд тIимил жедайла, Арагърин чу­вудар ламараллаз Вини Къартасрикай Птидхуьрел, тахьайтIа, Татарханхуьряй Баку­дин булахдилай Кьелегъал экъечIна, Муьгъ­верганрин кIаникай вацIай Азербайжандин КцIар райондиз фидай. Гияр шегьер­ Ирандин Надир шагьди 18-асирдин сад ла­гьай паюнин юкьвара чукIурна, чилихъ галаз сад авурла, Арагърин чувудри алишвериш ийидай шейэр Азербайжандай гъиз хьана. Пакамахъ сятдин 7-даз Арагъай экъечIайла, сятдин 12-риз Самурдин вацIа­лай элячIай­ла, абур КцIар райондин сергьятра жедай. КцIариз фейила, герек тир вири шейэр къа­чурла, авачирбур къачун паталди, ламар райцентрада туна,  Бакудиз ва маса шегьерризни фидай. Герек тир вири шейэр маса ше­гьеррай къачуна хкведалди, бязи вахтара 2-3 югъ алатдай. Азербайжандин шегьеррай Ги­яр шегьердай гъизвай вири шейэрни жагъизвай.

19-асирда ва 20-асирдин сифте кьилера анай гъидай шейэрин кьадар гзаф хьана. ЧIе­хи пай шейэр ихьтинбур тир: шекердин кьи­­лер, нафт, чаяр, калушар, келегъаяр, парча­яр ва муьштерийри тIалабнавай маса шейэр. Абур вири ламарин далуйриз яна, атайвал хъфидай. Хъфидайла, парар гватIа­ни,  къведайла гьикьван  жезватIа, гьакьван вахт физвай. Вучиз лагьайтIа, фидайла гуьнеяр авай чкаяр гзаф жезвай. Хкведайла четинвал жезвайди тек са Муьгъверганрин патавай Кьелегъал экъечIдай гуьнедай тир.  Арагъиз хтайла, са юкъуз ял яна, кьвед лагьай юкъуз ламараллаз гъанвай пар мад абуруз хъияна, ам маса гун патал  хуьрериз фидай. Сифте маса гудай шейэр чи райондин гуьне патан хуьрериз тухудай. Кьвед лагьай юкъуз  — вацIун кеферпатахъ галай хуьрериз. Чи райондин хуьрериз фейидалай кьулухъ Кьурагь ва Хив  районрин Арагъиз мукьва хуьрериз фидай.

19-асирдин эхирра Азербайжандиз Кьиблепатан Дагъустандай гзаф инсанар фялевал ийиз физвай. Бакуда са къатда нафтIа­дин буругъар язавай. НафтIадиз къиметни авай,  мажибарни амай фялейрилай тIимил къвезвачир. Азербайжандиз Илизар лугьу­дай­ чувудни физвай. Са тIимил вахтар алатайла, ам, фялевал ийиз КцIариз фена, са хузаиндин туьквенда кIвалахиз хьана. Ийиз­вай кIвалах­дилай гъейри, ада пул къведай мад са кIва­лахни гъиле кьуна. Арагъай къвезвай шейэр маса къачуз, чувудриз герек КцIара авачир шейэр фадамаз къачуна, абур къведалди гьазурун. КцIара авачир шейэр вичин кIвалах­ди­лай кьулухъ та­хьай­тIа, базардин йикъара къачуна, гьазурдай. Фадамаз гьар садавай къачудай шейэрин сиягьар туькIуьриз хьана. Шейэр маса гуз­вай чувудри, пул авачирбурухъ­ галаз дегишар ийиз,  кIерецар, чIахар, ни­си ва маса суьр­сетарни къачузвай. Ахпа, абур КцIа­риз фейила, гьана пулдихъ маса гудай. Са     3-4 йис алатайла, Илизара КцIарай кIвалер къа­чуна, хизан галаз гьана яшамиш жез хьана.­

20-асирдин сифте кьилерай  Илизаран уьмуьрдин юлдашдиз са гадани хьана. Абрамакай кьакьан жендек авай, гуьрчег акунар­ алай жаван хьана. 1919-йисуз Абрам цIийиз арадал атанвай Советрин гьукумат душманрикай хуьн паталди Граждан дяведиз фена. Яру Армиядин са отряд Абрам  авай Беловеж лугьудай хуьруьз акъатна, алай вахтунда ам  Польшадик акатзава. Беловежда авайла, Абрам, бахтунай, акунар алай,  рикIиз хуш жедай чкадин са чувуддин Голда лугьудай ру­шал гьалтда. Таниш хьайи са шумуд йи­къа­лай абур чеб чпел ашукь же­да. Граждан дя­ве куьтягь жедайла, 1920-йисуз ам Беловеж хуьре акъваззава. Ада ана мехъерарна, Голдадихъ галаз санал кьисметар сад ийизва. Абрам ана кIвалахални акъвазна, хъсандиз зегьмет чIугваз хьана. Голдадин дидедини абуруз куьмекар гузвай. 1921-йисан 15-июндиз Беловежда Голдадиз гада жезва,  адаз Гавриил тIвар гузва. Адалай­ кьулухъ Голдадиз мад  галамаз-галамаз 5 аял хьана. Абуруз кьведазни чпин аялар гзаф кIандай. Абраман хизан къалин хьана. Голдадивай, 8 касдихъ гелкъвена, пул къачудай кIвалах ийиз жезвачир. Адан дидени, начагъ хьана, къуватдай аватнавай. Абрама йикъа 10-11 сятда кIвалахза­вайтIа­ни, къвезвай пул 8 касдиз бес жезвачир. Абраман хизан къвез-къвез дарда гьатзавайдакай адан дахдиз — Илизараз хабар хьана. Ада Абрамавай вичин хизанни галаз КцIариз хтун тIалабна. Вичин куьмекни галаз хтулар санал кIвачел акьалдарна, ахпа абурукай илимдин чирвилер авай инсанар арадал гъидайдакай лагьана. Гавриилан 7 йис тамам хьайила, 1928-йисуз Аб­рам вичин хизанни галаз, кьезил пар гваз, КцIариз хтана. Амма мад четинвилера хьана. Ана урус чIалалди тарсар кIелдай шко­ла авачир. Азербайжан чIалал аялриз са гафни чизвачир. Диде-бубади урус чIалал­ди тарсар кIвале гудайвал хьана. Голдадиз урус чIал, гъвечIи классра къвезвай вири пред­­­метарни хъсандиз чизвай. Хизанда хьайи меслятдалди Голдади аялриз, школадиз фидай яшар жедайла, 1-класс­дилай башламишна, тарсар урус чIалалди кIва­­ле гудайвал хьана. Урус чIалан школа ахъаяйла, ахпа чирвилер гьана къачудай­вал­.

1928-йисуз Гавриила кIвале вичин дидедивай чирвилер къачуз хьана. 1930-йисуз Голдади, кIвалин вири кIвалахарни ийиз,  ви­чин 3 аялдиз кIвале тарсар гузвай. Илизара Голдадиз садра лагьанай: “Заз чизва виридалай гзаф зегьмет вал ацалтзавайди. Са кар вуна рикIелай ракъурмир. Эгер вуна зи хтулриз, бегьемвилелди тарсар тагана,  не­дай­ хуьрек гьазурайтIа, ам зи туьтуьнилай фи­дач. Вуна аялриз тарсар гана, недай суьрсет ийиз зун агакьнач лагьайтIа, гьа вахтунда­ вуна гайи чайни фу за ширинвилелди неда”.

Гавриил школадиз 12 йис хьайила, 5-классдилай башламишна  фена. Хъсан чирвилер аваз 8 йи­сан школа акьалтIарайла, ам Буйнакскдин медрабфакдик экечIна. Амни лап хъсандаказ кIелайла, Гавриила сад хьиз 9 ва 10-класс­ра къвезвай вири предметарни заочнидаказ вичи-вичиз  чириз хьана. 1938-йисуз кар алай предметрай имтигьанар вахкана, юкьван школа акьалтIарна лагьай аттестат къачуна.

1939-йисуз Буйнакскдин медрабфак агалкьунралди куьтягьайла, Симферополда И.В. Сталинан тIварунихъ галай медицинадин институтдик экечIна. Инани ада лап хъсандиз кIелзавай. Ватандин ЧIехи дяве башламишайла, институт Симферополдай Армавирдиз, фашистар аниз агакьдайла,  Къазах ССР-дин Къызыл-орда шегьердиз акъудна. Гьана Гавриила институт 1944-йисуз агалкьунралди куьтягьна, хирургдин диплом къачуна,  райондин больницада кIвалахиз хьана. ЧIуг­вазвай зегьметдиз килигна, ам къуллугъдин гурарайни хкаж жезва. 1971-йисуз адакай Кургандин илимдинни ахтармишунардай институтдин регьбер жезва. 1987-йисуз Гавриил Абрамовичал Вирисоюздин Кургандин илимдин  центрадин регьбервал ихтибарзава. А центрадин филиалар СССР-дин гзаф областра ва шегьерра  ахъайзавай: Москвадин областда, Ленинградда, Волгоградда, Ка­­занда, Уфада ва маса чкайра. Дуьньядин гзаф гьукуматрай Кургандиз инсанар къвез, чпин гъилер, кIвачер ва бедендин маса органарни, операцияр ийиз, сагъар хъийиз хьана. Илизарова медицинадин 208 аппарат акъудна, авторвилин шагьадатнамаяр авай. 1965-йисуз адакай РСФСР-дин лайихлу духтур  хьана. Лайихлу изобретатель — 1987-йисуз. Социализмдин Зегьметдин Игит — 1981-йисуз. РСФСР-дин илимрин лайихлу деятель, СССР-дин АН-дин член-корреспондент, РАН-дин академик, СССР-дин медицинадин илимрин академиядин илимдин советдин, изобретателрин-рационализаторрин Центральный советдин  член.

Илизаровакай гзаф макъалаяр, романар  кхьенва,  художественный фильмаяр арадал гъанва. Гавриил Абрамович Илизаровавай вил галамай чIехи бубадин ватандиз  — Ара­гъиз хъфиз хьанач. Себебар гзаф авай. 1982-йисан 13-ноябрдиз адан играми диде Голда Абрамовна Разенблюм рагьметдиз фена.  Адалай кьулухъ хажалатар гзаф хьана. 1985-йисарилай чи Ватанда дегишвилер гзаф хьана, ахпа ам чкIиз башламишна. Чечняда, Дагъустанда гъулгъула гьатна.

Гавриил Абрамович Илизаров, 71 йис  та­мам хьайила,  1992-йисан 24 июндиз  Курган шегьерда рагьметдиз фена. Ана кьилин аллеяда Рябкован сурара кучукнава. Кургандин областда ва маса шегьеррани 2 фамилиядихъ галай — Илизаровринни Елизароврин — чувудар мад ава. Абур вири Илиза­рован хтулар ва птулар я. Кургандин ва  патарив гвай областра, шегьерра чи ва маса районрай тир ксарини кIвалахзава. Абурувай Илизарован веледривай чпин ата-буба Илизаран ватандикай вуч чидатIа хабар кьуртIа жеда. Ахпа абурун рикIел хкунар “Лезги газетда” чапдайвал.

Назир  Шихгьасанов,

зегьметдин ветеран