Ван авуна!

А.А.Тахо-Годидин  тIварунихъ галай педагогикадин институтдин илимдин къуллугъчи Жаклина Мейлановади “Лезги газетда” (2020-йисан 50-­нумра) чапнавай “ЧIал хуьх!” кьил ганвай макъа­ла за  дикъетдивди  кIел­на.  Макъалада  дидед чIал хуьниз, кIелуниз ва чируниз талукьарнавай гзаф делилар гъанва,  метлеблу веревирдерни авунва.

Шак алач, эгер чIалан сагьибри чпи, хайи чIа­лан муаллимри, кIелзавайбуру и меслятрал ара датIана амал авуртIа, гележегда хъсан нетижаярни къазанмишиз жеда. Чна фикирзавайвал, и кIва­лах  агалкьунралди кьилиз акъудуниз манийвалзавай себебар гзаф ава.

1. Чи уьлкведа урус чIал кьвед лагьай дидед чIал хьиз кьабулнавайди виридаз малум я. Амма эхиримжи йисара, урус чIала хьиз, лезги чIалани лазим авазни, авачизни ингилис чIалан гафар гзаф ишлемишзава. И гьал чаз телевиденидай гузвай рекламайрай, туьквенра алверзавай шейэрал авунвай кхьинрай аквазва. Лезги халкь кьве чкадал пайнавайди садазни сир туш. Азербайжан пата авай лезгийри гзаф  магъул гафар, Да­гъустан­да авайбуру гзаф урус ва маса чIаларин гафар ишлемишзава. Гьа икI дидед чIал хирде жезвайди чаз вилералди аквазва.
2. Алай девирда дидед чIал чирунал, кхьинар­ авунал машгъул жезвайбурун, адал рахазвайбурун кьадар йисалай-суз тIимил жезва. И гьалдин кьилин себебрикай сад ам я хьи, бирдан вун гьи идарадиз, карханадиз шикаят ийиз фейитIани, анра дидед чIалал кхьенвай чар-цIар гьисаба кьазвач, арза-ферзе анжах урус чIалал кхьена кIан­зава.
3. Миллетрин чIаларин дережадиз алай аямда иллаки телевидениди, сотовый телефонди , интернетди  аксидаказ таъсирзава. Радиодикай рахун хьайитIа, ам гзаф хуьрера амач. Гьавиляй хайи чIалал гузвай хабаррихъ яб акалунихъ   жемят тамарзу я.
4. Дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар кхьизвай агьалийрин кьадар къвез-къвез тIи­мил жезва. Кхьизвайбуруни абур чпи кIелун анихъ амукьрай, гьатта хатадай хьайитIани хизандихъ галаз кIелзавач, я гъвечIибурукни дидед чIалал кIелдай, кхьидай руьгь кутазвач.
5. Макъаладин авторди къейдзавайвал, лезги чIалаз ва литературадиз программада чара авунвай сятерин кьадар тIимиларун директоррилай аслу жезва. Чна фикирзавайвал, программада къа­лурнавай сятерин кьадардик кядай ихтияр директордиз тахьун лазим я. Эгер ада и кIвалах кьа­сухдай ийизватIа, адан вилик пад кьуна, серен­жемни кьабулна кIанда. За мектебда 54-йисуз, ара атIун тавуна, дидед чIаланни литературадин тарсар гана. Амма и йисара хайи чIалан ва литературадин тарсариз программада чара авунвай сятерик къаришмиш жедай касни хьанач.
6. Чна кьатIузвайвал, лезги чIалан ктабар Моск­ва ва Санкт-Петербург шегьеррин “Просвещение” чапханайра ваъ, виликдай хьиз, А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай институтдин чапханада, ФГОС-дин къайдаяр хвена акъудун хъсан я. ИкI авуртIа, мектебривни бес кьадар ктабар вахтунда агакьда, кIвалахизни регьят жеда. Лезгийрихъ чIалан нуфузлу алимар, хъсан тежриба авай муаллимар гзаф ава. И важиблу кIвалахдал абур желб авуртIа, хъсан кар жеда.
7. Ж.Мейлановади “Лезги газетда” “ЧIал хуьх!” макъала чапнавай чина гзаф йисара Къурушрин мектебда лезги чIалан тарсар гузвай  муаллим Гьажи Къазиеван “Гьай лугьудай кас жедатIа?” кьил ганвай гегьенш макъала чапнава. Макъалада  къарагъарнавай месэлаяр дуьзбур я. Эгер ана рахазвай месэлайрал кIвалах авуртIа, рази жедай нетижайривни агакьда.
8. ЧIал хуьн, адан такьатрикай менфят хкудун патал кIелзавайбуруз, иллаки гъвечIи класс­рин аялриз, машгъулардай ва классдилай къеце кIел­дай ктабар гзаф акъудна кIанда. Телевиде­нидай, радиодай лезги чIал чируниз, виликди тухуниз талукь таблигъатдин кIвалах гегьеншарун лазим я.
9. Гьар са гъвечIи миллетдин чIал чIал яз амукьун патал, сифте гьукуматди, ахпа министерствойри, ведомствойри рикIивай къайгъударвал авуна, и важиблу кIвалахдиз майилвалзавай серенжемарни кьабулна кIанда. Миллетрин чIалар квахь тавун патал сифтени-сифте мектебрин программайрик гзаф сятер кутун герек я.

Жуван хайиди тир чIал тийижирдаз я инсанперес, я халкьперес, я ватанперес лугьуз жедач.

Гьар са чIал дидедихъ, Ватандихъ галаз бара­бар савкьат я. И савкьатни чна багьа ядигар хьиз хвена кIанда. ЧIалан и терефар фикирда кьуна, Совет гьукуматдин девирда миллетрин чIа­лар­, культура, савадлувал хуьнин ва виликди тухунин месэлайриз дериндай фикир гузвай ва и кардиз майилвалзавай серенжемарни кьабулзавай…

Ишреф  Жаватов