Махсус словарра къейднавайвал, философия илим я. Вичини гьам тIебиат (алем) ва гьамни общество арадал атунин, виликди финин умуми законар (къанунар) тайинарзава. Яни инсандиз чун элкъуьрна кьунвай алемда ва гьа са вахтунда чи обществодани кьиле физвай гьерекатрикай, дегишвиликай чирвилер гузва. А чирвилер кардик кутадай рекьерни къалурзава.
Философияда асул кьве тереф чара жезва: сад — дуьз илимар ва виликди финин дуьз рекьер чирзавайди, кьвед лагьайди — тапан илимар, тапан рекьер къалурзавайди. Материалиствилин ва идеалиствилин терефар.
Сад лагьайда гьар са нетижадихъ вичин себебар авайди чирзава. Кьвед лагьайда вири крарин, нетижайрин себеб кьетIен руьгь, чIехи Аллагь я лугьузва.
Ихьтин тестикьарунар обществода, гьакI илимдани аваз садни кьве асир ваъ, цIудралди асирар алатнава. Философиядани тапан ва дуьз терефрин, сада-сад кIудунин женгер давам жезва.
ХХI асир алукьайдалай инихъ, яни чи “камаллу кьилери” марксизмдинни ленинизмдин илимдиз-коммунизмдиз ваъ лагьайдалай инихъ, философиядин идеализмдин терефди кIвенкI къачуз эгечIнава. Тапан илимар (инал вязер лугьун кутугнава) обществодал, иллаки жегьил несилрал илитIуналди (ина диндини еке роль къугъвазва, гьикI лагьайтIа, идеализм — ЧIехи руьгь — ЧIехи Аллагь диндин кьилин ярж, даях я), абур гьакъикъи краривай, дуьм-дуьз илимривай, обществода къанун-къайда, гьахъвал, хсусиятдин (малдин, девлетдин) жигьетдай барабарвал, вирибуруз сад тирвал таъминариз хьунин фагьум-фикирдивайни къакъудзава. Аялар мектебриз, начагъбур духтурханайриз ракъур тийизвай, рапарикай, дарманрикай кьил къакъудзавай дуьшуьшар гьикьван ава!..
Тапан философия, марксизмдин илимда, диалектикада (тIебии къанунрин илимда) къалурнавайвал, тарихдайни малум тирвал, вири девирра мал-девлет ва гьукум гъилевайбурун тереф хуьзвай, виридалайни чIулав ва гьакьван инсафсуз истисмарчийрин идеология хьайиди я. Социализмдин девирди, коммунизмдин идеологияди адан тапанвал вири терефрай субутнай. Чи уьлкве ва гьакI дуьньядин са пай уьлквеярни социализмдин къурулушдин ивиррихъди физвай. Рехъ регьятди тахьайди гьа 70 йисан девирда чи халкьарал илитIай кьван дявейрини тарашунри субутзава.
Н.С.Хрущев хьтин авантюристди, Ленинан идея пакдиз хуьзвайди я лугьуз, ада яратмишай партиядин бинейриз (мягькемвилиз) керки яна, адан кар алай керпичар квадарна. “Перестройщикрин” тум кьилера цана. 90-йисара (ХХ асирдин) ада бегьерарни гана. Тапан философияди — СССР хьтин государство, социализмдин лагерь (къурулуш) тергдай рекьер ачухна. Къурбандар вужар хьана? Дуьньядал гьахъвал, барабарвал, ислягьвал, берекатлувал, сагъламвал таъминариз алахъай вирибур сад-садавай къакъудна, къурабайриз элкъуьрна.
Аслу туширвилин сиясат тухузвай Саддам Хусейн, Милошевич, Каддафи хьтин ксарин чанаризни къаст авуна… Чинани гьикьван тIварарилай цIар чIугуна…
За кьатIузвайвал, чеб бинедилай социализмдиз, коммунизмдиз акси тир къуватри, вичин вахтунда гьеле ХХ асирдин 20-30-йисара Антантади, 40-50-йисара, Европа сад хьана, фашистрин Германияди хьиз, гьелбетда, сифте нубатда мефтIера идеализмдин тапан илим тунвай къенепатан душманрин — нефсерин лукIарин куьмекдалди 90-йисара чалай кьисас вахчуна. Тергна, тарашна 70 йисуз санал гьасилай, а четин уламра санал хвейи вири девлетар ва социальный вири агалкьунар, къазанмишунар. Са четинвални авачиз зегьмет чIугвадай, гьакъи къачудай, хизан кутадай, кIелдай, сагъламвал хуьдай, ял ядай ва икI мадни мумкинвилер тахьай мисална. Ингье ваз тапан философиядин лап чIехи къурбандар ва къакъудунар…
Либерализм — вири аламатрилай регьятдиз гъил къачун, лап еке тахсиркарвилерни гьакьван умунвилелди кьабулун, угърийрин гелер квадарун адетдиз элкъвезва. Крар хъсанвилихъ дегишаруникай гзаф рахазва. Амма дегишвилер, хъсанвилихъ халкь тухудайбур, саки къалурзавач. Нин гъиле вуч аватIа, бубадилай амай ирс-мал хьиз, ишлемишзава. Тек са мисал. “Норникель” хьтин гьихьтин зурба компаниядин девлетар Потанин хьтин са касдин хсусият яз, гила вичин виликан папахъ галаз ам пайиз тежез, Великобританиядин судда авайдакай лугьузва. Великобритания гьинай, Россиядин девлет гьинай?..
Норникелда (карханада) авария хьайила, чи тIебиатдиз гайи кьван зиянрин кьадар миллиардриз барабар тирдини раижнай. Тахсирлубуруз жаза авайди тушни? Белки, Норникель Потанинанни адан папан бубайрин хсусият тиртIа. Ам советрин девирда эцигай завод-шегьер я эхир. А чIавуз садан бубадихъни акьван мал-девлет хьайиди туш. Къе-пака “Дагдизель”, “КЭМЗ” хьтин заводарни са нин ятIа хсусият яз малумардачтIа, низ чида?.. Дербентдин коньякринни чехиррин заводар хьиз.
Украинада тапан философри фашизмдал, нацизмдал чан хканва. Россиядихъ галаз хъуьтуьлдиз рахазва лугьуз, Медведчук хьтин политикдик госхаинвилин лишанар кутазва.
В.Путинакай чи “амадагар” яз гьисабзавайбуру талгьузвайди авач. Санкцияр илитIзава са къатда чал. Чахъ чи итижар, чи аслу туширвал ава лугьуз?.. Ихьтин шартIара тапан философиядин “женгчийрин” вилик жизви бушвал авуртIа, чавай гьатта чи бубайри къазанмишай ЧIехи Гъалибвилин ирсни къакъудун мумкин я.
…Казань хьтин чIехи шегьерда яракьламиш хьанвай са абдалди — школадал, масана — килисадал, пуд лагьайда чIехи туьквендал, вокзалрал гьужумарзава… Музейриз цIаяр язава, памятникар, гуьмбетар чукIурзава… Ибур вири тапан философия вилик кутунин нетижаяр тушни?!
Чи гележег гьихьтинди хьун мумкин я ихьтин шартIара?!
Мердали Жалилов
