Къадим Дербентда гьеле винел акъуд тавунвай сирер пара ама. Ам арадал атунин гьакъикъат, тарихда адан чка, шегьердин гьакъикъи тIвар, къеледин са шумуд йис идалай вилик нур гудай плитайрин куьмекдалди цIийикIа туьхкIуьр хъувур цлар хьиз, элкъвена шаклу фикирри, веревирдери кьунва. Неинки шегьердин къалурнавай яш, вилик девирра адан дережа (статус), гьакIни “Нарын-къеле” (Нарын-кала) тIварни гьикI арадал атайди ятIа цифедик кума.
Бязибуруз, белки, чизва жеди, Тифлисдани Нари-кала тIвар алай къеле ава. Эрменистандин тарихдин чешмейрай якъин жезвайвал, виликан девирра и уьлкведин меркез хьайи Валаршапат шегьердани “Нор-калак” тIвар алай цитадель авай. Аквазвайвал, адан тIвар Тифлисда ва Дербентда авай къелейрин тIварариз ухшар я.
“Нарын-къеле” тIвар Дагъустандин историографияда XVIII асирда пайда хьайиди гзафбуруз чизвач. Гьа чIавалди и тIвар садазни санани садрани ван атанач. Дербент шегьердикай, адан къеледикай жуьреба-жуьре девиррин гзаф кьадар тарихчийри, сиягьатчийри кхьенва. Мисал яз, Адам Олеария, Федор Котова ва масабуру. Амма тарихдин са чешмедани XIX асирдал къведалди и тIвар гьалтзавач. Я и тIварцIихъ гьихьтин метлеб аватIа, садазни чизвач.
Сифте яз “Нарын-къеле” тIвар машгьур “Дербент-Наме” манускриптда гьалтзава. I Петр Кавказдиз атай чIавуз Дербентдин наиб Имам Къули бега, пачагьдиз багьа савкьат яз, гуя Дербентдинбур я лагьана, куьлегар ва туьрк чIалал шегьердин тарихдикай кхьенвай гъилин хатIарин чешме багъишна. Адан бязи паяр Дмитрий Кантемира ва I Петрдин къуллугъда акъвазнавай са татарвиди таржума авунай. Са кьадар вахт арадай фейила, и кхьинар перс ва араб чIаларални пайда хьана. Алай вахтунда абур 15-далай гзаф малум я.
“Дербент-Наме” чешмедин ингилис чIалал тамам тир сад лагьай таржума Мирзе Казем-Бега Петербургда 1851-йисуз чапна. Амма “Нарын-къеле” тIвар гьалтзавач. Къейд ийин хьи, и тIвар ихтилат физвай чешмедин вири сиягьра гьатнавач. Мисал яз, Казем-Бега — туьрк, алим Шихсаидова араб чIаларай таржума авунвай текстера и тIвар авач. Я ам Даниял султандин хсуси сиягьдани дуьшуьш жезвач. Чахъ авай делилралди, Д.Кантемира авур сифтегьан таржумадани ихьтин тIвар къейднавач.
Итижлу кар ам я хьи, бязи сиягьра “Нарын-къеле” Дербентда ваъ, маса чкайра авай къеле хьиз къалурнава. Мисал яз, Къубави Шихали хан патал туьрк чIалай перс чIалаз авунвай таржумада икI кхьенва: “Нарын — Игьрандин къеле я. Адан регьбер Кыпчакдин дуьзен чуьлда ава. Исятда аниз Къаякенд лугьузва” (П.М.Алибеговади авунвай таржума).
Немсерин алим Клапрота таржума авунвай паюна икI къейднава: “Нарын-къеле Кипчак авай пата экIя хьанвай ва адахъ комендант авай. Къенин юкъуз ам Къаякенд хьиз машгьур я”.
“Румянцевский” кьил ганвай сиягьда Нарын-къеле Балх шегьердин цитадель яз къалурнава. Гьа и сиягьдин са паюна “Нарын-къеле” тIвар алай мад са къеледикай раханва ва ам Анжи шегьерда авайдакай лагьанва. “Дербент-намедин” Петербургдин сиягьдани кьве къеле гьалтзава: сад — Балх шегьердин, муькуьди — Анжидин.
Тахминан XVIII асирдин сад лагьай паюна “Нарын-къеле” тIвар Мугьаммад Каземан “Надиран дуьнья безетмишзавай хьтин безекар” чешмедин кьвед лагьай томда гьатна. Амма инани и къеле маса чкада — Закатал районда — авайди яз къалурнава. ИкI, къейднавай паюна Надир шагь Джар ва Тала жемиятрал гьужум авуникай раханва. Итижлу делил ам я хьи, Дербентдин къеледикай суьгьбетдайла, Мугьаммад Казема “Нарын-къеле” тIварцIикай менфят къачунвач.
XVIII асирдин эхирра Дербентдиз академик Гмелин атанай. А чIавуз ам Фетали хандин патав къеледиз фенай. Гмелина шегьердикай ва къеледикай кхьенвай делилар ама, амма академикдин кхьинрани “Нарын-къеле” тIвар гьалтзавач.
XIX асирдин эвел кьилера бязи писателар ва дяведин офицерар Дербентда авай къеле “Нарын-къеле” я лугьуз кхьиз гатIунна. 1846-йисуз Мирзе Гьайдар Везиров лугьудай касди Дербентдин цIийи мад са тарих кхьена. Адан тIварни ихьтинди я: “Дербент-наме-йи-джадид” (ЦIийи Дербент-наме). Ина Дербентда авай къеледиз “Нарын-къеле” лагьанва (А.Козловади таржума авуна).
Гьайиф хьи, чаз Тифлисдин къеледикай мусалай “Нары-къеле” (Нари кала) хьанатIа малум туш. И месэладай кхьенвай са макъала кьванни жагъанач. Я Гуржистандин тарихдиз талукь чешмейрайни чаз ихьтин делилар гьатнач.
“Нарын-къеле” ибарадин этимология тайинарунни регьят крарикай туш. Монголрин чIала “нари” “гъвечIи” лагьай чIал я. И кардиз килигна, бязибуру Дербентдин къеледиз ихьтин тIвар монголри гана лугьузва. Амма им шак алай месэла я. Вучиз лагьайтIа, ихьтин тIварар алай къелеяр тек са Кавказда сейли я. Идалайни гъейри, маса суаларни арадал къвезва. Вучиз монголри Кавказда авай къелейриз ихьтин тIвар гун кьетIна? Яраб абурал рекьера Кавказда авай къелейрилай гъвечIи къелеяр гьалтнач жал?
Керчекдиз лагьайтIа, Дербентдин къеле са акьван гъвечIидини туш. Эрменистанда авай “Нор-калак” лагьайтIа, монголар къведалди са шумуд асирдин вилик авай.
Гьар гьикI ятIани, Дербентдин жевгьер къе вири дуьньядиз “Нарын-къеле” хьиз машгьур я. Пуд асирдин вилик пайда хьайи ва Дербентдин къеледиз кьве виш йисан вилик гайи тIварцIелди!
Бедирхан Эскендеров,
тарихчи
