Ватандин ЧIехи дяве… ЧIехи Гъалибвал… А йисар чавай къвердавай яргъа, гьа са вахтунда а вакъиайрин иштиракчиярни тIимил жезва. Абурухъ галаз гьа девирдин шагьидар хьайи хейлин затIарни (яракьар, пек-партал, документар, шабагьар…) квахьзава. Дяведин темадай кхьенвай ктабарни чи девирда чапдай ахкъудзамайди хьиз туш. Кхьизвай затIарни кIелзавайбурув, иллаки аялривни жегьилрив агакьзавач.
Амма ватандашвилин тербия гун патал инал чун рахазвай вири затIарихъ, иллаки художественный эсеррихъ чIехи метлеб авайдал шак алач. Ихьтин метлебдин ажайиб эсер и мукьвара чи гъиле Махачкъалада гьатна, мектебда аялриз адакай суьгьбетарни тешкилна.
“Бубадин шинель” поэма. Ам 2008-йисуз чапдай акъатнавай “ЦIийи махар” ктабда гьатнава. Автор — чи алай аямдин шаир ва публицист, “Лезги газет” кIелзавай вирибуруз машгьур журналист Мердали (Мерд Али) Жалилов. Ада и эсер ЧIехи Гъалибвилин 60 йисан юбилейдин вилик (2005-йисуз) кхьенва.
Ихтилат чан алачир затIуникай — шинелдикай физва. Вични куьгьне хьанва, хейлин тIеквенарни акъатнава, рангни аламач. Амма бубади ам кIвале хуьзва. Хциз и кар аламат я.
Чи аямдин гзаф аялриз, гьатта жегьилризни Ватандин ЧIехи дяведин гьакъиндай бес кьадар чирвилер авач. Амма дуьньяда кьиле физвай еке къалабулухди, сиясатдин женгери къалурзава хьи, гьикьван чи аялривай, жегьилривай бубайрин ирс къакъатайтIа, гьакьван чи душманриз регьят жезва. Яни чавай чи бубайринни бадейрин несилрин ЧIехи Гъалибвал къакъудиз алахънава. Ватандашвал къакъудайла, несилрихъ вуч амукьда?
Бубайрин игитвилерикай, абурулай амай затIари хьиз, мад ни ва я куь суьгьбетда? Дяведикай дуьз чирвилер ни гуда?..
Шаирди чун рахазвай эсерда бубадин шинелдикай суьгьбетзава, ада авай гьар са тIеквен са игитвилин шагьид тирди алатай вахтарин вакъиайрин шикилралди ачухарзава. И суьгьбетрин нетижада Шинелдални (и гаф инал чIехи гьарфунилай кхьизва) чан къвезва. Ам рахазвачтIани, вири уламра, рекьера, сенгеррал, блиндажра женг чIугвазвай аскеррихъ галаз санал ала. Абур гагь къаюкай, гагь марфадикай, гагь кузвай ракъиникай хуьзва. Гзаф вахтара гуьллейринни минайрин, гранатрин хъитIрепIрин тIаларни вичел къачузва. Адал гьакьван тIеквенар — хирерни гьавиляй ала.
Поэма хцинни бубадин арада кьиле физвай рахунрилай — эпиграфдилай ачух жезва:
— Им вуч я, хуьзвайди чи кIвале тавдин,
Хам хьтинди, янавай дагълара авдин?.. — суал гузва хци. Адаз, дугъриданни, рагъул шинель дагъда янавай гъуьрчен (авдин) хам хьиз я. Амма бубади жаваб гузва:
— Бубадин шинель?
Ваз чидач, гьелбет.
Къе гьадакай ийида за суьгьбет…
Хцин суалди буба уяхарна, яргъал вахтарани рекьера къекъуьрна. КIвале куьгьне затIар хуьн тIимил я. Абурухъ гьар садахъ чпин кьисмет — биография авайди ачухарна кIанда. Поэмада — махуна и кар авунва. Аялдиз мах я, чIехидаз — тарих, чи накьан йикъан руьгь, къамат, къаст, кьисмет.
Шинель и кIвализ гзаф яргъарай атанва. Сифте яз адал хер и бубайрин бубайри Жалгъандин патав деникинчияр тергдайла хьана.
Ялавра турла Петровск, Жалгъан,
Акъваз жедайни гваз жуван бажгъан?
Къарагънай вири намуслу лекьер.
АтIуз душманрин ниятрин рекьер.
Шаксуз, дяведа, Жалгъандин кьилел
ЧIехи бубадал алай и шинель.
Гьам къалхан хьана, гьам адан партал,
Хвена рикI хура, алай вичел звал…
Петровск — гилан Махачкъала, Жалгъан — Дербентдин патав гвай дагъ ва хуьр.
Шаирди шинелдал чан алайди къейднава:
Ина сифте яз хьанай адал хер,
Эхь, гуьлледин хер, душмандин бетер.
Аку, къуьнелай фенва адан гел…
Буба хуьнуьхин шагьид я шинель.
ХьанайтIани хер, лахта жез иви,
Бубади сенгер хвенай гьа кIевиз!
Вичихъ гьелелиг тахьанмаз хизан,
ТIвар къачурди я — “Яру партизан”..
Ихьтин имтигьандай экъечIайбур 1941-йисуз фашизмдин тIегъуьндал гьалтзава. Поэмада суьгьбет давам жезва:
Бубади чи мад алукIна шинель,
Къачуна яракь, эцигна къелем.
— Къаргъа гьикI тада Ватандин чилел,
Тавуна мегер адан руьгь верем!..
Моздокдин патав, сенгеррал кIеви,
Бубади шумуд явашна фриц…
Чили кужумнай миже хьиз иви,
РикIив агуднач жизви кьванни кичI…
Бубадин патав шинелар алайбур — Ватан хуьзвай рухваяр мадни гва:
Пулеметчик тир буба — лишанчи.
Патав гвай дустар — Петрони Барджи.
Мад пара ксар — ватандашар чи,
Акъудзавайбур кьилиз пак буржи…
Поэмадай аквазвайвал, и пак буржи кьилиз акъудун акьван регьят кар тушир. Чи къудратлу армиядин жергейра гзаф халкьарин векилри къуллугъзавай. Петро белорус ятIа, Барджи Гуржистандай я. Ана Алешаярни, Мустаярни, Акопарни, Абаярни авайди, поэма кIелайла, чир жезва. Вирибурун рикIе авайди са къаст тир — душман терг авун, Ватан хуьн! Амма…
Бирдан Петродин кис хьана луьле.
— Вуч хьана? Вуч — дуст?! Агь, кьилелла хер…
Бубади шинель экIяна чилел,
Дустуниз куьмек гана сифте жер…
Гьа чIаван ивид алама гелер,
Михьи хъийидай хьайиди туш вахт.
Гила хуьзва и шинелди кIвале,
Савкьат хьиз жагъай, хуьдай чIавуз гьахъ…
Шинелдин нубатдин игитвал Волгадин къерехда, Сталинград патал женгера арадал атана. Ватандин ЧIехи дяведа а женгер виридалайни заланбур хьана.
М.Жалилован поэмада, вичин вахтунда “Портсигар” поэмада Б.Салимова, “Дни и ночи” (“Йикъарни йифер”) романда К.Симонова хьиз, а женгерин къизгъинвал ихьтин шикилралди къалурзава:
Гьамбарар таз
Гильзайринни ракьарин,
Куьче-куьче, кIвалба — кIвал физ виликди,
Шегьер, белки, элкъвенвай жед руквадиз,
Руьгь хвена сагъ!
Игитри чи элликдиз…
Жив къваз кьилел,
Варцар фена,
Шинель кIвални бажгъан хьана рекьера.
Къуват хвена, уьлчи хвена, уьж хвена,
Хвена буба ада даим кIевера!..
(Сталинграддин дяведа автордин чIехи стха — имид хва Желила иштиракна, анай ам минайрин 14 хер алаз, инвалид яз хтана).
Нубатдин хирер и шинелдал чи игит рухвайри Смоленск, Витебск, Варшава азад хъийидайла, Кенигсберг (гилан Калининград) къачудайла, Балтикадин ятарин патарив хьана. ТIварар кьунвай шегьерар азад ийидай женгера автордин хайи буба Абдулазизани иштиракна. Адахъ “Кавказ оборона авунай” медалдихъ галаз а женгера къалурай кьегьалвилерай гайи цIудалай виниз медалар авай. Гьавиляй поэмадин цIарар къундарма хьиз ваъ, гьакъикъат яз арадал атанвайбур я.
Махуниз ухшар, амма гьакъикъатда хьайи кардикай бубадин суьгьбет (поэмада — Шинелдин) Польша немсерикай азаддайла, Варшавадин патав, йифен разведкада, куьгьне сурара жагъай кьерех аялдихъ галаз алакъалу я.
Яхун тир чин,
Вилера кичI къугъвазвай.
Сурарихъай ваъ,
Инсанрихъай кичIезвай.
КьецIил кьве гъил,
Чинив ада чIугвазвай,
КьецIил кIвачер
Са куьхъ ятIа къекъвезвай.
Аквазвай:
Ам тек я йифен пердеда…
“Къузгъун я ам, ачух хъия явшандиз”, лугьудайбурни хьанатIани, бубади жаваб гузва:
“Ваъ, къузгъун туш.
Велед я ам инсандин.
Инсанвилин рекьел гьамни хкведа!..”
Бубади ам хвена вичин шинелда,
ТIварни гана — хва лагьана полкунин…
Эхь, шинелдикай гьакъикъатдани женгинин Игит хьана.
Амма вучда? Йисар гзаф (гила 76 йис) алатайла, а йикъар рикIелай алудиз алахънавай, чеб хвейибуруз чапхунчияр лугьузвай абдалар (“къузгъунар”) гзаф жезва.
Бубадин шинелдин виридалайни чIехи Игитвал фашистрин Германиядин кьилин муг-меркез Берлин къачунихъ галаз алакъалу я.
Поэмадин и паюна авторди гьакъикъатда хьайи кардикай суьгьбетнава. Гъалибвилин юкъуз — 9 -Майдиз Берлинда, Рейхстагдин цларин патав кьве лезги — кьве хуьруьнви — виликан кьве лежбер санал гьалтна. Жалилов Абдулазизни Салигьов Ярали. Кьведни Миграгъай фронтдиз фейибур. Дяведилай гуьгъуьниз абур яргъалди хуьре яшамиш хъхьана, аялриз чпин кьисметдикай суьгьбетардай. А вакъиа, махуна жедайди хьиз, вилик къвезва:
Яралиди:
— Абдул! — лугьуз эвериз,
Абдулани,
— Ярали!!! — эзбериз,
Сятер фенай.
Фенай цавуз салютар!
Кьве лезгиди
Рейхстагдин патав
Пайнай чпин дустариз пIапIрусар…
Абдулни Ярали — гьакъикъи кьве кьегьал тирди хьиз, авторди Рейхстагдин патав гьалт хъувунвай, Кеферпатан Кавказда санал женг чIугур Петро, Вано, Барджи, Акоп, Алеша хьтин кьегьалрин тIварарни кьунва. ЧIехи Гъалибвал чи вири советрин халкьарин Игитвал тирди умумиламишнава. Суьгьбет давамарнава:
Гъалибчияр —
Вири санлай — урусар —
Советрин халкь,
Хвейи Чилин намусар!..
Шинель и
Шагьид я гьа туйдинни.
Адахъ гала
Гьа бубайрин суйдин ни!..
Ихьтин акьалтIаруни вич вичелай суал арадал гъизва: и шинель чIехи ирс, ядигар яз гьикI хуьдач? Адалай багьа затI, багьа мугьман тавханадиз жагъидани?
Жаваб гьа суалдик вичик ква:
Ам гьикI хуьдач,
Алай икьван бияхар!
Ийизвайди
Даим чи руьгь уяхар!..
“Бияхар” гаф шаирди бедендал жедай “хирер — ямахар” манада ишлемишнава.
Чун раханвай эсердин гьакъиндай гьеле чи критикада гафни лагьанвач. Амма къейдун лазим я: бубайрин игитвилер раижзавай жанлу эсерар гзаф кьит хьанва.
Поэма кIелайдалай кьулухъ адакай веревирдер авунни, аялри чпин фикирар кхьинни, дявейра телеф хьайибуруз хкажнавай обелискрал къаюмвал тухунни, женгерин музейриз сиягьатар авунни герек жезва. Эсердин бинедаллаз сегьнеяр къалурайтIани, пис туш. Гьа шартIара ватандашвилин гьиссерални чан къведа… Ихьтин эсерри жегьил-жаванар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишуниз къуллугъда.
Сегьерханум Османова,
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин
юкьван школадин дидед чIалан муаллим,
президентдин грантрин сагьиб
