Дагъустан ва туризм

Икьван гагьда чаз малум гьакъикъат тир: Россиядин агъзурралди агьалияр гьар йисуз къецепатан уьлквейриз (Туьркия, Египет, Греция, Франция, Монако, Мальта, Индия, Канардин островар, Бахрейн, Австралия, Куба, Кипр, Болгария, Израиль, Саудовская Аравия, Оман, Эль-Кувейт) ял ягъиз физвай. Тамам хи­занар. Йисан къене кIватIзавай кьван пулар гьанра харж ийиз. Куьрелди лугьун хьайи­тIа, Россиядин агьалийри чеб физвай уьлквейрин экономика, халкьарин гьал-агьвал хкажуник, туризмдин хел вилик тухуник аквадай хьтин пай кутазва.

2019-йисуз дуьньядиз чкIай тIугъ­валди — коронавирусди туризм­дин хилени еке дегишвилер туна. Карантиндин къармахра гьатай ­ин­санривай сергьятриз тIапIарар янавай уьлквейриз хъфиз хъхьанач. 2020-йисуз къецепатан уьлквейриз ял ягъиз физвай россиявийрин кьадар садлагьана агъуз аватна. Ида чи уьлкведин къенепатан мум­кинвилерикай менфят къачудай чкадал гъана. Туризмдихъ, курортрихъ, санаторийрихъ галаз алакъалу ведомствойри, компанийри, фирмайри таблигъатдин кIвалахни гегьеншарна. Кар алай ва инсанри хъсандиз кьабулай цIийи­вални къенепатан туризмдихъ, ял ягъунихъ галаз алакъалу чкайриз физвайбурув харж авур такьатрин эвездин пулар вахкуникай малумарун хьана. Рекламадини хъсандиз кIвалах­на. Ахмиш хьана россиявияр Крымдиз, Алтайдиз, Якутиядиз, Сибирдиз, Бурятиядиз ва гьакI Да­гъустандизни…

Дагъустандихъ курортрин, санаторийрин къурулуш ва туризмдин хел вилик тухудай гегьенш мум­кинвилер авайдакай Советрин Союздин гьакимриз, партиядин ЦК-диз хъсандиз чизвай. Гьавиляй 1970-йисарин юкьвара гьукуматдин тапшуругъдалди Дагъустандиз са шумудра пешекарар атана. Каспий  гьуьлуьн къерехар ахтармишна, дагълух республикадихъ авай мум­­­­­­кинвилер чирна. Нетижада, Из­бербаш шегьердилай Яламадив агакьдалди экIя хьанвай мулкуна (Избербаш, Къаякент, Мамедкъала, Дагъустандин Огни, Дербент, Белиж, Самур) курорт шегьер арадал гъидай проектар туькIуьрна. “Дагъустандин правда” ва республикадин маса газетризни “Дагъустанда курорт шегьер жеда” кьил алаз макъалаяр акъатна. Гьайиф хьи, и зурба ва важиблу проект кьилиз акъатнач. Авайвал лагьайтIа, кар аслу ксари кьилиз  акъатдайвал авунач. Кьиблепатан Дагъустан аваданлу жедай эхир.

2000-йисарин сифте кьилерай зун кьве сеферда Азербайжандин кеферпатан районриз фена. Республикадин кьиле авайбур фад гъавурда акьуна ва абуру карчийриз, бизнесменриз Каспий гьуьлуьн  къерехрал чпиз, халкьдиз ва уьлкведиз хийир хкатдайвал ишлемишдай ихтияр гана. Нетижада КцIар, Худат, Хачмаз, Къуба районрин мул­­карик акатзавай гьуьлуьн къерехра курортар, санаторияр, ял ядай базаяр, кIвалер, коттеджар, мугьманханаяр, ресторанар, кафеяр арадал атана. Гьа са вахтунда Да­­гъустандин гьуьлуьн къерехар гьа авайвал, баябан яз амукьна, советрин девирда кардик хьайи чкайрикайни (аялрин лагерар, туризмдин базаяр) бегьемвилелди менфят къачун тийиз. Ингье анжах гила, эхиримжи кьвед-пуд йисуз, республикадин бязи районра туризмдин хел вилик тухуниз фикир гуз гатIуннава. Вучиз лагьайтIа, Да­гъустандиз ял ягъиз адан гуьрчег, руьгь гьейранардай чкайриз килигиз къвезвай инсанрин кьадар йисалай-суз артух жезва. Эгер цIуд йис вилик Дагъустандин тIвар кьурла, ам инкарзавайтIа, адакай чIуру фи­кирзавайтIа, къе ахьтин татугайвал амач. Атайбуруз аквазва хьи, Да­гъустан масад я — мугьманрал рикI алайди, ачухди, гуьрчегди, къени, мергьяматлу инсанар авайди, лезетдивди ял ягъиз жедайди.

Идан гьакъиндай Дагъларин уьлкведиз атана хъфей инсанри социальный сетра ачухдаказ кхьиз­ва, чпин разивал къалурзава. Пуд югъ вилик интернетдай Ря­зандай тир Светланадин кхьинар кIелна за.

“Сифте яз атанвай кас ятIа­ни, зун Дагъустандал ашукь ва гьей­ран­ хьана. Заз адакай Россиядин туризмдин гевгьерхана хьана кIан­зава. Зун пара хушвал аваз мад хъфида аниз. Дагъустанда заз дустарни, чирхчирарни хьанва. Дагъустандикай чIуру­кIа рахазвайбурухъ яб акалмир, республика чи уьлкведин гуьзел чкайрикай сад я. Адахъ гьуьл, дагъ­лар, тамар, аламатдин  хьтин тарих, къадим шегьерар, хуь­рер, пара хуш инсанар ава. Да­­гъустан тIямлу емишралди, майвайралди, чими ва дармандин ятаралди, булахралди, вацIарал­ди, тIебиатдин гуьрчег пипIе­ралди девлетлу я”.

Республикадин экономика вилик тухунин бязи хилерик гьерекат кутунин, кIвалахдин алава чкаяр арадал гъунин, гъвечIи бизнес гегьеншарунин, хейлин инсанрин агьваллувал хкажунин карда ту­ризм­дихъ еке метлеб ава. Идан гьа­къин­дай РД-дин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Сергей Меликова регионда туризм вилик тухуниз талукь яз тухвай совещанидал виридаз ван къведайвал лагьана: “…Дагъустан Кеферпатан Кав­казда маса субъектрилай девлетлу я. Вучиз лагьайтIа, ина Кеферпатан Кавказда авай вири, артухлама яз гьуьлни ава.  Амма гьуьлуьн кьер, къерехар чина гьеле къулайдаказ туькIуьрнавач”.

Гьа са вахтунда туризм вилик тухуниз кьецI гузвай маса крарни ава: бес кьадарда мугьманханаяр, тIуьнар недай ва гьакI герек маса къуллугъар ийидай идараяр, ма­ши­нар акъвазардай чкаяр, туристрин къуллугъда акъваздай пешекарар, экскурсоводар авач. Иллаки — хуьрерин чкайра. Анра виридаз­ герек къвезвай дараматар жа­гъу­рунни четин я. Гьелбетда, ихьтин гьалари, шартIари садра атай­бу­руз­ мадни хкведай рекьер агалда.

ЯтIани Россиядин вири регионрай инсанар, сагъ хизанар къвезва. Махачкъаладин мугьманханайра чкаяр сентябрдин вацрани кваз кьун­ва. ГьакI — Каспийскда, Дер­бент­да, Избербашдани. Мугьманханайрай чкаяр жагъун тавурбур кьилди ксарин кIвалер кирида кьуниз мажбур жезва. Чаз малум тирвал, исятда Дербентда, Хазар хуьре гьуьлуьн къерехда авай хсуси кIва­­лер, дачаяр туристрин “ихтияр­да”­ ава. Лугьуз­вайвал, бязибур, кIва­­лер туристрив вугана, хуьрериз хъфенва. Имни мумкинвал авайбуруз къазанмишдай алава са хел жез­­ва.

Алай вахтунда Россиядин гьукуматди туризм вилик тухун патал вири регионриз  куьмекар гузва. Чи республикадизни РФ-дин туризмдин агентстводин руководитель Зарина Догузова атана ва Къарабудахкент райондиз, Дербентдиз фена, чкадин мумкинвилер чирна. Ам Дагъларин уьлкведихъ авай гуьрчег чкайри ва Каспий гьуьлуь гьейранарна. Къенепатан  туризм гегьеншарун, хушвал авай виридаз, гатфарилай гатIунна, декабрдин вацралди курортра, санаторийра ял ягъун, чпин сагъламвал мягькемардай шартIар тешкилун, уьлкведин гуьзел чкайрихъ галаз таниш хьун патал гьукуматди 15 млрд ма­нат пул чара авунва.

Дагъустанда туриствилин зурба комплекс арадал гъизва. Адак къадим Дербент шегьер, Сулакдин гуь­тIуь дере, Каспий гьуьлуьн къе­рехар­, Ачикалдин вирер ва дагълух районар акатзава. Гьелбетда, им акI лагьай гаф туш хьи, масанра туристриз рекьер агалзава. Сергей Мелико­ва къейд авурвал, саки вири районра, шегьерра кьилин проектдик  акат тавунвай тарифлу майданар ава. Са рахунни алач, абурукайни менфят къачуна, анрани туризм вилик тухун лазим я. И карда экотури­змди, этно­ту­ри­змди куьмек гуда. Чеш­не къачу­дай мисаларни авачиз туш.

Мегьарамдхуьряй тир Анзор Агъамирзоеваз 2019-йисуз (и кар гъиле кьадалди ам жуьреба-жуьре кIвалахрал машгъул хьана) туризм гьихьтин хел ятIа ахтармишун хъсан акуна. Ада сифте яз Моск­вада яшамиш жезвай ахцегьви ­хизандиз Хуьруьгрин мулкариз экскурсия тешкилна. Вичин цIийи машгъулатдикай Агъамирзоева  интернетдай хабарарни гузва. Кьиблепатан Дагъустандин гуьрчег чкаярни къалурзава. Дагълариз къведай ашкъи авайбурун кьадарни йикъалай-къуз артух хьана. КIва­лах гзаф хьайила, ада вичиз куьмекчиярни кьуна. Гила туристар патал са шумуд маршрут тайинарнава. Европада виридалайни кьакьан хуьр Къуруш, кьакьан дагъ Базардуьзуь, Ахцегьар, Хуьруьгар, Цуругъ­рин чарчар, ЦIахур, Самурдин там ва касни амачир харапIай­риз элкъвенвай хуьрер…

Россиядин регионрай инсанар  пуд юкъуз, са гьафтеда ял ягъиз къвезва. Абур пара рази яз ва “мадни хкведа” лугьуз хъфизва.

Дагъларин тIебиатдал рикI алайбуруз туриствилин майданар ачухдай мумкинвилер чи вири районрихъ ава, анжах абур кардик кутуна ва туристриз къулай шартIар­ни (ксудай, тIуьн-хъун ийидай, машинар акъвазардай чкаяр, хата­сузвилин мес­эла гьялун) тешкилна кIан­да. Чкайрин муниципалитетрин бюд­жетриз алава пуларни къведа.

Туристар гзаф ахмиш хьунал нарази агьалиярни авачиз туш. Абурун фикирдалди, базарра, туьквенра недай-хъвадай шейэрин къиметар хкаж жезва. Гзаф инсанар атун-хъфини дагълар, кIамар, булахар чиркинарда…

ЯтIани, туризм вилик тухуни рес­публикадиз гудай хийир екеди я.

Нариман Ибрагьимов