Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Дуьньядин тарихда Дагъларин  уьлкведи­ жанлу ва дерин гел тунва. Адан  гуьзел, мублагь, берекатлу чилел яшамиш хьайи ва жез­вай халкьарикай, абурун алакьунрикай, ла­йихлувилерикай гзаф тарихчийри, сиягьатчийри, алимри кхьена. Гьа и кардал къенин несилди дамахни ийизва. Улу-бубайрин къилихар, адетар дагъви рухвайрикай къени хкатнавач.

Хайи макан кIан хьун, адан азадвал хуьн, ягь-намус вине кьун, гьакъи­сагъ­ви­лелди зегьмет чIугуна, суьрсет арадал гъун, мугьманриз жумартвилелди рикI ва кIва­лин ракIарар ачухун, азгъун фикирар аваз къвезвайбурун хура акъвазун — ибур гьар са дагъвидин ивидик квай ерияр я. Гьавиляй, Да­гъус­тандиз агъавализ кIанз гьи­кьван пачагьар, шагьар кьушунар гваз ата­на­тIани, абур, пуч хьайибур туна, гьа атайвал­ кат хъувуна. Да­гъустан садазни муьтIуьгъ хьанач. Халкьари чпин чилер, утагъар душманрикай хвена. Гьавиляй къенин несилри ата-бубайриз рагьмет гъизва, абурун крар, адетар ри­кIе­ра хуьзва, давамарзава ва ге­гьеншарзава.

Гьар са девирда халкь, хуьр, кIвал патал зегьмет чIугур, чан эцигай инсанар хьайиди я. Ихьтин баркаллу ва лайихлу ксарин арадаваз чавай ери-бине Кьурагь райондин Бурши-Макьай тир  Абдулхаликьов  Шамилан  тIварни кьаз жеда. Ада вичин къанажагълу вири уьмуьр халкь абад, хайи чил мадни муб­лагь авунин кардиз бахшна.

Ш.Абдулхаликьова Бурши-Макьа сифтегьан, Шимихуьре ирид йисан школайра кIел­на. 1938-йисуз ам комсомолдиз гьахьна. Кьурагьрин юкьван школада кIелзавай жаван 1941-йисан ноябрдин вацра маса жегьилрихъ галаз санал Хасавюрт райондиз зегьметдин фронтдиз тухвана, Гитлеран танкарин вилик пад кьадай сенгерар туькIуьрун патал. Шамил­ взводдин командирвиле тайинарна. Взводда­ пуд Макьарин ва Штулрин хуьрерин советрик акатзавай  агьалияр авай. Кьурагь райондай атанвай зегьметчийрин кьиле комиссар Исмаил Вагьабов акъвазнавай. ШартIар пара четинбур, кьуьд кIевиди тиртIа­ни, дагъвийри партиядин тапшуругъ кьилиз акъудна.

Зегьметдин фронтдай хтай кьегьалдиз, райОНОдиз эверна ва адал, хуьре­ аялар кIватI­на, тарсар гун тапшурмишна. И кIвалах тешкилайла, ам сифтегьан школадин заведующийвиле тайинарна. Гьелбетда, чирвилер бес жезвачир, гьавиляй Шамил, кIелу­нар давамариз, Дербентдин педучилищедиз фена ва анаг куьтягьна. Муаллимвиле ада 1954-йисан февралдалди зегьмет чIу­гуна. Дя­ведин ва гуьгъуьнин йисара ада комсомолрин ор­ганизациядин секретарвилин, «Знание» обществодин лекторвилин везифаярни кьилиз акъудна. Ам Кьурагь районда тешкил­навай истребительный батальондин аскерни тир. Ада дагълара, тамара чуьнуьх хьанвай бандитар кьун патал тухвай серенжемрани иштиракна.

1947-йисуз Шамил Абдулхаликьов пуд хуьруьн колхоздин партийный организациядин секретарвиле хкяна. Агъа Макьарин, Бур­ши-Макьарин, Вини Макьарин парторганизациядин центр Вини Макьарин хуьре авай.

Дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара вичел тапшурмишай гьар са кар дирибашвилелди кьилиз акъудунай, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугунай Абдулхаликьоваз «Кавказ оборона авунай», «Ватандин ЧIехи дяведин йисара баркаллу зегьмет чIугунай», «Зегьметда тафаватлу хьунай» медалар гана.

1957-йисуз  областдин партийный школа куьтягьай Шамила 1964-йисан февралдалди Ахцегь, Мегьарамдхуьруьн ва Кьасумхуьруьн районрин партийный комитетра жуьреба-жуьре къуллугъар идара авуна. 1960-йисуз, Дагъустанда Советрин гьукум тешкилна 40 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз, Абдулхаликьоваз ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамота гана. 1964-йисуз ам “Фрунзенский” колхоздин председателвиле хкяна. Колхоздикай совхоз хьайилани, Ш.Абдулхаликьова 1965-йисан январдилай 1975-йисалди майишатдиз гъавурдик кваз, уьтквемвилелди, агал­кьунралди регьбервал гана.

“Фрунзенский” совхоз Мегьарамдхуруьн рай­онда лап еке ма­­­йи­шат­диз элкъвенвай, амма адахъ произ­водственный бегьем база, герек дараматар авачир. И крар авун патал проектар герек тир. Ма­йишатдин менфятлу хилер тайинарун ва абур кьиле тухун, кIва­лах тешкилун патал са шумуд йисан оргхозпланар заказ гана кIан­завай. И крар директорди гъиле-гъил аваз кьи­­ле тухвана. Майишатдиз герек техника ма­са къачуна, хуьре абу­рал кIвалахдай пешека­рар гьазурдай курсар ачухна. Производстводин крар гьикI ба­жармишдатIа чирун патал пе­шекарар кIвен­кIве­чи майишатриз ра­къурна­.

Хуьре кьиле прораб Исмиханов Мурадхан аваз эцигунардайбурун бригада тешкилна. ЧIимел йикъара кьарадин гъиляй хуьруьн куьчейра къекъуьн пара четин акъваззавай. Иллаки школадиз физвай аялриз. Гьа и бригадади хуьр аваданламишунин, ам республикада лап гуьзел макандиз элкъуьрунин карда еке алахъунар авуна. Куьчейриз чиргъ вегьена. Ахпа кьулан куьчейра къван туна. Складдин, автотранспорт хуьзвай гьаятдин майданар, чиргъ вегьена, туькIуьрна, къванцин цал, гьайванар патал тевлеяр, цурар, автотехника ремонтдай мастерскояр эцигна.

Проектдинни сметадин документар гъиле­ гьатайвалди, Советский тIвар акьалтай хуьре агъадихъ галай имаратар эцигна: емиш­рикай, ци­пицIрикай чехир хкуддай цех, емишар хуьдай имарат, мал-къарадиз механизмламишнавай фермаяр, малдарриз ял ядай кIвалер, лапаг­риз, балкIанриз тевлеяр, гьуьн­дуьгар. Гуьл­гери вацIукай хуьр ва багълар хуьн патал бандар кьуна. Вичихъ мастерскояр, нефтебаза галай автогараж, телефондин автоматический станция кардик кутуна. Сов­хоздин администрация патал кьве мертебадин дарамат хкажна. Пекарня, столовой, пуд туьквен, агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай комбинат, духтуррин амбулатория, гьамам кардик кутуна.

Фикир гайила, 1960-1970-йисара Кьиблепатан Дагъустандин са майишатдани икьван эцигунар авурди туш. “Фрунзенский” совхоздин зегьметчийри ашкъидалди кIвалахни ийизвай, государстводин пятилеткайрин планар артухни алаз кьилиз акъудзавай, хъсан къазанжиярни, премиярни къачузвай. Директорди  хуьруьн агьалияр, зегьметчияр патал герек къулай шартIар тешкилзавай.

Гьелбетда, уьмуьр я, Абдулхаликьовал зегьметарни пара акьалтна, адаз дарвилерни акуна. РикI тIардай дуьшуьшар, алчах ин­санарни ацалтна. ЯтIани ада зурба жавабдарвал вичин хивез къачуна, халкьдиз менфятлу крар авуна. Амма садрани ада кьулухъ чIугунач, анжах виликди гьерекатна. Гьа­виляй адалай, арабир кIвачера пехилбур, рикIер туькьуьлбур, угърашарни аруш жез­вайтIани, хъсан гзаф крар алакьна.

Зи рикIелай ада авур ихтилатар алатзавач: “1970-1980-йисара чи  хуьруьн жемятдин зегьметдин бегьерар, агалкьунар зурбабур тир. За 1975-йисалди «Фрунзенский» совхоздин директорвал ва ахпа 1987-йисалди Советский хуьруьн советдин исполкомдин председателвал авуна. Лу­гьун­ хьи, Кьиб­лепатан Дагъустанда гьи хел къачур­тIани, чав агакьдайди авачир. Чи ви­ридан зегьмет, ала­хъунар райондин, республикадин, РСФСР-дин ва СССР-дин гьукумри къейдна, чаз мадни виликди, абадвилихъ, мублагьвилихъ фи­дай шартIар тешкилна, мумкинвилер яратмишна. И лайихлу кардик чпин зегьметдин пай кутур инсанрин тIварар кьун тавуна жедач. Абурун бажарагъ, алакьунар, зегьмет, активвал, хуьруьхъ рикI кун себеб яз, чалай зурба крар алакьна. Советскийда са хуьрени авачир хьтин имаратар, дараматар эцигна, агьалийриз лап важиблу идараяр ачухна, абуруз гьар са кардай къуллугъдай цехар кардик кутуна, хуьр аваданламишна”.

Абдулхаликьова тIварар кьунай: сифте йи­сара хуьруьн советдин исполкомдин председателар хьайи Эфендиев Абдурагьиман, Ус­ман бубадин, Гьалимова Набатан, колхоздиз регьбервал гайи Мурсалов Саруханан, къуллугъчийриз кардалдини гафуналди куьмек гайи агъсакъалар-рабочияр — Эминов Шихагьмедан, Хаспулатов Абдулан, чешнелу зегьметчияр

Д.Шагьгьуьсейнован, М.Султанован, Рамазанов Меликан, Гьуьсейнов Кериман, Халидов Гьажимурадан, Къазанфаров Сиражидинан…

Хуьре санани авачир хьтин школадин дарамат эцигунин карда  а вахтунда ДАССР-дин хуьруьн майишатдин министр Ша­бан Ма­медова еке куьмекна. Хуьрера школаяр эцигун, абур пландик кутун просвещенидин министерстводин ва совхозрин трест­дин везифа тир. Амма абуру, йис куьтяг­ь жезва, ахпа хьуй лугьуз, шандакьарна. Абдулхаликьов Сов­­миндизни фена, абурувайни са затIни хьанач. Эхир ам хуьруьз хъфидайвал хьана­. Гьа и арада адан рикIел Шабан Мамедович къведа. Ада Шамил совхоздин директор тир­лани галайвилер авурди тир. Дерди-бала­дихъ яб акалайдалай гуь­гъуь­низ ада лагьанай: “Вуна, совхоздин ­директор тирла, хуьр, жемят патал лайихлу крар авурди я. Гила, со­ветдин председатель яз, вун ихьтин къайгъуйрик кватIа, за ваз куьмекда. Школадин дараматдин бинеяр цIи кутун патал за ваз сифтегьан финансар ахъайда, ахпа амай пай квез просвещенидин министерстводи, сов­хозрин трестдини гуда. Идалайни гъейри за куь советдиз “Москвич” ав­томашинни чара ийида, ваз кIвалахиз, герек чкадиз физ-хквез регьят жедайвал”. Авуна касди ва советдин председателдини энгелвилериз рехъ ганач. Тади гьалда школадин проектарни туькIуьриз туна, дараматдин бинеярни кутуна, ахпа винидихъ къейд авунвай хьтин аялриз хъсандиз кIелдай, тербия къачудай вири къулайвилер, шартIар авай школани эцигна.

Мамрачрин тIула гъилералди чIурухъан чилер, тамар къакъажна, къалгъанрикай, кул-кусрикай михьна гуьзел хуьр туькIуьрна, ам багъларин юкьва туна. Сифте куьч хьайи йисара са мертебадин ва кьве кIваликай ибарат имаратар эцигдай ихтияр авай. Проект гьахьтинди тир. Адалай кам ядай мумкинвални гузвачир. Хизан лап чIехиди хьайитIа­ни. Амма и тегьер хуьруьнвийрилай яргъалди эхиз алакьнач. ЦIуд ва адалайни виниз килфетрикай ибарат хизанар кьве кIвале гьикI яшамиш жедайди хьурай? ГатIунна  хуьруьн­вияр са мертебадин кIвалер чукIур хъийиз, абурун чкадал кьве мертебадин, гегьенш, экуь, са шумуд кIваликай, дегьлизрикай, айванрикай ибарат имаратар эхциг хъийиз.

1966-йисан залзалади зиянар гайивиляй  хуьруьз Кьасумхуьруьн райондин Хъартасрин ва Мегьарамдхуьруьн райондин Магьмутхуьруьн агьалиярни куьчарна. И хуьрерин жемятриз цIийиз кутур емишрин ва куьгьне ципицIдин багъларай кIвалер эцигиз чилер чара авуна. Гьа икI Советский хуьр ирид хуьруьн жемятдикай ибарат я. 1970-йисара цIийиз арадал атанвай ва йигин камаралди вилик физвай хуьруькай газетриз мукьвал-мукьвал макъалаяр акъатдай.

“Хуьр датIана райондин, республикадин чIехибурун гуьзчивилик квай. Чина гьар йисуз республикадин министерствойрин, ведомствойрин векиларни галаз майишатдин ва советдин кIвенкIвечи тежрибадиз талукь семинарар, совещанияр, чешнедин тар­­сар тухудай. Гьа девирда чи совхозда республикадин совхозрин трестдин гад агудуниз талукь пешекаррин штаб тешкилнай ва абуруз чинай Кьиблепатан Да­гъустандин вири майишатриз фин-хтун регьят жезвай. Идалай гъейри абуру чи тежрибани гегьеншарзавай”, — суьгьбетнай Абдулхаликьова.

Советскийда чешне къачудай хъсан  крар мад авай. Малум тирвал, хъсандиз туькIве­на-дигана, хушбахтвилелди яшамиш жезвай хизанда гьуьрметни, абурни жеда, берекатни. Мягькем хизан гьакIни государстводин ава­данвал, къудратлувал артух хьунин эвелимжи шартIарикайни сад я. Гьаниз килигна, ам бинедилай тарифлуди хьун патал алахъна кIанда. Хуьруьн советди жегьилар эвленмиш хьунин кардиз кьетIен фикир гана. Советдин идарада ЗАГС-диз кьил­дин еке кIвал чара авунвай. Анаг герек вири шейэралди хъсандиз безетмишнавай. Эвленмиш хьунин гьакъиндай шагьадатнама гун жезмай кьван шад гьалара, цIийи хизан туькIуьрзавай жегьилрин рикIера таъсирлу гел амукьдайвал тешкилзавай. И мярекатда хуьруьн советдин къуллугъчийрилай гъейри, жегьилри кIвалах­завай коллективрин, комсомолдин, профсоюздин векилри, агъсакъалри иштирак авун адетдиз элкъвенвай. Гьар йисуз 35-40 цIийи хизан арадал къвез­вай. Са шумуд миллетдин векилар туькI­вена-дигана, дуствилелди яшамиш жезвай. Гилани гьакI я.

1987-йисуз Абдулхаликьов  пенсиядиз экъечIна, амма архайиндиз кIвале ацукьнач. Хейлин йисара ада хуьруьн агъсакъалрин советдин ва школадин советдин председателвилин везифаяр кьилиз акъудна. Хуьруьн общественный уьмуьрда жезвай гьар са карда иштиракна, инсанриз вичелай алакьдай жуьреба-жуьре куьмекар гана.

Абдулхаликьова Мелли дидедиз ирид аял хьана: Халум, Гуьлхалум, Мажид, ФатIи­мат, Шамил, Насруллагь, Загьидат. Алай вах­тунда абурун хизанар лап къалин хьанва. Рагьметдиз фейи Мелли дидедин хтулар, пту­лар, штулар тIвар акьалтнавайбуру 135 кас тешкилзава. Кьилди Шамилан хизанда чIе­хи хьана: Саният, Венера, Абдулхаликь, ЦIийиварз, Тамара, Эльмира, Фероза, Роза. Са­ки вирида кIелна, кеспияр къачуна ва хуь­ре­, Дербент, Махачкъала шегьерра зегьмет чIугвазва. Виридахъ хизанар, веледар ава. Ада вичин кешмиш хьайи чIехи стхадин кьуд ве­ледни хвена, чIехи авуна, уьмуьрдин рекьел акъудна, вузар, техникумар куьтягьдай мумкинвал гана. Абурухъ гила чпин хизанар хьанва.

Ш.Абдулхаликьова вири рекьерай халис итимдиз хас лайихлу крар авуна. Хизан кутуна, кIвалер эцигна, багълар арадал гъана, веледар динжарна,  жемят патал герек имаратар, дараматар эцигна. Гьавиляй Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Дербент районра, гьакI республикадани ам хъсан патахъай рикIел хкизва, жегьил несилдиз чешне яз къалурзава.

Нариман  Ибрагьимов