Инсанди кьи­лелди кIва­лахна кIанда лу­гьуда. Камаллу кьил хьунихъ галаз сад хьиз, кудай рикIни хьун важиблу я. Та­хьайтIа, гьихьтин хъсан ниятарни, фагьум-фикирни, крариз элкъуьриз тежез, йисаралди аламукьда.

За и фикирар (веревирдер) эхиримжи вахтунда, республикадин кьи­лиз цIийи инсан, вичин фагьум-фикирда, крара, мукьва-кьиливилин, тухум-тарадин жигьетдайни садалайни аслу тушир кас атайдалай кьулухъ гагь са, гагь маса чешмейра (интернетда,  бязи чеб “аслу туширбур” яз гьисабзавай газетра) Дагъустандин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавайди тир Сергей Алимович Меликован гьакъиндай лугьузвай келимайри, адан гафариз, крариз гузвай бязи “къиметри”, гьатта бязи “теклифрини” мажбурна. Са бязибур, арифдар Сулеймана лагьайвал, “я ениш, я хуш тийижиз” рахазва.

Бязибуруз гьатта Сергей Алимовичахъ галаз санал Дагъустандиз вири къулайвилерни, сел хьиз, ахмиш хьана кIанзавайди хьиз я…

Амма фикирзавач хьи, адалай ви­ликни республикадин кьилиз гуьр­кем рухваяр тIимил атанач. Абадвал, исятда  кIанзавай хьтин къулайвилерин сел ни гъанатIа, ни гьа­кьван чешне къачудай хьтин гелер тунатIа, заз чидач. Иллаки чеб цIийи “демократар”, “инсандин чин алай”  обществодин векилар-регьберар яз гьисабзавайбуру. Са кар чида: эхиримжи 20-25 йисуз, иллаки 1999-йисалай инихъ Дагъустандин чилел арадал атай, тIвар кьуна, тарифиз жедай са чIехи кархана, са цIийи хуьр, шегьер авач. Мум­­кин я, зун гъалатIни хьун… Хсу­си къелеяр, тавханаяр, базарар, туьквенар, аптекаяр гьисабна куьтягьиз жедач. Чебни вири гъиле гьукум ва чарадан девлетар гьатнавайбурун, абурун тухумрин, мукьва-кьилийрин эменни я…

1966, 1970-йисара Дагъустанда чилер зурзайла, залзалайри чи хейлин хуьреризни шегьерриз зиянар ганай. Амма цIуд йисни арадай тефенмаз, чи республикадин картадал гьакьван гзаф цIийи хуьрерни по­селокар, цIийи карханаяр, ше­гьер­рар, шегьеррин цIийи районар арадал атанай. Сулакдал эцигнавай ГЭС-рин жерге гьа йисарин има­ратар я. Сухокумск, Дагогни, Къизилюрт гьа вахтарин шегьерар я.

Дагъустандин лап чIехи карханаяр — “Дагдизель”, “КЭМЗ”, Махачкъалада М.Гьажиеван тIварунихъ га­лай, Сепараторрин, Машинар акъуддай, маса заводарни, Дербентдин деталар цIалцIамардай, Из­бер­баш­дин электромеханический ва маса карханаяр — вири асул гьисабдай Со­в­етрин девирда эцигай имаратар яз чида… Дяведилай гуьгъуьнин йисара, исятда лугьузвай гьа, санихъни юзан тийиз, акъ­ва­зай “застойдин” девирдани чи вири шегьерар пуд-кьуд сеферда чIехи хьана, гьакьван карханайрални чан атана.

Хуьрерин яшайишни ян тагана виликди физвай. Хуьруьни шегьерди санал кIвалахиз башламишнавай. Тек са  Ахцегьар къачуртIани, ана емишрикайни майвайрикай, не­кIедикайни якIукай, яни чкадин хаммалдикай, недай-хъвадай за­тIар гьазурдай са шумуд цех (завод) кар­дик акатнавай. Ахцегьрин ичерин тариф дуьньядиз машгьур тир. Миграгърин гамарин ад Париждани, Лондондани,  масанрани гьатнавай. Кьасумхуьруьн консервиярдай заводдин варарихъай мал-метягь дашмишзавай тракторринни машинрин цIиргъ галатайди тушир. ХъуьтIуьзни, гатузни, йифизни, юкъуз­ни… Зун маса чкайрикай рахазвач. Гила, акьван “жумарт ва  гьунарлу” “прихватизаторар” галукьайвалди, а вири къуватри, девлетри чеб гьикI квадарнатIа?..

Ша чун гьа и “прихватизаторрин” девирдин регьберрал хквен. Ни вуч гъана чи республикадин чилел? “Лазурный берег”? “Немецкая деревня”? “Турецкая баня..” ? Махачкъалада цIудралди чIехи ва  гъве­чIи карханаярни комбинатар, фабрикаярни цехар авайди тир. Вуч ама? ООО-яр? Нинбур я абур?..

1999-йисан август-сентябрдин варцара чи чилел террористринни экстремистрин международный кIе­ретIри гьужумайла, а чIаван чIе­хи руководстводилай гьалар гуьнгуьна хутаз алакьна. Хвена садвал гьам Дагъустандин, гьам чIехи Россиядинни! Им чи вири халкьар патал хъсан ярж яз ама. Садвал ква­хьайтIа, чавай вири квахьда…

Бес экономика? Бес чи культура? Чи илим? Чи дуланажагъдин шар­тIар? Чи жегьил несилри кIва­лахдай, кIвал-югъ, хизанар кутадай мумкинвилер?..

Обществода гилани давам жезвай  “реформайри” вири къурулуш дегишарна. Герек аваз яни?..

Чун яргъариз физва. Сиясат, къенепатан къурулуш дегиш хьуни инсанрин къанажагъни дегишарна. Шей гьасилдайбурулай ам тарашдайбур, угъриярни лутуяр, арачияр­, фукъиранар, кIел тавуна, дипломар къачудайбур, эхирни, акьалтIай къе­­­къверагар артухарна. Ихьтин шартIара республикадин кьилиз атай регьберрини чеб  гьарда вичиз чидайвал тухвана. Парабуруни гьа тарашчийриз кIанивал авуна. Месела, лап «акьуллуди» яз гьисабай философди (за адан тIвар кьазвач) гьукуматдин кьилиз гъайи вири команда угъриярни гьарамчияр яз, уголовный жавабдарвилиз чIугу­на… Адан нетижа? Эхиримжи 20-30 йисуз са бубат кар алай къуллугъдал хкаж хьайи саки са чиновникдихъни, я са депутатдихъни халкьди инанмишвал тавуни квекай лугьузва? Чина кьиле тухузвай сечкияр сечкияр яз гьисабзамач…

Республикадиз атай-атай касдиз тикъетар ягъун, абурукай анжах чIуру лекеяр жагъурун гила адетдизни элкъвенва. Гьинай атай ва къвезвай тарс ятIа? Нин къулаз абуру къуллугъзаватIа?

Фагьум-фикирна, кардин гьар са тереф алцумна, къимет гудай центр, къурулуш, сиясат вич аватIа чидач. Са партиядикай 21 партия хьанва! Ни вуч месэлаяр вилик кутазва?

За кьатIузвайвал, ибур законар кьабулдай органда анжах чпиз чкаяр кьун ва чпин хсуси дердияр гьялун патал артух алахъзавайбурун дестеяр я. Урусрин классик И.Крылован “Къугьни балугъ, къирхаягъ” басня кьванни рикIел хкваш. “Гзаф верчер алай кьур хада” лугьузва…

Эгер са шегьердин ва я райондин, гьатта хуьруьн мулкунал акъ­вазайтIани, инсанрин арада гьа­кьван жуьреба-жуьре, гагь-гагь чпи чеб редзавай терефар, ниятар, фикирар, къастар, мумкинвилер арадал атанвайди сир туш. Крари виликди еримиш тавунин, лап еке пулар тIач хьунин, планар (проектар) хъсан хиялар яз амукьунин асул себебар, за кьатIузвайвал, гьа виридаз сад тир сиясат, сад тир низам, къайда, закондин вилик жавабдарвал, буржидиз вафалувал тахьун я. И карни, за кьатIузвайвал, хсусиятдин иесияр гзаф хьунихъ галаз алакъалу я. Иллаки чи чилеринни мяденрин, ятаринни тамарин, чIехи карханайринни базаррин… Гьарда яргъан вичихъ ялзавай чкада гьи кар вилик фида?! Низ мекьи, низ чими жеда?

Республикадин цIийи регьбер Кьиблепатан Дагъустандин районриз фейивалди, ихьтин гьалар авайди, саки 20-30 йисуз гьукум гъилевай  гзаф ксари а патаз ерли яб тагайди, вири къуватар, гьа рекьера амаз, “цIрайди” дуьздал акъатна. Гьа гуьгъуьналлаз аниз фейи республикадин Гьукуматдин Председателдиз а крар мадни ашкарадаказ акуна, чи телеканалрайни раижна. Докъузпара, Ахцегь, Рутул, Агъул, Кьурагь районра гилани кардик кумай мектебарни, ФАП-арни, рекьерни, муькъверни алатай асирдин 30-40-йисара эцигайбур я.

Бес икьван чIавалди а патаз – Кьиблепатан Дагъустандиз (Дербентдилай Рутул, Агъулиз кьван) чи алатай вахтарин регьберарни фейиди тир эхир. Абуруз ана авай гьа­лар, цIуд йисаралди гьял тийизвай месэлаяр, акIахьнавай хуьрер, мектебар, больницаяр, аялрин кIва­лер авайди яраб вучиз акуна­чиртIа?..

Хъсандиз кIвалахзава лугьуз,  а районриз гьатта гьукуматдин знакар, грантар гайи вахтарни хьанай…

За абурун тIварар хкьазвач. Ам­ма гила аквазва, абур саки тергдай, сад-садак акадардай чкадал атанва. Ихьтин кардиз рехъ гайитIа, чи халкьдин гьал генани кьулухъ галамукьда. Аллагьдиз шукур, республикадин кьиле авайбур а фикирдал алач. Виликди фидай рекьер пара авайди, мумкинвилерикай менфят къачуна кIандайди раижзава! Менфят къачуз жедай, государстводи финансламишзавай проектарни, планарни, рекьер-хуьлерни гзаф ава. Куьмек гуз гьазур кьилдин жумарт ксарни малум жезва… Пешекарар хьана кIанзава чкайрал, цIийи жуьреда фагьум-фикирдай, кIвалахдай… Нефсинилай пара халкьдин крарихъ, чи гележегдихъ рикI кудайбур хьана кIанзава! Дуьнья чIуру я, чун чIур жеда лугьудайбур — ваъ!..

Чи халкь чилел ашукь, Ватандиз вафалу, зегьмет чIугваз кIан­дай, чидай, гьакьван хатурлуди, меслятлуди тирди акуна чи цIийи регьбердиз! Ахьтин халкь тешкилна, гъил-гъиле кьуна, виликди фе­на кIандачни!..

Полководец вичин аскерралди къуватлу жедайди я. Регьберни гьакI я. Кьили хъсандиз кIвалах­за­вай, рикI кузвай регьбердиз адан патав гвайбуруни, адан халкьдини яб гана, гьуьрметна кIанда. Гьа чIа­вуз хъсан метлебривни агакьда. Иншаллагь, икI женни ийида…

Мердали Жалилов