ТIвар-ван авай алим-арабист, лезгийрин дегь девиррин фарс, араб, туьрк чIаларал кхьенвай ирсинин къайгъуда хьайи, несилрив чпикай са хабарни амачир, амма гьакьван надир ядигарар ахгакьариз, зегьмет чIугур  Мегьамед-Гъалиб  Муьгьуьдинович  Садыкъидин  и йикъара 100 йис тамам хьанва. Им, чи фикирдалди, литературадинни тарихдин, философиядин ирсинин гелера къекъвезвай вирибур патал лишанлу вакъиа я.

Чи ва инлай кьулухъни къвезмай несилар патал алатай асиррай агакьнавай гьар са чарчихъ, шиирдихъ, гъилин дафтардихъ, ктабдихъ кьетIен метлеб авайдал шак алач. Чи  ата-бубайрин ирс галачиз гележегдин руьгьдин дараматар дурумлубур, мягькембур, чпихъ инанмишардайбур бажагьат жеда.

Гъалиб Садыкъиди а ирсинин зерреяр кIватI хъийиз, жезмай кьван чав ахгакьариз, зегьмет чIу­гурди чи, адан виликан студентрин ва адахъ галаз санал кIвалахай­бурун, рикIел хъсандиз алама. Хейлин чарар чна “Гъалиб Садыкъидин архивдай”, “Заманайриз сия­гьат” рубрикайрик кваз 20-30 йис идалай вилик чи газетда чап авурди я. Алимди чи ирсинай хейлин ва­жиблу документар дуьздал ахкъуднай. Са бязи затIар шаир Арбен Къардаша урус чIалазни эл­къуьрна.

Къе чIехи алим чи  арада амач. Амма газетра, журналра чап авур хейлин затIар чи архивра хуьзма. Къенин аямдин жегьилриз, иллаки студентриз, алимриз, аспирантриз, мектебрин муаллимриз а ирсиникай чир хьайитIа, чи фикирдалди, пис кIвалах туш. ГьикI хьи, а чIаван я газетар, я журналар, я алимди акъудай ктабарни гила кьит затIа­риз элкъвенва. Абур анжах музейрайни библиотекайрай, кьилдин ксарин архиврай жагъуриз хьун мумкин я.

Лап еке зегьметар Гъалиб Муьгьуьдиновича гъилевай йисуз вичин 180 йисан юбилей къейдзавай Етим Эминан ирс кIватI хъувуниз, къайдадиз хкуниз ва несилрив ахгакьаруниз бахшнай. Ада Эминан хейлин цIийи шиирар, чарар, маса  до­кументар фарс, туьрк чIаларай лезги чIалаз элкъуьр хъувуна, кьил­дин ктабни акъудайди чаз чида.  Амма  а ктаб чи гъилера амач.

Чна и нумрада, алим вични, адан зегьметарни рикIел хкун яз, Гъалиб Садыкъиди 1998-йисуз чав агакьарай, газетдани а чIавуз чап авур Етим Эминан бязи чарарикай мад сеферда хгузва. ГьикI хьи, Етим Эминан ирсини ХIХ ва ХХ асиррин лезги вири шаиррин, яратмишунрин ва гьакIни лезги литературный чIаланни чIуриз тежер би­неяр арадал гъана, гилани гъизва.

Гьавиляй чун датIана Эминан ирсинин гуьгъуьна хьун чарасуз я. Эминоведение махсус илим хьиз чирна кIанзава…

Мердали Жалилов

Алимдин архивдай

Эминан чарар

Кьеан ва Бигер хуьрерин судьяй­риз

Зи патав куь патан дишегьли тир Эме гьа куь патан итим тир Султалидилай шикаят ийиз атанва­. Адан шикаятни ам я хьи, ада вичин рагьметлу гъуьлуьн ирс терика авурла, вичиз къвезвай пай истемишзава. За квез кIевелай теклифзава: а Султалиди­вай вахчуна, Эмедиз къвезвай гьахъ адал вичел агакьара. Эгер квез зини куь арада авай дуствилин къадир аватIа, са кIусни геж тавуна, и кар кьилиз акъу­да­.

Зун куь халис дуст Мегьамед-Эмин. Хашперес тарихдин 1870-йи­сан 12-апрелдиз.

Гьажи Исмаил эфендидиз

Зи милайим къилихдин сагьиб, жанаби гьажи Исмаил Эфендидиз.

Саламрин гуьгъуьналлаз саламар.

За Квез хабар гузва а кардин гьакъиндай хьи, и кагъаз гъилевайдавай заз ван хьана: зун кьилин дуванханадиз атана, гьаданни гьадан мидяй Зенгидин арадавай гьуьжетар гьялин. Завай лагьайтIа, аниз къвез жезвач. ГьикI хьи, зун алатай гьяд юкъуз Куь патавай хкведай чIавуз, йифиз рекье къванер алай чкадал татаб хьана, чинихъди алукьна, къванци зи кIвач атIана, еке хер хьана. Гьа иниз килигна, заз аниз къведай мумкинвилер авач.

Зун — фугъара Мегьамед-Эмин. 30-джамал ал-аврал 1288 (хъсан чир жезвач. Гъ.С.). 1871-йисан мартдин 29-югъ.

Гьажи Исмаил эфенди ал Ярагъидиз

Зи вилерин экв ва рикIин шадвал тир гьажи Исмаил Эфендидиз.

Аллагьди адан вири мурадар кьилиз акъудрай. Амин, я Раббал — аламин!!!

Саламрин гуьгъуьналлаз саламар. Ва ахпа.

И кагъаз гъилевай макьарви Сафарчи Абдидин хцин патав вич гьа хуьряй тир Жаватан етим хьанвай руш Пичестан яшамиш жезва. А етим рушаз са утагъдикай ибарат кIвал ава. А кIвални марфарин ва живерин тIилийри тергзава. Етимдиз а  кIвал маса  гуз кIанзава. Аниз килигна, за квез кагъаздалди гьадакай хабар гузва.

Зун куь азарлу ва  фугъара Эмин. Кхьена 1290-йисан Сафар вацран 5-йикъа.

Стха (дидедиз хайи) Шагьламазаз кагъаз

Зи вилерин экв ва рикIин шадвал тир зи жанаби ва стха, гьар кьве пак шегьердизни фена, гьаж тIаваф авунвай гьажи Шагьламазаз, Аллагьди адан уьмуьр ва девлет зияда (артухарун лагьай чIал я Гъ.С.) авурай, терез-мизан жедай юкъуз адан гунагьрилай гъил чIугурай ва Халикь вич адалай рази яз хьурай.

За квез хабар гузва а кардин гьакъиндай хьи, ала­тай­ базардин юкъуз зун Кьасумхуьрел гьажи Исмаил­ эфендидин патав фена, зинни ви арада тек чаз малум­ яз кьиле физвай месэла гьялун, вуна заз ганвай эмир гьикI еритмиш жезватIа хабар кьуна. Гьа инал тIвар кьун­вай месэладив гьажи Исмаил вич гьикI эгечIна­тIа ва эгечIунин документрин са экземпляр тIалаб­на.

Ада заз жаваб гана: “А кIвалах зи гъилелди ваъ, округдин начальникдин гъилелди куьтягь жедайди я”. За гьа кIвалахин гьал-агьвалдикай хабар кьурла, заз жаваб хгана: “А месэладиз талукь мажераяр пачагьлугъдин дафтардай къейд хьанва ва пучатламишнава. Аниз килигна а кIвалах  тамамвилелди акьалтIдай вахт рикIелай алуд тавурай, яни а документ гьанал вичив гваз хьуй хьи, герек хьайи­тIа, гьакимриз къалурдайвал. А документдин копия ви аксина авай касдин гъиле гьат тавурай ва ам пачагьлугъдин дафтарда амукьрай”.

Кхьенва 1288 лагьай йисан амад ал-авван вацран 2-йикъа. ХатI Эминанди я. ТIвар алач.

Гьажи Шагьламазакай лап куьруь малумат

Гьажи Шагьламаз Агъашерифан хва, амни Теймеразан хва, Ялцугърин патав гвай КIахцугърин хуьруьн агьалийрикай я. Шагьламазан буба Агьашериф Ялцугърин хуьре фекьи яз лап жегьилзамаз рагьметдиз фена. Адан паб Лейли хендеда хьана, вичин авай са аял хуьнал машгъул тир. И чIавуз Куьре вилаятдин гьаким Аслан хандин зулумар эхиз тахьана, Шейх Мегьамед-ал Ярагъи вичин ватандай катдайла, а шейхини вичин чка, яни вини Ярагърин мискIиндин ва  медресадин кьилин везифа, вичин рикI алай сухта Къурбан Мегьамед Сукъурбеган хцел (гила Гуниб райондик акатзавай Ругуджа хуьруьн эгьли) тапшурмишна, амай сухтайрикай са гьал яш хьанвайбур гьарма саниз ракъурна. Вич эсил Цилинг хуьруьнви тир Савзихан,  Нежведилан хва, Ялцугърин жемятдин къазивилиз рекье туна.

Савзиханани хурухъ аялни галаз Лейли къахчурла, адакай эбедлух ялцугъарви хьана.

1. Шейх Ярагъиди вичин чкадал аварви тун инкар ийиз алахънавайбурни ава. Амма кар икI я: Къурбан Мегьамедан хцин тIвар Халид тир. Зи хсуси ар­хивда авай са кагъазда вич аварви яз, уллугъетегъви хьайи Абдуразакьа вичин хва Абдуллагьан мехъерик атун патал Халидаз теклифнавай кагъаз­ ава. Адалайни алава яз, яшлу ярагъвийриз виридаз чидай муаллим Эфенди (Халис тIвар Къурбан Мегьамед тир), вич хьтинбурун кьилел балаяр къвез акурди, фена Бакуда милицада кIвалахдайла, са ни ятIани маса гана, амни 1937-йисуз кьуна яна.