Дар уламрай — генгвилерихъ…

И йикъара вичин вири уьмуьр хайи хуьре, акьалтзавай несилриз тарихдай дерин чирвилер ва михьи ахлакьдин тербия гуз акъу­дай чIехи муаллим ва гьа са чIавуз чIехи гьикаятчини хьайи  Абдуллагь  Гьажимурадович  Искендерован  110 йис тамам жезва. Алай аямдин кIелзавайбуруз адан тIвар я чида, я ерли ван хьанач. Амма вич хайиди тир Мегьарамдхуьре яшлу несилдин вири векилриз ам гилани лап нуфузлу, гьакьван савадлу, гьуьрметлу, къанажагълу муаллим, тербиячи, тешкилатчи хьиз чида, рикIелайни, за фикирзавайвал, алудзавач. Идан гьакъин­дай чаз агъадихъ гъанвай рикIел хкунрайни (абур  вири илимрин доктор, профессор Къ.Х. Акимовани илимдин къуллугъчи-литературовед С.Къ. Алиевади санал гьазурна, 2011-йисуз “Мавел” чапхана акъудай “Абдулла Искендеров: жизненный и творческий путь” тIвар алай монографияда гьатнава) хъсандиз успат жезва. Ша абуруз яб гун.

Агьмедов  Ибрагьим  Агьмедович  — педагог, журналист, гьикаятчи:  “А.Искендеров чи районда тIвар-ван авай муаллим, директор тир. Адаз гъвечIи-чIехида — вирида гьуьрметдай. Мектебдин педкол­лективди ам чпин арифдар яз гьисабдай. Адалай нарази кас ава лагьана заз малум хьайи­ди туш. Ам чи арада амачтIани, адан тIвар кьазвайбуру рагьмет хьурай вичиз, лугьузва…”

Исмаилова  Зейнаб, — зегьметдин ветеран: “Сифте яз зун Абдуллагь муаллимдихъ галаз 1942-йисуз таниш хьанай. 1947 -1951- йисара за адахъ галаз кIвалахна. И йисара зун Мегьарамдхуьруьн мектебдин интернатдин ашпаз тир, Абдуллагь Искендеров — мектебдин директор…

Дяведа чи гзаф районэгьлияр телеф, абурун аялар етим хьана.  Чи интернатда­ лап четинвиле яшамиш жезвай 5-6 етим гада авай. Абдуллагь муаллимди абуруз гъил кваз ийидай: вичин уьмуьрдин юлдаш Саратаз лагьана, кIваляй гъиз таз, етимриз парталар ва недай затIар гудай…”

Гьажиев  Фикрет  Мирзоевич  — журналист, писатель: “Абдуллагь муаллим вири патарихъай пак инсан тир. Адаз масадан зегьмет, масадан манат кIан хьанач; масадакай  зарафат, рахшанд авун, масад агъуз кьун адан ивидик квачир…”

Рагьимханов   Керимхан  Алиевич — педагог, зегьметдин ветеран: “Абдуллагь Искендерова, чIехи алим  Мегьамед Гьажиева хьиз, чи хуьр Лезгистанда, Дагъус­танда машгьурна…”

Ихьтин рикIел хкунар мадни давамариз жедай. Амма гъанвай мисалрайни чаз Абдуллагь Искендерован педагогвилин, инсанвилин кьакьан ерийрикай хабар жезва.

Писателвилин устадвилин гьакъиндайни, ада чаз и жигьетдай тунвай ирсиникайни марагълу фикирар тIвар кьунвай монографияда гзаф гьатнава. КьетIен къейд, зи фикирдалди, алим-литературовед, вичини лезги гьикаятда садрани квадариз тежедай гел тунвай романист, энциклопедийрин сагьиб Къурбан Халикьович Акимова лагьанва:

— Абдуллагь Гьажимурадовича, вичин “Элдин хва”, “Къиргъин” повестар, “Самур” тIвар алай пуд паюникай ибарат тир чIехи ро­­ман, маса эсерар кхьиналди, чи милли про­за хейлин вилик тухвана, вич лагьайтIа, лезги романар кхьей Агьед Агъаев, Къияс Межидов, Зияудин Эфендиев, Буба Гьажи­къу­лиев, Межид Гьажиев хьтин авторрин жергедиз хкажнава…

Им кьетIен къейд я. За кьатIузвайвал, писатель Абдуллагь Искендерован ирс — уьмуьрдай, тарихдай вакъиаяр, месэлаяр  хкягъунин, абуруз къимет гунин, вахтунин ва чкадин, девиррин векилрин къаматар (руьгьдин ва винел патан), абурун гьакъикъи гьерекатар къалурунин тегьерар, къайдаяр чи къенин аямдин гьикаятчийрин эсерра давам жезва. Сифте нубатда — Гьаким Къурбанан романра (“Яру мяден”, “Ракъинин муг”, “Зуьгьре гъед” ва масабура).

Абдуллагь Искендерован “Самур” роман, Зияудин Эфендиеван “Муькъвел гелер” хьиз, чи тарихдин лап муракаб йисариз, Кьиблепатан Дагъустанда Октябрдин инкъилабдин ва граждан дяведин вакъиайриз бахшнава. Эсердал авторди гзаф йисара ва гьакьван мукьуфдивди кIвалахна. Иллаки — романдин чIалан винел. Хайи чIалан тартиб, девлетлу­вал, рахунрин кьетIенвилер (нугъатринни, ли­тературадин нормайринни, пешекарвилинни) хуьн патал писателди гзаф ксарал меслят гъидай. И кар ам мукьувай чидай вирибуру (Фикрет Гьажиева, Желил Мурадалиева, Къа­дир Рамазанова ва масабуру) къейднава­.

Хейлин куьмекар Абдуллагь Искендеровав чIалан жигьетдай вичин вахтунда чIехи алим Мегьамед Гьажиеван патайни агакьайди литературадин тарихда гьатнава. Вичиз гайи хъсан вири теклифар писателди, кIусни инжиклу тахьана, кьилиз акъуддай… (Килиг: тIвар кьунвай монографиядин 59-чин).

Зазни а чIехи арифдар са шумудра патавай аквадай мумкинвал хьанай. Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьр-Къазмайрин  ва Самурдин юкьван школайра кIвалах­дайла, райондин муаллимрин ва мухбиррин хейлин мярекатрал Абдуллагь Гьажимурадо­вича жегьилрихъ галаз ийидай рафтарвал, гу­дай насигьатар, теклифар тIимил жедачир. Ам­ма садрани ада вич вине кьадачир, жегьи­лар ви­лик кутаз, абур руьгьламишиз алахъ­дай­.

Зи студентвилин йисара (1964-1970) Абдуллагь Искендерован “Самур” романдин паяр чапдай акъатайла, вузра жегьилрин арада, ам кIелиз, еке гьуьжетар, къиметар гунар тешкилдай. Им а чIаван адет, къайда тир. “Самур” роман Дагъустандин писателрин — Мегьамед Хуршилован “Сулак шагьид я”, Ибрагьим Керимован “Махач” хьтин романрин жергеда авайди къейддай. ТIварар кьунвай романри чи Дагъларин уьлкведин культурадин уьмуьрда кьетIен чка кьунвайди рикIел  хуьн кутугнава!

Къе чи арада чIехи писатель, камалэгьли­ амачиз гзаф йисар я. Ам 1983-йисуз рагьмет­диз фена, Мегьарамдхуьре фаракъатнава. Амма ирс чав гума. Гьайиф хьи, девирар ма­садбур хьанва. Рагьметдиз фейи гзаф автор­рин эсерар чапдай ахкъудзамач. Авач гьеле­лиг ахьтин кар гъиле кьадай кьегьал рухваярни рушар. Абдуллагь Искендерован ва ма­са авторрин эсерар (вири санал кIватIна) чапдай ахкъудна, кIелдайбурув ахгакьарун ри­кIел къвезвач. Квахьзава, чIал хьиз, а чIалал кхьенвай ирсни. Им лап хаталу ва гьакьван гьайиф чIугвадай гьал я.

Белки, са вахтара милли чIалар, литератураяр, культураяр хуьдай государстводин “Милли проектарни» арадал къвен… Квадар тийин чи тарихдин ирс…

Писателдин хва, тарихдин илимрин доктор, профессор, РАН-дин ДНЦ-дин тарихдинни архитектурадин, этнографиядин Институтда кIвалахай Гьажимурад Абдуллаевич Искендерова (рагьметрай вичиз) лугьудай: “Тарихдивай тарс къачун тавурди, адаз яб тагайди фад чархалай аватда…”  Ихьтин йи­къал­ чун татурай. Садрани…

Агъадихъ чна Абдуллагь Искендерован “Къиргъин” повестдай чIук гузва.

Мердали Жалилов

* * *

Къиргъин

(Повестдай чIук)

…Букав хуьруьн къене намуслувилелди са тике фу незвай кас тир. Ам гзаф дуьз ва гьахъ кIандай инсан я. Эхиримжи азаррик адан хизан вири кьена, тек са руш велед амукь­на. Адан тIварни Ширин тир. Ширин гзаф гуьрчег акунар ва ширин ван авай руш тир. Гьаниз килигна, ам  гъвечIизамаз Дагълар уьлкведин кьилин гъуцариз эцигнавай “Ракъинин гуьмбет” зияратда манияр ягъиз къачуна.

“Ракъин  гуьмбетда” манияр лугьузвай рушарин десте авай. Ширин и дестеди язавай манийрин кьил кутадайди тир. Ширина манияр ядайла, вири гьейран жедай. Гзафбур Ширинан манийриз яб гуз фад-фад “Ракъинин гуьмбетдиз” къведай. Адан яшар тIимил ятIани, гзафбур гиламаз адал ашукь жез гьазур тир. Ам гатфариз багъда цIийиз ахъайзавай къизилгуьл хьиз иер тир.

Букава лежбервалзавай. Ам юкьван буйдин, ацIай жендек авай кас тир. Адан кьилел шиш кIукI хъама бармак, вичел кIвале хранвай шалдин валчагъ, винелайни лацу хъицикьдин кIурт жедай. Азарралди чIехи гадади­ чубанвални ийизвай. Гила хьайитIа, хипер ма­садал тапшурмишнавай. Адаз хъсан са никни ава. Амни и хуьрерин иеси Девлет­кIанан мулкунин юкьва  авай. ДевлеткIана са шумуд сеферда а ник вичихъ галаз дегишарун меслят къалурна. Гузвай ник къерехда кьурамат чкада авай. Ядни гун гзаф четин тир. ГьакI хьайила, Букав ник дегишарунал рази хьанач. ДевлеткIана гъил къачунач. “Зи мулкунин арада масадан чил вучиз жедайди я?” лугьуз, Букаван ник къакъудиз алахъна.

Гатфариз, вири лежберар хьиз, Букавни цан цаз гьазур хьана. Майишатдиз герек алатар гьазурна. Гзафбуру цан кIарасдин туьрездалди цазвай. Букаваз хьайитIа, кIуфал кIарасдин ваъ, ракьун магъ алай туьрез авай. Ракьун кIуф галай туьрездалди ада дамахни ийизва­. Вучиз лагьайтIа, гьикьван кIеви кIарасдин магъ хьайитIани, фад чIур жезвай, амма ракьун магъ яргъалди физва. Гатфарин гуьлуьшан са юкъуз Букав, цан цаз, ни­кIиз фена. Ам тажуб­ хьана: ник Девлет­кIанан лежберри цазвай.

— Зи  ник куьне вучиз цазвайди я? — лагьа­на Букава.

— Вуна ник ДевлеткIанахъ галаз дегишарнавайди я. Ваз флан чкадал алай ник ганвайди тушни? — лагьана хъел кваз ЛаматIа. Букавазни хъел атана, амма ада вич хвена.

— Ник дегишаруникай заз хабарни авайди туш. Куьн зал вуч лугьуз гьавалат хьанва? — лагьана Букава. ЛаматIа жаваб гудалди цIийиз никIиз атана агакьнавай Чигали рахунрик акахьна.

— Букав, жув хъсандиз твах. ДевлеткIана гьахъсуз масадан ник къакъуддайди туш. Им зазни чидай кар я. Ник зулухъ вахъ галаз де­гишарайди туширни? Вуна вучиз и кар инкарзава? — лагьана,  чин чIурна хьиз.

Букав са гъвечIи геренда акъваз хьана, фикирна.

— Я стха, за табзавач. КIандатIа къуншийривайни хабар яхъ. За гзаф тавакъу ийизва ник цун тавун, ам зав вахце, — лагьана, Букаваз, никIиз туьрез гьална, цаз кIан хьана. Букав туьрез гваз никIиз акъатунни сад хьана, Чигали ЛаматI галаз гьасятда адал тепил­миш­ хьана, ам гатаз эгечIна. Абуру Букав, га­таз-гатаз, къеледиз хкана, дустагъда туна. И кар ДевлеткIаназни акунатIани, чуькьни авунач. Йифиз Букав дустагъдай катна. Гьи­кьван къекъвенатIани, ам жагъанач. Адан гелни квахьна. Буба дустагъда турла, кIвале текдиз амукьай Ширин къуншидин папа чпин кIвализ хутахна. Са йифиз Букаван кIвалери цIай кьуна, кана. Хуьруьнбуру, кIвалер ДевлеткIанан итимри цIай яна кайиди я лугьуз, чинеба ихтилатарни ийиз хьана. КIвалер кайидалай кьулухъ са юкъуз ДевлеткIан вич и хуьруьз атана.

— КIвалер ни канатIа хиве яхъ, за ам вуж ятIа жагъурда, — лугьуз  хуьруьнбурал гьавалат хьана. Жемятди, чпиз чидач лугьуз, хиве кьунач. Ам кайиди ви итимар я лугьуз хьанач.

ДевлеткIана адан руш гьинава, ам зи къвалав гъваш лугьуз, буйругъ гана. Ширин адан патав гъана. Рушан яшар хьанвачир­тIа­ни, гзаф гуьрчегди яз акурди, са гъвечIи акъваз хьана, фикирна:

— Касни амачир етим руш хуьн сувабдин кар я, — лагьана, Ширин гужуналди, кIан тийиз­, вичин къеледиз хутахна. Ширина гзаф йикъар­ шез акъудна. Адаз чпин кIвал тергай, буба хуьруьвай, йикъавай авур касдин кIвале кIан­завачир.

ДевлеткIаназ Ширин, гьа сифте акурвалди, хуш хьана, руш адан рикIи чIугуна. Адаз жезмай кьван тавазвилер ийиз алахъна. ДевлеткIана вич тухузвай къайдади, адан ягьсузвилелди килигунри рушаз ам мадни такIанарна.

Гъуьлуь, Ширин къеледиз гъана, адаз гьуьрметар авун ДевлеткIанан папаз ерли хуш хьанач. Адаз вичин гъуьлуьн къаст лап хъсандиз чизвай. Ихьтин крар адаз гзаф акуна, гъавурда гьатна. Гъуьлуь гьикьван гьуьр­метар, тавазвилер ийизватIани, папа Шириназ, гьакьван гъуьнтI гуз, югъ гузвачир. Шири­на папан чIуру амалриз, югъ тагуниз таб гуз, ДевлеткIаназ гьич хабарни гузвачир. Дев­леткIана руш къеледа — минарада хуьзвай. Адаз къеледа авай маса рушарихъ галаз гуьруьшмиш хьун, дуствал авун къадагъа авуна. Жезмай кьван ам кьилди хуьз алахъна.

Ширин, бубадин кIвале авайла “Ракъинин гуьмбетда” манийрин кьил кутадайди тир. Ам авачиз, гуьмбетда гьич са зияратни тухудайди тушир. Гила хьайитIа, Девлет­кIана ам мад гуьмбетдиз рахкур хъувунач. Ида гуьмбетдин гур-зияратриз кьецI гуз эгечIна. ГьакI хьайила, и кар гуьмбетдин чIехиди тир Нефсалидиз хуш хьанач. Ада са шумудра Дев­леткIана Ширин «Ракъинин гуьмбетдиз» рахкур хъувун теклифна. Амма ДевлеткIана руш рахкур хъувунач. Эхир Нефсали вич “Рагар къеледиз” атана. ДевлеткIан адан кIе­ви дуст тир. Абурун арада чинебан, сада-са­­дакай чуьнуьхай гаф — кар авайди тушир. Адаз ДевлеткIанан къаст чир хьана.

— Дуст кас, вуна хъсан кIвалахзавач. “Ракъинин гуьмбетдиз” кьилин маничи рахкур тавуна виже къведач, — лагьана Нефсалиди.

— Вакай мад вуч чуьнуьхда. Ширин гьакIни заз къана килигзава. СакIани ам завай мукьва ийиз жезвач. Ам вердишариз четинди я. Гуьмбетдиз акъатайтIа, ам мадни завай яргъа жез кичIеда, — лагьана чиник серин акатай ДевлеткIана.

— Ваз гьич са кIусни кичIе жемир, дуст кас. Ам вердишарун, вун адаз кIанарун за хи­ве кьада, — Нефсали лутувилелди адаз хъуьрена. Вичин дустуни дишегьлийрин кьилел вуч акъудзавайди ятIа, адаз лап хъсандиз чизвай. ДевлеткIанан серин акатнавай чин экуь хьана, кIуфук хъвер акатна.

— Мад вуна хиве кьазва кьван, зун рази я. Эгер и кар заз кIандайвал вуна дуьзарайтIа, “Ракъинин гуьмбетдиз” са пуд гьерни за гуда, — лагьана, ДевлеткIан руш гуьмбетдиз рахкур хъувунал рази хьана.

(Материал 1981-йисан “Дуствал” альманахдай къачунва.

Текстина автордин стиль, кхьинин жуьреяр хвенва).