Урусатдин пачагьлугъдик кваз хьайи йисара, Советрин Союздин, Россиядин Федерациядин алай аямдин девиррани — вири вахтара Кьиблепатан Дагъустан аямдин пайдахдал хьана, гилани ала. Адаз дявеярни, чапхунчийриз аксина, азадвал патал женгерни акуна. Гьар са чIавуз Кьиблепатан Дагъустандин халкьарин векилри уьлкведа кьиле фейи зурба ва важиблу вакъиайра иштиракна, игитвилер къалурна, чеб бажарагълу, кар алакьдай, намуслу, ихтибарлу ксар тирди тестикьарна ва тарихда несилри дамахдай крар ва тIварар туна.

Гьи политикди,  руководителди, шаирди, жергедин зегьметчиди алатай девирриз талукь яз вуч лагьайтIани, Советрин Союз чи халкьар патал къизилдин девир хьана лагьайтIа, зун гъалатI жедач. Чи хуьрера, районра, шегьерра экономика, яшайиш, культура вилик тухун патал вуч авунатIани, а крар 1925-1985-йисара арадал гъана.  Буш гафар тахьун патал гьакъикъи мисалралди тестикьарин.

Дагъустандин Огни поселокда шуьшедин зурба завод, Дербентда деталар цIалцIамардай станокрин, “Радиоэлемент”, ширин шейэр акъуд­дай, некIедин, якIун, трикотаждин карханаяр, Дербентда, Белижда, Кьасумхуьрел, Герейханован хуьре, Тагьирхуьруьн-Къазмайрал, Мегьарамдхуьре консервиярдай заводар, Дербентда, Мамедкъалада, Геджухда, Белижда, КIвар­чагъа, Оружбадал, КьепIир-Къазмайрал, Кьулан СтIалдин мулкуна чехирардай заводар, Дербентда, Дагъустандин Огнида, Белижда, Кьулан СтIалдал, Миграгъа, КьепIирдал, КIирида, Хив ва Табасаран районрин хейлин хуьрера гамар храдай фабрикаяр, цехар, Кьурагьа, Ахцегьа, Кьасумхуьрел, Хивда Дербентдин, Каспийскдин промышленный карханайрин филиалар кардик кутуна.  Колхозар, совхозар арадал гъана, агъзурралди инсанар кIвалахдай чкайралди таъминарна. Я чи жегьилар, сад-вад квачиз, къазанмишиз патарални физвачир, абуруз чкадал кIвалах авай.

Россиядин Федерация малумарай ва капитализмдин вагьши алакъаяр теклифай 1990-йисара вири а къазанмишунар барбатIна. Паталай атай чапхунчи персери, туьрквери, монголри ваъ, вилик-кьилик квай, майишатрин ва карханайрин кьилера хьайи чи “кьегьал” рухвайри. Хсуси нефсер ачухна, халкьдиз тежедай хьтин зиянар гана. Кьилин зиянлу нетижа — гьа крар себеб яз чи хуьрерни ичIи хьана. Къуватлу, бажарагълу жегьилрин чIехи пай къе, лап четин кIвалахар ийиз, патарал ала.

Гьикьван залан ва четин кар ятIани, къе федеральный, республикадин ва чкадин самоуправленидин органар хуьрерал чан хкиз, ахъаяй гъалатIар туькIуьр хъийиз алахънава.

Кьиблепатан Дагъустан къе Россиядин ­Федерация, Дагъустан Республика патал гьихьтин чка  я?  И  ва  са  жерге  маса суалризни жавабар жа­гъурун патал чун РД-дин Кьиблепатан территориальный округда Дагъустан Республикадин Кьилин патай тамам ихтиярар ганвай векил  ­Энрик  Селимович  Муслимовахъ  галаз гуьруьшмиш хьана.

— Энрик Селимович, Куь фикирдалди, Кьиблепатан Дагъустандин асул яржар-брендар гьихьтинбур я?

— Сифте нубатда лугьун хьи, Кьиблепатан Да­­гъустан дуьньяда зурба уьлквейрикай сад тир Россиядин Федерациядин кьибле патан сергьят­дал алай чка я. Ина пограничникрин, таможнядин­ ва маса къуллугърин коллективри уьлкведин сергьят хуьзва ва федеральный бюджетдиз пулдин такьатар къазанмишзава. Гьа са вах­тун­да уьл­кве патал и региондихъ политикадин, экономикадин, яшайишдин ва культурадин жигьетдайни еке метлеб ава. И гуьзел маканда 700 агъзур­далай виниз агьалияр яшамиш жезва. И кар РФ-дин Президентдиз ва Гьукуматдиз хъсандиз чизва ва ина гьалар къайдадик, пайгардик кутун па­тал хейлин крар ийизва. Гьелбетда, жуьреба-жуьре йисара республикадин кьиле акъвазай кса­ри чи региондиз артух фикир ганачтIани, гила маса вахт алукьнава. ИкI тирди Дагъустан Республикадин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Владимир Васильев сифтени-сифте Ме­гьарамдхуьруьн райондиз фи­ни, Самур ва­цIал алай муьгъ цIийи хъувунин­ ме­сэла вилик ту­хуни, агьалийрихъ галаз гуь­руьш­миш хьуни, абурун дердийрихъ яб акалуни­ тестикьарзава.

Кьиблепатан Дагъустандихъ уьлкве ва республика патал еке мумкинвилер ава. Адалай уьлкведин промышленный центраяр хуьруьн майишатдин лап виниз тир еридин суьрсетдалди­ таъминариз алакьда. Региондин гьар са пIипI ту­ризмдин хел вилик тухуниз, туристрин дестеяр­ атун гегьеншаруниз ярашугъ чкаяр я. Инал вич-вичелай кьвед лагьай суалдиз жавабар къвезва­.

Чи региондихъ яржар-брендар гзаф ава. Эвелни-эвел Каспий гьуьлуьн къерехда экIя хьанвай, ЮНЕСКО-дин къаюмвилик квай къадим­ ва гуьрчег Дербент шегьердин, Шалбуз дагъдин­, Эренлардин зияратдин, СтIал Сулейманан музейдин, Самурдин тамун, Ахцегьрин чими ва дармандин ятарин тIварар кьаз кIанзава.

Ибурал алава яз чи гьар са райондихъни чпин къиметлу яржар ава. Сулейман-Стальский­ районда дармандин ва михьи “Ричал-су”, “Мевер” ятар, ичер, пIинияр, шефтелар. Заз кьетIен­­­диз къейд ийиз кIанзава хьи, Сулейман-Стальский районда са вахтара чи бубайрин гьар йи­къан­ няметар тир суьрсет ва хуьрекар арадал­ хкизва. Районэгьлийри нехв гьасилзава, адакай­ лезги аш гьазурзава. Кьасумхуь­руьнвийрин биргандар, уьндуьшкадин як квай чIа­харин афарар­, цур хушвилелди дадмишзава.

Кьурагь райондихъ пара гуьзел яйлахар, вирер­, дармандин “Фан-су” яд, кьурай як, дулдурмаяр, тIач ава.

Ахцегь райондин ичер, чуьхверар фадлай машгьур я. “Шарвилидин” сувари вичин сергьятар къвердавай гегьеншарзава. Ина “Хкем” яд акъудзава.

Мегьарамдхуьруьн райондин зегьметчийри гьа­сил­завай ичерихъ, шуьмягърихъ, хурмайрихъ, фо­рель­ балугърихъ ва гьакI уьндуьшкайрихъ еке игьтияж ава.

Докъузпара райондин  дагълари гьар йисуз гзаф кьадарда альпинистар желбзава.

Дербент ва Къайтагъ районрин ципицIар, салан­ майваяр, некьияр, чехирарни хъсан яржар я.

Дербент шегьердин коньякдин, газ квай чехирдин тариф уьлкведилай къецени акъатнава. Ина авай кьван тарихдин памятникрини датIана инсанар­ чпел желбзава.

— Региондин экономикадин кьилин хел хуьруьн майишат я. Ам гьикI вилик физва, адахъ гележегда гьихьтин артуханвилер, мумкинвилер ава? Адаз вичин экономика вилик тухуз куь ва я ни манийвалзава?

— Дагъустан хуьруьн майишатдин регион я. Адахъ галаз сад хьиз — Кьиблепатан Дагъустанни. Зи рикIел хъсандиз алама, лезгийрин ичералди, чуьхверралди, хутаралди, ципицIралди Россиядин чIехи шегьеррин базарар, алишверишдин карханаяр ацIурзавайди тир. Къе чаз Махачкъаладин, Дербентдин базаррай Ирандин, Гуржистандин, Италиядин емишар маса гузва. Инсанар чкадин ичерихъ, чуьхверрихъ базарра къекъвезва, амма гьатзавач.

Алай вахтунда чи районра хуьруьн майишатдин хел вилик тухун патал алахъзавайдакай талгьа­на жедач. Сулейман-Стальский, Мегьарамдхуь­руьн­, Дербент, Ахцегь, Кьурагь районра емишрин, ципицIрин цIийи багълар кутазва. Алатай йисуз Сулейман-Стальский районда 1 млрд манатдин инвес­тицияр кардик кутуна, ина вишералди гектарра интенсивный багълар кутунва. Мегьарамдхуьруьн рай­онда эхиримжи йисара шуьмягърин, хурмадин багълар гегьеншарзава. Ина кардик кутунвай къушарин фабрикади  вижевай продукция гузва. Регион­да ципицIрин багъларни артухарзава. Зегьметчийри­ хъсан бегьерарни гьасилзава. Амма абурукай гьа чилел зегьмет чIугвазвай инсанриз са артух хийир жезвач, яни гьасилзавай продукция вахтунда кутугай къиметрай маса гуз жезвач. И важиблу месэла гьукуматдин идарайрин вилик къарагъариз хейлин йисар я, амма сакIани гьялдай рехъ жагъурзавач.

Ашкара месэла я, Москвадай ва маса шегьер­рай, регионрай атай мугьманри, чIехи къуллугъчий­ри дадмишай чи ичерал, ципицIрал, чуьхверрал, шеф­телрал, хурмайрал рикIивай гьейранвалзава, абурун тIямлувал, ширинвал къейдзава. Са рахунни­ алач, чи районрин руководителри Россиядин регион­рихъ, шегьеррихъ, чIехи коллективрихъ галаз абур емишралди, салан майвайралди, ципицI­ралди таъ­минарунин гьакъиндай икьрарар кутIунай­тIа, санал кIвалахунин амадагвилин алакъаяр мягькемар­най­тIа, суьрсет маса гунин месэла гьялун жедай.

Гила гзафбуру консервиярдай ва чехирардай  за­водар барбатI авунин гьайиф чIугвазва. ЧIурун,  чу­­кIурун гьамиша регьят, амма цIийи кархана эцигун­ четин я. Эхь, багълар, салар гегьеншар­зава, суьр­сетни гзаф гьасилда. Ам ахпа гьинизда? Хам­мал гьялдай карханаяр герек я эхир. Суьрсет кьа­булдай пунктар герек жеда. Абур чкадал алач, мад зегьмет­чияр кIеве гьатда. Виниз тир еридин еми­шар, ци­пи­цIар, хурмаяр, чкадал кепекрай алвер­чийриз маса гуниз мажбур жеда. Кьиблепатан Дагъустанда чарасуз хаммал гьялдай карханаяр ва емишар, салан майваяр яргъалди хуьдай­ имаратар, логистикадин центраяр герек я. И кар па­­тал­­ инвесторар желб авун къенин йикъан истемишун я.

За фикирзавайвал, хуьруьн майишат вилик тухун патал манийвалзавай ксар ва я шартIар авач. Кьиблепатан Дагъустан уьлкведин гьар са региондихъ галаз шегьре, ракьун рекьери алакъалу ийизва. Ракьун рекьин станцияр лап патарив гва. Райондай райондиз физвай рекьерни къайдадик ква. Чилер тарифлубур я. Багълар, салар дигидай цин патахъайни дарвал авач. Гьавиляй хуьруьн майишат вилик тухуни региондин экономика акваз-акваз хкажда.

Инал заз са кардикай мад лугьуз кIанзава. Экономика вилик тухуниз сергьятдихъ галаз алакъалу къурулушрини куьмек гузва. ИкI, сергьятдилай гьар юкъуз и патахъни а патахъ вишералди автомашинар ва инсанар физва. Абуру бюджетдиз еке пулар­ни гъизва, гьа са вахтунда райондин мулкуна инсанриз кIвалахдай чкаярни арадал гъизва. Сергьят заз локомотивдихъ галаз гекъигиз кIанзава. Локомотивди вичихъ галаз цIудралди вагонар тухузвай жуьреда сергьятдини чкадин алишверишдин, общественный тIуьнрин ва гьакI маса къуллугърин хилер еримлу ийизва.

— Чкадин самоуправленидин, госорганрин кьилера акъвазнавай ксари экономика, яшайиш, культура вилик тухун патал къуллугърин везифайрикай, чпиз авай мумкинвилерикай тамамвилелди менфят къачузва лугьуз жедани?

— Алай вахтунда чи районрин кьилера акъвазнавай ксари вуна къейд авунвай месэлайриз кьетIен фикир гузва. Гьа са вахтунда лугьун герек я, хуьре­рин администрацийрин кьилер чпин къуллугъдиз пайгар ксар туш. Фейи саки вири чкайра малум хьана хьи, инсанрин, жемятрин дердийриз абуру яб гузвач. Гьавиляй арза-ферзени гзаф жезва. Федеральный законда къалурнавайвал, хуьрерин администрацийрин кьилери бюджетдин пулар гьикI харжзаватIа ва чпин кIвалахдин гьакъиндай ара-ара жемятрин вилик гьахъ-гьисабар авун лазим я. Гьайиф хьи, садани и закондал амалзавач. Варцаралди агьалийриз чпин хуьруьн администрациядин кьил аквазвач. Авайвал лагьайтIа, кавха датIана ин­санрин юкьва хьун ва ада абурухъ галаз санал кIвалахун лазим я. Гьи куьчеда, гьи магьледа, гьи хизанда вучтин месэлаяр аватIа адаз чир хьун лазим я. Эгер гьа и жуьреда кIвалахиз хьайитIа, садни арза ийиз райондин ва я республикадин чIехидан патав фидач.

Гьар райондин ва хуьруьн администрациядин кьилевайбуруз чпин мулкуна вуч ва вуж аватIа чир хьун лазим я. Виридаз хъсандиз чизва, эменнидин ва чилин налогрин пул чкадин бюджетра амукьзавайди я.  И налогар кIватIунин жавабдарвал администрацийрин кьилерин хиве ава, амма тамамвилелди налогар кIватIзавач. Вучиз лагьайтIа, чпин мулкуна шумуд туьквен, шумуд цех, оптовый база, СПК, ЛПХ, салон, агентство, банкетдин зал, ресторан, кафе, мугьманхана… аватIа чизвач. Сада налог­ гузва, масада — ваъ. Вучиз ада налог гузвачтIа, чир­­­завач. Чилер вири инвентаризация авуна кIан­зава. 1990-йисара цIуд гектарралди чилер 49 йисан муддатда арендадиз вуганва. Гьайиф хьи, гзафбуру а чилер ишлемишзавач, я налогарни гузвач. Закондин бинедаллаз, пуд йисуз ишлемиш тийизвай чил вахчуна, масадав вугудай ихтияр ава. Гьа и крар­ни ийизвач. Ихьтин кимивилер арадай акъудиз хьайи­тIа, кавхайриз жемятрин патай ихтибарни гзаф жеда, бюджетдиз датIана пулни къведа ва хейлин месэлаярни гьялда.

Ихьтин кардикайни лугьуз кIанзава. Исятда чи республикади Татарстандихъ галаз гзаф рекьерай амадагвилин алакъаяр кутIунзава. А республикадин­ Президент Рустам Минниханова куьмек гуда ла­гьан­ва. Татарстан лап вилик фенвай республикайрикай сад я. Чинани, анани 3 миллиондилай ви­низ агьалияр ава, амма Татарстандин бюджет 240 млрд манатдив агакьзава, Дагъустандин бюджет 99 млрд манат я. Ана са касдал 66 манат, чина 32 манат ацалтзава. Чи бюджетдин 75 процент федеральный­ бюджетдай гузвай дотацияр я, Татарстанди вичин къазанжийрикай федеральный бюджетдиз пул гузва. Владимир Васильеван мурад республикада къайда тун ва виридав республика патал кIвалахиз тун, дотацийрин кьадар лап тIими­ла­рун, агьалийрин яшайиш хъсанарун я.

Экономика пайгардик кутадай мумкинвилер авазва. РД-дин Халкьдин Собранидин эхиримжи сессиядал рахай бязи юлдашри республикадин экономикадин 40-60 процент хъендик ква лугьуз малумарна. РД-дин Кьил В.Васильева ва Гьукуматдин цIийиз тайинарнавай Председатель А.Здунова властдин вири органрин вилик тарашчивилин экономика хъендикай хкудунин везифа эцигнава. Татарстанди гьар юкъуз 1 млрд манат налогар кIватIзава, чалай зур вацра икьванди кIватIиз жезвач. В.Васильеван тапшуругъдалди, налогар кIватIунал гуьзчи­валдай ведомствойрин уртах комиссия тешкилнава, аник зунни ква. Мурад, къаст сад я — республика­­дин экономика вири рекьерай пайгардик кутун, алдатмишунрал, лутувилерал эхир эцигун, гьар са къуллугъчидив вичин везифаяр намуслувилелди, обществодиз хийир хкатдайвал кьилиз акъудиз тун.

— Районрин, хуьрерин агьалийрик секинсузвал кутазвай кар алай месэлаяр гьихьтинбур я? Рекьер авай гьал, хъвадай ва дигидай ятар бес кьадарда тахьун, аваданламишунин, яшайишдин, чилерихъ, суьрсет маса гуз тахьунихъ, кIвалахдай чкаяр тахьунихъ галаз алакъалубур?

— Секинсузвал кутазвай ахьтин месэлаяр гьар са хуьре ава. Садбур чIехибур, муракаббур, масад­бур гъвечIибур, регьятбур я. Эхиримжи варцара зун машгъул хьайибурук Азербайжандай хтанвай Храх-Убадин ва Самур хуьруьн агьалийри къара­гъар­завай месэлаяр акатзава. Храх-Убадин агьалий­риз Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьруьн мул­кунай чил чара авунва. Амма чилив кIвалахиз тун­ патал яд, экв, рехъ кIанда. И месэлаяр чна рес­публикадин гьукуматдин вилик эцигнава. Куьч хьуниз мажбур хьанвайбур сертификатралди таъми­нардайвал я. Федеральный бюджетдай пул чара авунва, амма сертификат къачунни регьят акъвазза­вач. Гьавиляй агьалийри пул чпин хсуси счетриз ягъун тIалабзава. Месэла чи гуьзчивилик ква, лап и йикъара зун куьч хьанвай инсанрин векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьанвай. Абурун чилериз “зелен­каяр” авун, сертификатар къачун, гьазуран кIвалер маса къачуртIани, чара авунвай чилерни абурун кIвачерихъ галамукьдайвал меслят хьанва.

Самурдин тамай Дербентдиз хъвадай яд тухунин месэла гьеле акъвазарнава. И кар патал бюджетдай 540 млн манат чара авунвай. Ам саки ишлемишнава. РФ-дин эцигунрин ва ЖКХ-дин министрдин 1-заместитель Леонид Ставицкий Самурдин агьалий­рихъ галаз гуьруьшмиш хьайила, абуру мугьмандиз­ чпин дерди ачухдиз лагьана: “Чаз чкадал кIвалахдай са чкани авач, чун хуьзвайди чил, там я. Ам кьурай­тIа, чи гьални пис жеда. Чун яд тухуниз акси я”. Исят­да талукь идарайри  мадни ахтармишунар кьиле тухузва. Пуд къуй эгъуьнунин ва абурай яд тухунин меслятдал атанва. Эгер чилин кIаник квай яд тIимил жез хьайитIа, мад яд ахкъуддач. Эгер цин дережа гьа са дережада амукьиз хьайитIа, Дербентдиз яд тухуда. И карни чи гуьзчивилик ква.

Берикейдин агьалийри ана авай нафт гьялдай заводдикай чпиз зиянар хкатзавайдакай, инсанар чIуру азаррикди начагъ жезвайдакай арза авунвай. Талукь идарайрин пешекарарни галаз чкадал фена, таниш хьана карханадин кIвалахдихъ галаз. Са вацра ам акъвазардай меслятдал атанва. Гила ахтармишунар кьиле физва.

Кьурагь райондин аранда авай хуьрерин жемятри чеб центрадивай яргъа авайди, са справка патални аниз физ хтана кIанзавайди, вахтар, пулар харж жезвайди ва маса месэлайрикай арза авунвай. Владимир Васильева гьалар чкадал фена ахтармишдай махсус комиссия тешкилнава.

Винидихъ авунвай къейдер чи районрин центрайра властдин органра кIвалахзавайбурузни талукь я. Абуру гзаф вахтара чпин патав са кардин патахъай куьмек кIанз къвезвай инсанар алазни алачиз инжиклу ийизва. За лагьанай, федеральный, республикадин жуьреба-жуьре программайрай хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуруз, жегьил­ пешекаррин хизанриз кIвалер къачуз, куьгьне кIва­лер цIийи хъийиз, гъвечIи бизнес, хсуси кар ачухза­вайбуруз гьукуматдин субсидийралди куьмек гузва­. Амма чи идарайрин са бязи къуллугъчийри, гъиле-гъил аваз герек вири документар туькIуьрна, вине авай идарадиз рекье туна кIандай чкадал (им абурун гьакъикъи везифа я) итIи-битIийра экъвез, кар туькIуьрзавач. Нетижада хуьруьнви, районэгьли гьу­куматди гузвай куьмекдикай магьрумзава. Ихьтин къуллугъчияр жавабдарвилиз чIугун лазим я.

Пенсийрин, страховой фондарин, набутвал тайи­нарзавай идарайрин къуллугъчийрилайни арзаяр гзаф ийизва. Ихьтин татугай гьалари инсанар санлай Президентдилай, гьукуматдилай  наразивалдай чкадал гъизва. Районрин руководителри, гуьзчивалдай органри гьар са дуьшуьшда герек серенжемар кьабулун лазим я.  Месэлаяр мадни ава. Гьелбетда, вири санал гьялиз жедач.

— Республикадин гьукуматди бюджетрин ­такьатар чара ийидайла, Кьиблепатан Дагъустандин районрал, шегьеррал гьамиша тIимил ацалт­зава. Ихьтин чIуру “тежриба” вучиз арадал атан­вайди я? Им чи районрин кьилерилай аслу яни, тахьайтIа?..

— Эхиримжи йисара ихьтин гьал авазвай. Кар анал ала хьи, вири районриз, шегьерриз яшамиш жезвай агьалийрин кьадардиз килигна, бюджетдай пул чара ийизва. Амма ахпа бязи районриз, шегьер­риз жуьреба-жуьре программайрай (федеральный ва республикадин) пулар ахъай хъийизва. И чIавуз абурал артухан пуларни гьалтзава.

Заз тикрар хъийиз кIанзава, Дагъустан Респуб­ликадин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай­ Владимир Васильева виридаз ван жедайвал малумарна хьи, госорганра къуллугъар миллетдиз килиг­на ваъ, чирвилериз, алакьунриз, бажарагъдиз къимет гана эцигда. Гьа и саягъда бюджетдин пуларни, хайибур, тахайбур талгьана, дуьздаказ пайда. Гьа са вахтунда чи районрин администрацийрин кьилерни гьамиша къайгъуйрик хьана кIанда. Исятда экономикадин, хуьруьн майишатдин, социальный жуьреба-жуьре программаяр ава. Район, хуьр гьа программайрик кутадайвал авуна кIанда. ТахьайтIа, “чаз школа эциг” лугьуналди кар туькIуьдач.

— Энрик Селимович, цIийи къуллугъдал хьайи куьруь вахтунда квелай гьихьтин крар алакьнатIа, лагьанайтIа кIанзавай.

— И къуллугъдал зун алатай йисан апрелдин вацра тайинарна. КIуьд вацра за Дербент шегьерда (Локомотивная куьче, 5) 500-далай виниз агьалияр кьабулна.  Саки виридаз алакьдайвал куьмекни гана. Вуч аватIа чидани, чи инсанри чпиз законар чир­завач, кар кIеве гьатайла, месэлани гьялиз жезвач­. Гьар садаз чир хьун лазим я, госорганра зегьмет чIуг­вазвайбуру гьар са агьали кьабулун, адахъ яб акалун, месэла гьялиз куьмек гун лазим я. Жуван арза кьве экземплярда аваз чарчел кхьена, сад жу­вав туна, муькуьди фейи идарада къул­лугъ­­чидив­ вугана, регистрацияни ийиз туна кIанда, ахпа истемишни ийидайвал. Са вацра жаваб та­гай­тIа, адалай­ чIехи идарадиз ва я прокуратурадиз кхьена кIанда.

Къуллугърал алайбур законар кваз такьаз вердиш хьанва. Им виридалайни чIуру кар я. Дагъустандин Огни шегьердин образованидин управленидин начальникдинни са школадин директордин арада чуьруьк арадал атана. ЧIехидаз директор, гьикI авур­тIани, кIвалахдилай алудиз кIанзавай. Зи къаришмишвал себеб яз, чуьруьк арадай акъудна.

Дербентдин детдомдин директорвиле цIийи кас тайинарна. Адани ина кIвалахзавай 43 кас кIва­лах­дилай алудна. Абурукай 8 кас зи патав атана. Гьелбетда, им еке законсузвал тир. Чун къаришмиш хьа­на ва 43-ни кIвалахдал эхцигиз туна.

Украинадай катуниз мажбур хьанвай хизан атана арза гваз. Итимдиз Россиядин гражданство ганвай, папаз — ваъ. И кар себеб яз паб республикадай­ хъфиниз мажбурзавай. И месэлани кIеве гьатай инсанар рази жедайвал гьялна.

Дагъустандин Огни шегьердин больницада лап татугай гьалариз рехъ гузвай. Начагъбур инжиклу ийизвай, дарманар къачуниз мажбурзавай. Абуруз бегьем хуьрекар гузвачир. Азарлуйрив эгечIзавай къайдаярни писбур тир. Талукь идарайрин векилар­ни галаз аниз фена, коллективдихъ, азарлуйрихъ­ га­лаз гуьруьшмиш хьана ва кар алай нукьсанар арадай акъуддай серенжемар кьабулна.

Инсанар гьар юкъуз къвезва. Дердиярни гьар жуьрединбур я. Кьуд югъ вилик пуд аялдин диде атана. Гъуьл авач. Медицинадин колледжда пулунихъ кIелзавай руш акъудзава лугьуз, шел-хвална. Вучиз лагьайтIа, вахтунда пул гуз хьанач. Зенг авуна колледждин директордиз, рушан дидеди пул агакьардайдакай лагьана ва руш акъуд тавун тIалабна. Дишегьли шад хьана хъфена.

— Эхирдай мад вуч лугьудай?

— Кьиблепатан Дагъустандихъ йигин еришралди­ вилик фидай мумкинвилер гзаф ава. Абурукай чна менфятни къачуна кIанда. Къуй цуьк гзаф акъудрай­­ чи районри, гьакI — вири Дагъустандини!

Суьгьбет кьиле тухвайди — Нариман Ибрагьимов