Ватанпересвилин тема чи мектебра гьамиша кьилинди я. За жуван дидед чIалан ва литературадин тарсара чи писателрин яратмишунриз кьилин чка гузва. Гьар са халкьдихъ вичин руьгьдин, абурлувилинни такабурлувилин, акьалтIай женгчивилин, женгинин майданда рекьиз хьайитIани, вич акуна, мад къуватдиз хкидай лишанар ава. Лезги халкьдин ахьтин лишан, чи фикирдалди, Шарвили я. Халкьдин игитвилин эпосдин къагьриман, агъзур йисара халкь викIегьвилерал желб авур къамат, вичихъ умудлу яз, датIана женгинин манияр лугьуз турди…
Лезги ватандин тIал-квалдикай хцидаказ раханвай эсерар чахъ тIимил авач. XIV асирдин эхирра чапхунчи Тимур вичин кьушунарни галаз кьвед лагьай сеферда Дагъустандал тепилмиш хьанай. Халкьдин игитвилин “Къванцин гада” мани гьа чIавуз арадал атайди я. И манида сад-садаз къарши кьве образ ава: чапхунчи Тимуран ва гъвечIи чубан гададин. Чапхунчидин ва адаз муьтIуьгъ тежезвай, вичин халкьдиз, ватандиз вафалу гъвечIи чубандин арада физвай рахунри манидин мана-метлеб ачухарзава:
Вун душман я, маса гаф
За ваз, чир хьухь, лугьудач,
Цихъ кьейитIан куьн вири,
Булахдин рехъ къалурдач.
Гадади табзавач, вучиз лагьайтIа, таб рахун Лезгистанда айиб я! Душмандиз ам табий жезвач, гьикI хьи, халкьдин намус, азадвал, бахтлувал, хайи чил адаз багьа я.
Душманд вилик и дагълар
Мадни гзаф кьакьан хьуй.
Рекьидалди душманди,
Закай зурба са къван хьуй…
Ватандал рикI алай инсанрин къаст кIевиди жеда, абурун вилик пад кьаз жедач. ГъвечIи игитдин вилик гьакьван зурба къуватар авай, дуьньядин саки са пай вичиз табиарай чапхунчи къуватсуз хьана ва кичIевиляй адан кьушунар катна…
Малум тирвал, халкьдин игитвиликай яракь гъиле кьуна, дяведиз фейи шаиррини, гуьгъуьнлай ислягь девирдани гуьзел эсерар гзаф яратмишна. Ихьтинбурукай чавай Забит Ризванован тIварни кьаз жеда. Гзаф чIалара ада къагьриманвал, игитвал тестикьарзава, руьгьсузвал, ажузвал негьзава. Гьа са вахтунда шаирди вичин халкьдин саламатвал хуьн патал адан бахтлу гележегдин рехъ-хвални къалурзава:
Илимлу хьухь, женгчивала эл паталди,
Са жув патал алахъна, жув зайиз тахьуй.
Тедбирлу хьухь, алахъмир са гел паталди,
Хазинаяр гьакI метлебдиз пайиз тахьуй.
Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовадин эсеррани ватанпересвилин ва инсанпересвилин гьиссериз еке майдан ганва. Вич диде тир, Ватандин чIехи дяведин йисарал аял вахтар туьш хьайи шаирдиз дяве ва ислягьвал вуч ятIа хъсандиз чида. Иниз килигна, ада вичин несилдин мецелай гзаф кьадар эсерра дявекарвал негьзава, гьукум гъилевайбуруз ислягьвал хуьниз, халкьарин арада дуствал мягькемаруниз эверзава:
Ислягьвал я чи сес,
Чи ажугъдин кьенерар
Вегьен чна вирида
Дявекаррин кьилерал…
Алай девирдин шаиррикай, публицистрикай сад тир Мердали Жалиловни дяведин завалрикайни гужарикай хабар авай автор я. Гзаф эсерра ам гьа вакъиайрикай раханва. “Фу” поэмада дидедин къамат чи поэзияда, критикадани къейднавайвал, цIийи терефдихъай ачухнава. Х.Хаметовадин “КьепIинал зи гъил ала” шиирда лагьанвайвал, дяве себеб яз, “хизандиз са гъапавай гъуьр Аллагь хьайи вахтар” алат тийизвайди хьиз:
Гьар са юкъуз са мекв калар
Вегьез кавалдиз,
Тапшурмишдай кIватI хъувун
Абур аялриз.
М. Жалилова дяведин йисарин дидейрал гьалтай мусибатдин гужар маса терефдихъай ачухзава:
Диде, диде, фан къадирни ви къадир,
Белки, сад я, белки, туш зун ягъалмиш.
Багъишламиш ая, кватIа зак тахсир,
Амма зунни жезва фу хуьз яшамиш.
Далу пата аялар-несилар саламат авун патал дидейри чIугур зегьмет игитвилиз барабар хьайиди, чна тIвар кьунвай эсерар кIелайла, мадни дериндай аннамишиз жезва.
Алай алаш-булаш девирди писателрин вилик цIийи-цIийи суалар эцигзава. Гьа ихьтин суалриз жавабарни жагъурзава. Ингье М.Жалилован “Къацу къашар” ктабда гьатнавай “Зи анкета” поэмадай са чIук:
— Мад вуч мурад ава ваз?
— Тек са мурад —
Хуьн и чил,
Бахтавар чил, рагъ алаз,
Са чIавузни фуни кьел
Кьит тавуна инсандиз.
(ТIвар кьунвай ктабдин 50-чин).
Общественный алакъаяр дегиш хьанва, амма хъсан жезвай са затIни аквазвач. Вири алверда ава. Телефвилер гзаф жезва. РикI секиндиз куьчеда къекъвез, базардиз, туьквендиз физни къурху хьанва. Ихьтин шартIара Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша яратмишнавай шиирар, дугъриданни, девирдин гьалар веревирдзавай философиядинбур я.
Шаирдин яратмишунра Ватандин темади кьилин чка кьазва. Ина вири ава, лирикадин гьиссер, политикадихъ галаз алакъалу тереф, ватанпересвилин, инсанпересвилин руьгь кутазвай тербиядин тах… А.Грибоедован келимаяр бинедиз къачунвай “Ватандин гум” шиир и жигьетдай лап хъсан чешне я:
Ватандин гум ширин я чаз, нуш я чаз,
Ватандин руг, ватандин руьхъ хуш я чаз…
Ватан патал кана куьтягь хьун бахт я,
Гумни хьана, ватандин ягь хьун бахт я.
Арбенан шиирри инал багъри чил мадни кIан хьунин, хайи чIалан зурбавилихъ инанмишвал, ватандиз акьалтI тийидай майилвал хуьнин кьетIен руьгь кутазва. Эхь, ибур гьакIан кьуру гафар туш.
Бахт я буьркьуь язни ватан кIан хьунухь,
Биши язни диде чилин ван хьунухь.
(“Ватандин гум”)
Ватандин тIал гьар са касдин рикIе ава. Хайи чилин, хайи чIалан къадир авачирди манкъурт я. Дидедин бедендикай хкатна, Ватандин къужахдиз атай гьар са касди хайи чил хвена кIанда. АватIа вахъ лезги виждан, тIвар хуьх, чил хуьх, чIал хуьх жуван!
Дагъустан хуьх! Дидеяр хуьх! Дустар хуьх! Куь садвал хуьх! Гележег хуьх! Ингье чи алай аямдин лап хъсан эсеррин кьилин фикирар, ниятар. Абур аялрив агакьарун чи, муаллимрин, асул везифайрикай я…
Сегьерхалум Османова,
Р.Османован тIварунихъ галай
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин СОШ-дин дидед чIалан муаллим
