(Эвел — 14-16-нумрайра)
Алай аямдин Кьурагь Надир шагьдин кьушунар хъфейдалай кьулухъ ирид хуьруькай арадал атана. Ам Гиярдин патарив арадал хкай тек са хуьр хьунни мумкин я. И кардай анжах археологиядин ахтармишунар тешкилуналди кьил акъудиз жеда. Гьисабзавайвал, Кьурагьар арадал гъунин карда “Гиярдин кIеледай катайбуруни” иштиракна. Амма и делил шак алай месэладиз элкъвезва, гьикI лагьайтIа, аскерриз кIеледай катдай мумкинвал авачир, абур вири женгера телеф хьана. Эгер кIеледа авайбурукай сад-кьвед къутармиш хьанатIа, вучиз абуру Гияр арадал хканач? ЦIийи хуьр къадим шегьер хьайи чкадал ваъ, патав гвай дагъдал арадал атун квехъ галаз алакъалу я? И карди кIеледа авайбурукай садни къутармиш тахьайди мад сеферда тестикьарзава. Кьурагьрин хуьр арадал гъайибур Гиярдин патарив гвай жуьреба-жуьре хуьрерай тир ва маса хуьрерай куьч хьайи дагъвияр хьун мумкин я.
Надир шагьдин гьужумрилай гуьгъуьниз лезги чилер цIай яна канвай чкайриз элкъвена. Чкадин агьалийрикай хейлинбур телеф хьанвай, есирда гьатнавай, гзаф кьадар сеняткарар, устIарар кьушунрихъ галаз Персиядиз хутахнавай. Лезгийрикай виридалайни хъсан, алакьунар авай магьир устадар къастуналди гъурбатдиз акъудна.
Надир шагьди лезги халкьдиз лугьуз тежер кьван зиянар гана. Адан кьушунри чилихъ галаз сад авур лезги хуьрерин кьадар агъзурдалай алатна. Вагьши чапхунчийри рекьера чпин хурук акатай гьар са хуьр, гьар са кIвал барбатIзавай, инсанриз инад кьазвай. Чна алатай нумрайрай хабар гайивал, Надир шагьди Гияр шегьерни кукIварнай. Ам цIийи кьилелай арадиз хкидай гьалда амачир. Халкьдин сивера амай манийрикай сада Гиярдин кIеледиз душманри цIай ягъай вахтуникай икI лугьузва: “…Баркаллу Гияр шегьер кузва, залум душманди цIай ягъай. ЦIа къизилдин ва гимишдин гичинар цIразва…”.
Лагьана кIанда, кIеледин къенепата авай аскерри Надир шагьдихъ галаз кьиле фейи ягъунра еке жуьрэтлувилер къалурна. Эхиримжи нефесдалди абуру, викIегь дагъвийри, чпин муг хуьзвай. Чапхунчийрин аксина вири халкь къарагънай. А женгера телеф хьайи бязи кьегьалрин сурар пIирериз элкъвенва. Мисал яз, Ибрагьиман пIир. Шагьдин кьушунрихъ галаз дяве физвай чIавуз ада кIеледин къенепата авай аскеррин дестейриз регьбервал гузвай. Вични гьакьван зирек, рикIе кичIевал авачир сердер тир. Гьисабзавайвал, и мулкара авай гзаф кьадар пIирер гьа девирда хайи чилин, халкьдин азадвал патал чанар гайи кьегьалрин сурарал эцигнава.
Риваятрай малум жезвайвал, ина авай пIирерикай сана кIеледин къенепата авай аскеррикай тир Шантур тIвар алай дишегьли кучукнава. Ада, эркекдин парталар алукIна, Надир шагьдин кьушунрикай тир са пагьливандихъ галаз кьуршахар кьуна. Акъажунра Шантур гъалиб хьанай.
Къейд ийин хьи, шагьдин гьужумрилай кьулухъ азадвал патал телеф хьайи гзаф кьадар игитрин сурарал имаратар (пIирер, мавзолеяр ва икI мад) эцигнай. Гияр патал чанар гайи аскеррин стхавилин сурарни ава. Гьадални пIир хкажнава.
Надир шагьдин гьужумрилай кьулухъ чкIанвай кьван хуьрер-кIвалер, чилер, мулкар лап четиндиз арадиз хквезвай. Шагьдин кьушунри барбатIнавай гзаф кьадар хуьрерин агьалийри санал цIийи чкайрал цIийи хуьрер арадиз хкана. Кьурагьризни халкьдин арада “ирид хуьруькай арадал атай хуьр” лугьузва. Гияр шегьер хьайи чкадал ваъ, адан патав гвай маса дагъдал пайда хьайи Кьурагьрин хуьре яшамиш жезвай агьалийрин арада абхазар, гуржияр хьайиди тестикьарзавай тарихдин делилар ава. Чавай абур Кьурагьиз гьикI акъатнатIа, абур гьинай атайбур ва гьи тухумрай ятIа лугьуз жедач. “Гуржияр” тIвар Кьурагьрин хуьруьн тарихдиз талукь маса чинрани гьалтзава. XIX асирдин эхирра Кьурагьрин хуьре ихьтин тIварар алай магьалар авай: “Чувудрин магьле”, “Яхулрин магьле” (и магьледа ЦIудахар ва Тухчар хуьрерай куьч хьайибур яшамиш жезвай), “МирчIирар” (Табасарандай куьч хьайибурун магьал). Кьурагьиз Рутулай ва Ахцегьай куьч хьайибурни авай. Кьурагьрин са жерге тухумрал “Пухшар”, “СумбатIар”, “ЦIахъарар”, “Ресар”, “Гуржияр”, “Аварар” ва маса тIварар хьуни Кьурагьрин хуьре са девирда жуьреба-жуьре миллетрин векилар яшамиш хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава. А вахтара, кьисас вахчун себеб яз, са хуьряй маса хуьруьз сагъ тухумар куьч жезвай дуьшуьшарни гьалтзавай. И карди абуруз чпин тухум терг хьуникай хуьдай мумкинвал гузвай. Чкадин ханарин, беглерин зулумрикай хкечIун патал гзаф кьадар инсанар ханлухрай катзавай, яргъара авай хуьрера чпиз кIвал-югъ кутазвай. Кьурагьа са девирда маса миллетрин векилар пайда хьун ихьтин себебрихъ галазни алакъалу хьун мумкин я.
Гияр садалайни аслу тушир, вичин къваларив жуьреба-жуьре устIарар, сеняткарар, азад дагъвияр яшамиш жезвай гъвечIи хуьрер гвай шегьер-кIеле тир. Гияр са мус ятIани сиясатдин маса къурулушдиз табий хьайиди, я шегьердиз патанбуру регьбервал гайиди тестикьарзавай са делилни авач. Садалайни аслу тахьуни Надир шагьдиз Гияр чилихъ галаз сад ийидай мумкинвални гана. И кIеле чкадин халкьдин азадвилин ярж яз гьисабзавай. Дагъвийрин руьгьдин имарат тахьай мисал авун патал ягъийри адаз цIай янай. Тарихдин важиблу делилрикай сад ам я хьи, Кавказдин Албания ва Лакз пачагьлугъ чкIайдалай кьулухъ лезги чилерал халкь феодалрин зулумрин са жуьредикни (формы феодального гнёта) хьанач. Лезгистандин кеферпата хуьрерин азад тайифайрин союзар арадал атана. Гьар са союздик цIудралди хуьрер экечIзавай. “…Кьурагь арадал къведалди, анин агьалийрин ата-бубаяр Гияр хуьре яшамиш жезвай. Ам Кьурагьрилай винидихъ галай дагъдин мулкарал экIя хьанвай. Исятдани ана бязи эцигунрин къандахар аквазма. Гиярда авайбуруз я ханар чидачир, я беглер. Гиярдин кьушунрин кьиле хьайибурукай сад — Мукаил — лежберрикай тир…” (Лавров Л.И. Кавказдин этнография. Л., 1982-йис. 156-чин). Дегь вахтара Гияр шегьер-кIеледин патарив гвай мулкарал садалайни аслу тушир азад жемият (вольное общество) хьайиди къванцел атIанвай кхьинрин 1356-йисан чешмеди тестикьарзава.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
