Адетдин суал я. Амма жаваб гуз регьят ятIа чидач. Вуч ятIани, и суал и мукьвара “Культура” телеканалдай са десте алимри (математик, физик, биолог, футоролог, журналист, психолог) веревирдзавай. Передачадин тешкилатчи — Михаил Швыдкой, РФ-дин культурадин виликан министр.
“Образы будущего. К чему устремляется человечество?” (“Гележегдин къаматар. Инсаниятди гьинихъди гьерекатзава?”) лишандик кваз тешкилай и передачада (гьуьжетда) “искусственный интеллект” (“илимдалди арадал гъанвай акьул”) лугьудайдан мурад-метлеб вуч ятIа, ада инсаният гьинихъди тухун лазим ятIа, гьа кардиз къимет гузвай. Гзаф терефрин фикирар лагьана.
Зун и келимаяр кхьиниз мажбурайди а кар я хьи, передачада иштиракай 6 кас са фикирдал атанач. Кьилинди — чIехи мурадринни эрзиманрин, умудринни хиялрин вахт гуя алатна, гиланди прагматикринди (крар кьилиз акъудзавайбурунди), къвезмайдини искусственный интеллектдин — компьютерринни роботринди тирдакай лугьузвай. Роботриз мурадар, эрзиманар, хиялар, ниятар хас яни?..
Бес адетдин инсан гьиниз фида? И суал жавабсуз туна. Дугъриданни, цивилизацияди, илимлувал виликди фини инсан бахтлу, къуватлу, гьевеслу, чIехи мурадрихъ тухун тавуна, руьгь авачир машиндиз элкъуьрдани? Ракьари, къванери инсан эвездани? Инсан — тIебиатдин виридалайни чIехи девлет, къимет гуз тежедай яратмишун я лугьузвайла, ам тергдай яракьар, техника, технологияр, гила “интеллект” вуч паталди арадал гъизватIа?..
Инсанар, инсаният экуь, чIехи ниятралди, мурадралди виликди фейи вахт чун рахазвай передачада, вучиз ятIани, ХVIII асирдихъ, ХIХ асирдин эхирдихъ галаз алакъалу ийизвай. Амма… Тарихдай чаз чидайвал, инсаният виликрай садрани такур хьтин гъалибвилерихъ (илимда, культурада, экономикада, яшайишда — вири хилера) Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз фена. И кар чи хьтин, асирра вири терефрай кьулухъ галамукьай республикайрин цIийи девирди (цIи 100 йис хьанва) субутзава. Им инкариз алахънавайбуруз тарих я чизвач, я чирзавач, чиризни кIанзавайди хьиз туш. Я ам кьасухдай чIурзава. Гьа и передачадани СССР-да къурмишай социализм гуя къундарма, кьилиз тефидай буш хиял, тапан ният, мах тир лугьузвай. Обществодин къанунарни, физикадинни, математикадинни, химиядинни, биологиядинни илимрин къанунар хьиз, сад-садахъ галаз алакъада авайбур туш жал? Себебар авачиз, нетижаяр гьикI жедайди я?
Эхь, социализмдин идеядиз (мурадриз), къазанмишунриз чи перестройщикри (вири дуьньядин империалист тарашчияр сад хьана) цIай яна. Къастуналди авур и кар гила чи либералрини тапан демократри социализмдин мурадар, тIебии яз, гуя куьтягь хьана лугьуз тестикьарзава. Амма… Инсан ва инсаният вилик финиз, яни производство (шей гьасилун), производстводин алакъаяр мадни къулайбур, къенибур авуниз сергьятар авайди я жал?
И суалдиз жаваб передачада иштиракай алимрини (чпиз а кар кIанзни, такIанзни) гана. “Искусственный интеллект” инсандин мурадри арадал гъанвайди, гъизвайди тирди инкарнач. Алимри рикIел хкайвал, илимди чаз космос ачухна, атомдин къуват ислягь уьмуьрдани кардик кутаз жедайди чирна. Электричестводин, магнитрин аламатри чаз компьютерар, интернет хьтин аламатар арадал гъана, химиядинни биологиядин агалкьунри гьихьтин хаталу азарар алудиз, инсандин уьмуьр яргъи ийидай рекьер ачухна… Социализмдин къурулушди (обществода шей гьасилзавайбурунни шей пайзавайбурун пайгардик кутунвай дуьз алакъайри) общество, дуьнья санлай виликди фидай цIийи къуватар (мурадар, ниятар, эрзиманар) гайиди дуьньядин камаллу кьилери фадлай хиве кьунва. Алай вахтундани гьа рекьин тереф хуьзвайбуру (Китай, Вьетнам, КНДР ва масабур) садрани такур тегьерда чпин экономика, адахъ галаз сад хьиз асайиш, яшайишни, инсанрин алакъаярни виликди тухузва. Экуь ниятринни мурадрин вахт куьтягь хьанва лугьузвач.
Советрин вахт, илим, къайдаяр инкарун гила муддиз, кьилин идеологиядиз элкъуьрнавайди виринра гьиссзава. Нубатсуз ва, са зегьметни чIугун тавуна, чIехи девлетринни, гьукумдинни, мумкинвилеринни иесияр хьанвайбурун дестейриз, тIебии къанунар инкарун хас кар я. Чпини илимдилай артух мистикадиз (диндин къундармайриз) майданар гузва. Гьакъикъатди масакIа фикирун ва кIвалахун истемишзава. Им чун рахазвай передачадани винел акьалтна.
Чахъ вири аваз, инсанрин чIехи пай кесибвиле, юхсулвиле, усалвиле, ихтиярривай яргъа тун тIебиатдиз аксивал тирдал шак алач. Ида, бязи уьзуьрри инсандин беденда чIуру дакIунар арадал гъизвайди хьиз, обществодани наразивилин бархунар арадал гъизвайди такун..?.. Гьар са нетижадихъ вичин себебар авайди гьисаба такьун я?..
ХIХ асирди ХХ асир, абуру ХХI асир арадал гъанвайди хьиз, инсанди ва инсаниятди цIийи асирда цIийи чIехи ва гьахълу мумкинвилерихъ, шартIарихъ гьерекатзавайдал шак алач. ТахьайтIа, вуч паталди лап хаталу тIугъвалрихъ галаз, глобальный чимивилерихъ галаз, ятар акьалтунихъ, цIаяр кьунрихъ галаз женг чIугвазва? Вуч паталди чилел яракьар акъудунал ва абур ишлемишунал къадагъаяр эцигиз алахъзава? Вуч паталди чна тарихдай дуьз тарсар къачун герек я лугьузва? Социальный гьахълувал авай, инсандин ихтиярар ва мумкинвилер вири патарихъай хуьзвай общество патал женг ва мурадар (эрзиманар) садрани акьалтIдайди туш… И кардикай а передачадин эхирдай лагьана…
Романтикарни, ни вуч лагьайтIани, вири девирра амукьдайди я. Мегер алай аямда, вири четинвилеризни, гьахъсузвилеризни килиг тавуна, яргъал тир кеферпата шегьерар хкажзавайбурни, Сибирда рекьер, муькъвер эцигзавайбурни, космосдиз физ гьазурбурни, чпиз ерли са къиметни гузвачтIани, лап хъсан эсерар яратмишиз, инсанрив агакьарзавайбурни, тIугъвалдин вилик пад атIуз, “яру зонада” гьахьзавайбурни… романтикар (чIехи мурадри руьгьламишзавайбур) тахьана, бес вужар я?
Са касни амачир хуьре акъвазна, хиперин суьруьяр, маларин нехирар артухариз алахънавайбур дили абдалар яни? Кьуру чилериз яд акъудна, анра багълар, салар кутаз алахънавайбур мурадрикай кимибур яни?.. Мажибарни авачиз, аялриз дуьз илимрай дерин чирвилер гуз алахънавай муаллимрихъ са хъсан ниятни авачни?.. Ихьтин мисалар тIимил туш. Чеб акьулдикай, михьи ниятрикай магьрумбуруз, нефсинин лукIариз ихьтин мисалар аквазвач… Вучда, гьарда вичин куьруь рехъ вичи хкязавайди я. Умуми рехъ обществоди арадал гъизва. Камаллу обществоди камаллу рехъ хкяда, хуьда… Яраб чун гьибурукай ятIа?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
