Дагъустандин Автономиядин — 100 йис
Алай йисан 28-февралдиз акъатнавай “Лезги газетдин” 8-нумрада авай Нариман Ибрагьимован “Гьахълувилин менгенайра” макъала кIелайла, Ватан патал чпин чанар гайи кьегьал рухвайриз — Сафаралиеваз, Самурскийдиз, Мамедбеговаз ва масабуруз са тахсирни квачиз кьур инадар рикIел хтайла, зак ажугъ акатна. Вири четинвилериз таб гана, халкь патал гьахъсузвилерихъ галаз женг тухвай, зегьмет чIугур кьегьалар несилрин рикIелай садрани алатдач. Абурун къаматар чи рикIера эбеди я.
Макъала кIелайла, зи рикIел Пери бадедини Шапери дидеди чаз, аялриз, винидихъ тIварар кьунвай рухвайрикай авур ихтилат хтана. Абурун гафаралди, 1929-йисуз Кьурагь райондин КIирийрин хуьруьз Гьажимет Сафаралиев, Нажмудин Самурский, Керим Мамедбегов атанай. Хуьруьн жемятдихъ галаз собрание тухвайдалай кьулухъ абур нянихъ бубадихъ галаз чи кIвализ мугьман хьана. Азиз бубади абур хъсандиз, мугьманпересвилелди, лезги адетралди кьабулна.
Бадеди, дидеди жузун-качузун авурдалай кьулухъ абурувай хабар кьуна:
— Я балаяр, куьн чи патариз гьикI хьана акъатнавайбур я?
— Диде, чун иниз Кьасумхуьрелай Кьурагьиз кьван машинар фидай рехъ туькIуьриз, муькъвер эцигиз атанвайбур я, — жаваб гана Гьажимет Сафаралиева.
“Караулка” тIвар алай чкадин патав гвай кIамал чIехи кьакьан муьгъ эцигда лагьайла, баде, “я балаяр, абур жедай кIвалахар яни?” лугьуз, абурун гафарихъ агъаначир…
Азиз буба чIижер, уьндуьшкаяр, къазар хуьнал машгъул тир. Идалайни гъейри, ада тамай гъанвай кард къветер кьаз вердишарнавай. Гьам гваз мукьвал-мукьвал гъуьрчезни фидай. Бубади мугьманриз чайдихъ галаз хъун патал куьнуьдай вирт акъудна. А чIавуз адахъ 50-дав агакьна куьнуьяр авай. Чаяр хъвайидалай кьулухъ вирт тунвай къаб, рикIелай алатна, мугьманар ксузвай кIвале столдал аламукьна. И кIвални багъ галай пата авай.
Гатун зегьем вахт яз, кIвале чими хьанваз акурди, мугьманри кIвалин дакIарар ахъайна. Пагь, буба ваз къурбанд, чIижериз кIанзавайдини гьа и кар тир кьван. Абур вири, виртIедин ни атана, дакIаррай кIвализ гьахьна, столдал къапуна авай вирт чпин куьнуьйриз хутахиз гатIунна. КIвал чIижерай ацIана. ЧIижерин гьерекатдин ванцелди мугьманар ахварай аватна, къецел — айвандик акъатна.
— Азиз буба, я Азиз буба, — гьарай-эвер туна мугьманри буба ахварай авудна. — И чIижер вучтинбур я кIвализ атанвай?
Азиз буба гьасятда кардин гъавурда гьатна. Ада тадиз столдал алай вирт авай къаб вахчуна, кIевна, чIижериз гум ядай алат кардик кутуна ва адан куьмекдалди чIижер кIваляй акъудна. Мугьманриз лагьайтIа, айвандик ксудай чкаяр туькIуьр хъувуна…
Пакадин йикъан экуьнахъ хизанди мугьманрихъ галаз фу нез, ихтилатар ийизвай арада, шел-хвал ийиз-ийиз, Разия диде атана акъатна.
— Вуч хьанва, я Разия? — хабар кьуна адавай дидеди.
Разиядин гафарай малум хьайивал, адан аялдин — Алискендаран кьилел дуь-шуьш атана: адан гъилел залан хер хьанвай. КIирида а вахтунда духтур авачир. Мугьманри тадиз аял чпин машиндаваз Кьасумхуьрел агакьарна. Адан кьве тIуб галатнавай. Духтурри аялдиз раб-дарман авуна, гъил кутIунна. Мугьманри ам чпин машиндаваз элкъвена хуьруьз хканай…
Гила заз, играми газет кIелзавайбур, Азиз бубадикай, адан хизандикай куьруь суьгьбет ийиз кIанзава.
Къурбанан хва Азиз Къурбанов, хизандин дарвилиз килигна, 16 йисан яшда авай жегьил яз, Бакудиз фялевализ фена. Дерин кьатIунар, хци зигьин авай жегьилди чирвилер къачуна. Адакай лап хъсан пешекар, мастер-нефтяник хьана. А вахтара мастер-нефтяникдин мажиб 250-300 манатдив агакьзавай.
Жегьил нефтяник эвленмиш хьана, хизан кутуна. Ада вичин аялризни хъсан чирвилер гудай мумкинвилер тешкилун кьетIна. Вичин руш Мафизат Бакудин миллионер Гьажи Зейналабди Тагъиеван рушарин, хва Мегьамед гадайрин гимназийрик кутуна. 1917-йисуз гимназия агалкьунралди куьтягьай Мафизат хуьруьз хтана. Ам Агъа Арагъай тир машгьур тажир Сефербегов Межидан хва Алимаз гъуьлуьз гана.
Алим фад рагьметдиз фена. Хендеда хьайи Мафизат хайи хуьруьз КIиридиз хтана. Ина ам урус чIалан тарсар гуз эгечIна. 1929-йисуз Мафизат Гьажимет Сафаралиеваз гъуьлуьз гана, абур Махачкъаладиз хъфена. Амма Мафизатан бахт яргъалди давам хьанач. Гьукумат патал чан эцигай Гьажимет Сафаралиев 1937-йисуз “халкьдин душман” я лагьана, дустагъда туна. Ана адан кьилел атай вакъиайрикай Нариман Ибрагьимован макъалада гегьеншдиз кхьенва.
Гь.Сафаралиев дустагъда тунихъ галаз алакъалу яз, адан уьмуьрдин юлдаш Мафизатни кIвалерай акъудна. Са кьадар вахтар арадай фейила, Гь.Сафаралиев са тахсирни квачирди яз тестикьар хъувунай. Гуьгъуьнлай Мафизатав кIвалерни вахканай. Мафизата лагьайтIа, 1938-1942-йисара ДАССР-дин наркомздравда статистик, 1942-1948-йисара медстатистикадин отделдин начальник, 1948-1950-йисара СССР-дин ДАССР-да авай заготовкайрин министерстводин майвайринни емишрин сектордин инспектор, 1950-1954-йисара планово-экономический отделдин старший экономист яз кIвалахна. Ватандин ЧIехи дяведин йисара адаз “За трудовую доблесть” медални ганай.
Къейд ийин хьи, Мафизатаз сифте гъуьлуьк — пуд, Гьажимет Сафаралиевахъ галаз арадал гъайи хизанда кьве аял хьана. Кубра Сафаралиевади — Ленинградда, Имара Сафаралиевади Москвада институтар акьалтIарна. Имарадиз урус, ингилис, немс ва чех чIаларни чидай…
Гаф кватай чкадал лугьун хьи, Мафизатазни са шумуд чIал чидай: азербайжан, урус, туьрк, фарс. Ада гьакIни французрин классикрин ктабар френг чIалалди кIелдай. Мафизатан рикI къецепатан уьлквейра чапзавай журналриз, газетриз акъатзавай кроссвордар ацIурунал алай. Адаз анрай кроссвордар ацIурунай пишкешарни рахкурнай.
Мафизат Азизовна 1976-йисуз Махачкъалада кечмиш хьана. Рагьмет хьурай вичиз.
Темучин Къурбанов,
РСФСР-дин культурадин
гьуьрметлу работник, зегьметдин ветеран
