Гафарин алемдай
Мукьвара интернетдин “Фейсбук” соцсетда кардик квай “Лезгинский почти интеллектуальный клуб” кIватIалда “кьаркьулув” гафунин къурулушдин, ам падежриз дегиш хьунин гьакъиндай иштиракчийрин арада кьиле фейи веревирдер фикир желбдайбур хьана. Къейд ийин, тIвар кьунвай кIватIалда чIалакай, гафарин метлебрикайни менсебрикай мукьвал-мукьвал итижлу ихтилатар, гагь-гагь гьатта гьакъикъат дуьздал акъудзавай гьуьжетарни кьиле физва.
Лезги чIалан тестикь хьанвай къайдайрал асаслу яз, кьаркьулув гафунин актив падеждин кIалуб кьаркьулувди, гзафвилин кьадарда кьаркьулуври я.
Интернетда чпин фикирар кхьизвай ватанэгьлийрикай сада чпин нугъатда и гаф “кьаркьулиф” хьиз ишлемишзава лугьузвай. Адан фикирдалди, нугъатда ишлемишзавай саягъдал асаслу яз, и гафунин актив падеждин кIалуб “кьаркьулифре” жезва. Яни “лиф” гаф гьикI дегиш жезватIа, гьа жуьреда.
Кьве дибдикай ибарат сложный гафар падежриз дегиш хьунин къайда гзаф дуьшуьшра кьвед лагьай дибдилай аслу жезватIани (месела, яргъируш — яргъируша, кьвечхел — кьвечхелди), вири дуьшуьшра акI жезвач. Аквазвайвал, падежриз дегиш хьунин жигьетдай бязи дуьшуьшра адетдин къайдадилай къерехдиз акъатнавай гафар (исключенияр) ава чи чIала. Кьве жуьреда падежриз дегишзавай са жерге гафарни малум я: пул — пулди — пулуни; виш — више — вишда. Орфографияда тестикьарнавай къайдадал амал авунилай гъейри, ихьтин гафариз морфологиядин жигьетдайни фикир гун важиблу я.
Эгер “кьаркьулув” гаф “лув” хьиз падежриз дегишайтIа, актив падеждин кIалуб “кьаркьулува” жезва. Амма икI лугьудай лезги санани бажагьат гьалтда.
Эдебиятдин чIала тестикь хьанвай, виридаз чизвай вариантдай аквазвайвал, и сложный гаф арадал атанвай кьвед лагьай диб, са шакни алачиз, «лув» я. (Нек хъвазвай маса гьайванрилай тафаватлу яз, и гьайвандихъ лув гудай алакьунни ава). Амма и дуьшуьшда «лув» гаф хьиз дегиш жезвач.
Ихьтин макъамра чна и гафунихъ маса нугъатра гьихьтин жуьреяр (вариантар) аватIа фикир гунни важиблу я. Месела, лув гудай и гьайвандиз Самур магьалдин бязи нугъатра “хъыркъанлувар/хъуркъанлувар” (хъурхъ+лувар) лугьузва. Докъузпара райондин Мискискарин хуьруьн агьалийри “кьеркьелаг” лугьузва. Куьре патан бязи нугъатра “кьаркьулуф” ишлемишзава. Мадни фикир гайитIа, къекъвейтIа, жуьреба-жуьре вариантар малум жеда. Нугъатрилай аслу яз, падежриз дегиш хьунин къайдаярни гьар жуьре хьун тIебии кар я. Амма къурулушдин жигьетдай эдебиятдин чIала тестикь хьанвай вариант виридалайни кутугайди я.
Къейд ийин, манадин жигьетдай кьеркь (хипен хъицикьдин кIус) ва хъурхъ (асунар ийидайла, ишлемишдай хипен хъицикьдин кIус) гафарихъни мукьвавал ава, яни абур синонимар яз гьисабиз жеда.
К.КIелетви
