Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Эхиримжи йикъара за ХХ асирда Дагъус­тандин ва Кьиблепатан Дагъустандин район­рин уьмуьрда жанлу ва экуь гел тур касдикай­ кьве чешмедай кIелна. Мансур Куьревиди акъуднавай “Етим Эмин (1840-1880)” ктабдин­ 18-чина кхьенва: “И кружокдик гьакIни Юсуф Герейханов, Камалудин Гьамзабегов, Ме­гьа­мед Исакьов, Агьмед Тагьиров, Зияудин­ Эфендиев, Хасбулат Аскар-Сарыджа, Сейфудин Шихалиев, Исамудин Урдуханов, Шагь­баз Шайдабегов, Салигь Мусаев… акатзавай”. Ихтилат Москвада кIелзавай лезги студентри­ 1925-йисуз  кхьинрин лезги чIал арадал гъун патал тешкилнавай кружокдикай физва­.

Алай йисан  “Лезги газетдин” 7-нумрадиз акъатнавай Куругъли Ферзалиеван “Лезги чIа­лан кхьинар: вилик фин ва орфографиядин бязи месэлаяр” макъалада къейднава: “Лезги студентрикай ибарат кIватIалдин гьа­къиндай алим Дж.Агьмедова кхьизва: “КIва­тIалдик сифтедай Гьажибег Гьажибегов, Юсуф Герейханов, Камалудин Гьамзабегов, Мегьамед Исакьов квай…”

Мегьамед  Исакьов. Кьурагьви. ЧIехи ва жавабдар къуллугъар авур кас. КьетIен кьисметдин инсан я.

Кьурагь райондин летописец, журналист, писатель рагьметлу Шамсудин Исаева вичин­ вахтунда адакай кхьенай: “АскIан буйдин, кьелечI якIарин, яхун чина мили хъвер, цIару вилера жегьилвилин нур къекъвезвай яшлу и итимдихъ галаз зун 1966-йисуз Махачкъа­лада таниш хьанай. Хъуьтуьл ва яваш сеси­налди рахаз, ада патав гвай касдин ихтилатдихъни дикъетдалди яб акалдай.  Адан кIвалахдин кабинетдин шкафар ­ктаб­рив, журналрив, яцIу папкайрив ацIан­вай…”

Исакьан хва Мегьамед 130 йис идалай ви­лик (1891-йис) Кьурагьа дидедиз хьана. Буба­ди­ Бакуда Тагъиеван фабрикада фялевиле зегьмет чIугвазвай. Ада жаван хвани аниз вичин патав тухвана. Мегьамедаз фабрикада, ах­па пиво хкуддай заводда кIвалах­дайлани, фя­лей­рал алай гуж, зулум, абурун туькьуьл уьмуьр акуна. Вучиз икI ятIа, садбу­ру­­ масадбур­ ламар хьиз вучиз  ишлемишза­ва­тIа, жавандин кьил акъатзавачир. И зулумат кардин сир адаз кIвен­кIвечи фикиррал алай рабочийри ачухна­. Ам, са фикир-хиялни тавуна­, абурун жергейрик экечI­на. Делилри шагьидвалзавайвал, 1910-йисан забастовкайра иштиракна лугьуз, Мегьа­мед кIва­лах­дилай алудна. Дустагъда ту­­нин къурхулувални гьис­сай гадади Бакудай кьил баштанна. 1916-йисалди кьурагьвиди­ Грозныйдин ва Майкопдин нафтIадин мяденра­ зегьмет чIу­гуна. И шегьеррини адан рикI динжарнач. Мегьамед Москвадиз фена ва Прохо­рован гъалардай фабрикада кIвалахал акъвазна.

Исакьан хциз акурвал, кар Баку, Грозный, Москва шегьерар хьунал алачир, виринра фя­лейрин яшайиш кесибди, азиятрив ацIан­вайди тир. КIанзни-такIанз ам мад зегьметчи инсанар истисмарзавайбуруз акси экъечIна, рабочийрин серенжемра иштиракна. Масадбурухъ галаз амни, фялейрин кьилер какадарзава лугьуз, карханадай чукурна.

1917-йисан февралдин инкъилабдани иш­тиракай жегьил мартдин вацра Москва ше­гьердин Краснопресненский райондин милициядин пуд лагьай участокдин милиционервиле тайинарзава. Ина ада вичел тапшурмишзавай везифаяр викIегьвилелди кьилиз акъудна. 1918-йисан апрелдиз большевикрин партияди ва Советрин гьукуматди фялей­риз, лежберриз ва аскерриз Октябрдин инкъи­лабдин къазанмишунар хуьниз эвер гана. Иса­­кьан хвани гуьгьуьллувилелди Яру Армиядин Москвада тешкилнавай Смоленскдин 16-полкуник экечIна. 1919-йисалди кьурагьвиди Жатск, Гжатск ва Смоленск шегьер­рин къваларив кулакрин ва белогвардейчийрин бунтар тергунин, Белоруссияда белополякрин, Украинада Махнодинни Петлюрадин бандаяр кукIварунин женгера иштиракна­.

Белоруссиядин чилел лезгидиз вичин бух­тунин муг кутадай кьисметни хьана. Адани­ Ольга тIвар алай руша чпин уьмуьрдин рекьер ва мурадар сад авуна. Ольга Черкасскда яшамиш жезвай диде-бубадихъ галаз авай. 1919-йисан зулуз Мегьамед, командирдивай ихтиярни къачуна, вичин юлдаш хкиз фена. Минскда ам жандармайрин гъиле гьатна. Шегьерда белополякарни гзаф авай. Яру Армиядин аскер я лагьана, Мегьамед кьуна. Ада вич гьахъдиз акъуддай гьикьван делилар гъанатIани (ада вич Германиядин кьушунрин есирвиляй катнавайди я лугьуз тестикьарзавай), жандармайри жегьил итимдиз зулумарни авуна. Адавай чпиз герек делилар, хиве кьунар гьат тавурла, аскер ахъайна. Ам са гуж баладалди Проскуров шегьердиз акъатна. Ина ам Яру Армиядин частар къведалди амукьна. Яру Армиядин 85-полкунин аскер хьайи Мегьамеда Советринни Польшадин ислягьвилин икьрар кутIундалди (1920-йисан 15-октябрь) лап къати ягъунра иштиракна ва вичин жуьрэтлувал къалурна.

Советрин уьлкве ислягь крарив эгечIай-ла, Мегьамед уьмуьрдин юлдашни галаз Москвадиз хъфена ва ам вичи къуллугъай Краснопресненский райондин милициядин отделда кIвалахал акъваз хъувуна. Везифаяр ре­гьятбур тушир. Меркезда чIуру амалрин­, кра­рин иесияр тIимил тушир. Абурун вилик пад кьун, советрин инсанрин хатасузвал хуьн, тахсиркарар жагъурун, кьетIен тапшу­ру­гъарни кьилиз акъудун… Исакьан хци са чIа­­­вузни, санал­ни усалвал, зайифвал къалурнач. Жуьрэтлу, викIегь, ва­танперес ми­ли­­ционер партиядизни кьабулна.­

Меркезда хъсан патахъ пара дегишвилер жезвай. КIелдай чкаяр ачухзавай. Вичин савадлувилел разивалзавачир Мегьамеда вичиз кIелунар давамариз кIанза­вайдакай Ольгадиз  ихтилат авурла, ада гьасятда разивал гана. Гьа икI, Мегьамед РагъэкъечIдай патан халкьарин коммунистический университетдик экечIна. Ина кьурагьви саки вири республикайрай атанвай инсанрихъ галаз та­ниш хьана. Ада вич, женгера хьиз, кIелун­ра­ни чешнелу студент яз къалурна, университет 1927-йисуз агалкьунралди куьтягьна.

Кьилин образование авай пешекар Да­гъус­­тандиз рекье хутазва. ВКП(б)-дин Да­гъус­тандин обкомди кьилин образование къачузвай дагъви гадаярни рушар республикадиз рахкурун патал датIана махсус чарар кхьиз­вай­. Инкъилабдин, советрин гьукумат патал жен­герин иштиракчидал, тежрибалу фя­ледал республикада лап жавабдар къуллугъар их­тибарзава: ВКП(б)-дин Кьасумхуьруьн райкомдин секретардин, Буйнакскдин партийный пешекарар гьазурдай техникумдин директордин, Кьурагь райисполкомдин председателвилин…

1930-йисар гьам советрин гьукум ва гьам агьалияр патални регьятбур тушир. Гзаф чкай­ра каш гьатнавай. Гьукумдиз акси къуватри чпин чинебан кIвалахни акъвазарнавачир. Куьредин округда динэгьлияр ва девлет квай инсанар кьиле акъвазнавай дестейри бунтарик кьил кутуна. Кьурагь чпин гъиле кьуна, партиядин ва къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчияр кьена, садбур дустагъна. Абуру Кьасумхуьрени гъулгъула туна. Дербентдай куьмек агакь тавунайтIа, мадни гзаф къурбандар арадал къведай.

Мегьамед гьа и чIавуз  гьу­кум­дин къуллугъдал алайбуру законсуз гьерекатриз рехъ тагун патал алахъна. Амма адан къуватар гьа­миша бес жезвачир. 1931-йи­сан зулуз ВКП(б)-дин Кьурагь райкомдин тапшуругъдалди райфинотделдин работникри, кулакри кIевирнавай шейэр жагъурзавайди я лугьуз, дагъвийрин кIвалера къекъвез, чпиз хуш хьайи кьван хъсан шейэр тухуз хьана. Кесиб­рин патай гьахълу наразивилер арадал атана. Вине авай идарайриз арзаярни фена. Мегьамеда и важиблу месэла райкомдин бюродин нубатдинди тушир заседанидал гъана. Амма райкомдин къуллугъчийри райисполкомдин председателдин теклиф кьабулнач. Гьахъсузвилер мадни давамарна.

Михьи, къени ниятрин, гьахъвал, намус, инсанвал вине кьазвай, инкъилабдин, советрин гьукуматдин бинелу идеалриз вафалувал хуьзвай ва вичин чирвилер, алакьунар ватан­эгьлийрин яшайиш хъсанарун, абуруз цIийи де­вирдин галайвилер, мумкинвилер чешнелу­, халис краралди ачухариз алахънавай коммунистдин рикI хана. Кьасумхуьрел кIвалах­дай­лани, адаз партиядин ва советрин идарайра къуллугъдикай хсуси итижар патал менфят къачузвай, законсузвилериз рехъ гузвайбур акунай. Хайи хуьрени ахьтинбур хьун, чиз-чиз са тахсирни квачир лежберар, малдарар, хипе­хъанар кулакрин жергейра тун, абурун мал-эмменидал гъил яргъи авун, коммунист ла­гьай тIварцIел леке гъун — ихьтин кьуьруькар та­курдай кьадай жуьрэт хьанач Исакьан хцихъ. Я маса чарани амачир, Мегьамеда Да-гъустандин ЦИК-диз ва ВКП(б)-дин обкомдиз хабар гана. Меркездай комиссия атана ва кесибрин кIвалера къекъуьнар акъвазарна, къа­къудай хейлин шейэр агьалийрив вахкуз туна. Райкомдин хейлин къуллугъчиярни кIвалах­дикай азадна. Ихьтин гьахъсузвилерин вилик пад вахтунда кьунач лугьуз, райисполкомдин председателдизни туьнбуьгь авуна.

Коммунистди ам разивилелди кьабулна, амма районда ва гьакI партиядин идарайрани кIвалахдай ният амукьнач. Ада вич патал­ди гьеле   жегьил вахтунда майилвалзавай илимдин рехъ давамарун хъсан тирди кьатIа-на. Гьа икI, 1933-йисуз намуслу инкъилабчи Ростовдин илимдинни ахтармишунардай ин­ститутдин тарихдин факультетдин аспирантурадик экечIна.  Граждан дяведа хьайи хирери бедендиз гьамиша чпикай хабар гузвай. Гьа и кар себеб яз, кьурагьвидивай кIелунар куьтягьиз хьанач. ЯтIани ада, Махачкъаладиз­ хтана, Дагпедрабфакдин директорвал авуна, республикадин милли культурадин  илимдинни ахтармишунрин институтда, центральный госархивда кIвалахна.

1937-1938-йисарин гьахъсузвилер Ис­а­кьо­ваз вичин вилералди акуна. Республикадин тIвар-ван авай руководителрихъ галаз ам­ни кьуна. Са тахсирни субут тежезвай кас кьве йисуз НКВД-дин къазаматда амукьна. Эхирни 1939-йисан ноябрдиз ам ахъайна.

Сагъсузвал ва набутвал себеб яз, Мегьа­мед Исакьов фронтдиз тухванач. Амма ада партияди вичел меркезда ва районра тапшурмишай жавабдар къуллугъар кардин ­гъавурда аваз кьиле тухвана. 1948-йисуз ам СССР-дин тарихдин, чIалан ва литературадин илимдинни ахтармишунардай институтдин Дагъустандин филиалдиз кIвалахал хъфена. Археолог, тарихчи яз, ада Дагъустандин гзаф хуьрер, районар ахтармишна. Дурумлу кIвалахдин нетижа яз, ада “Дагъус­тандин археологиядин памятникар” ва “Къадим Дагъустандин лал шагьидар” ктабар акъуд­на. Гьайиф хьи, Дагъларин уьлкведин тарихдикай, са бязи хуьрерикай кхьенвай адан илимдин кIвалахар, чап тавуна, филиалдин архивра ама. Абуруз экв къалурдай вахт фадлай алукьнава.

Кьурагьви Мегьамедан  кьисмет кьетIен­ди хьана. Ада, чешнелу, намуслу, бегьерлу  уьмуьр тухуналди, тунвай ирсни гъвечIиди туш. Ихьтин инсанар акьалтзавай несилдиз хъсан чешне, абур рикIел хуьнни чи буржи я.

Нариман  Ибрагьимов