«Къалгъандин цуьк»

(Гьикая)

Ашукь жемир вун дуьньядин гьавадал,

ГъалатI хьана, ви рикI пашман жеда, дуст.

КIанда лугьуз, ихтибармир явадал,

Эхир са къуз кIеви душман жеда, дуст.

Етим  Эмин

Июндин чими варз тир. Мектебда эхиримжи имтигьанар кьиле физвай. Зун, абуруз гьа­зур жез, саки гьар юкъуз, маса кlва­ла­хар къерехна, гзаф вахтунда кьилди кlва­ле ацукьуниз мажбур жезвай. Мектеб медаль къачуналди куьтягьун кlеве­лай кьетl­навай.

Са юкъуз, бегьем галатна, кьил залан хьанваз, за чи къунши Санидбурун бустандихъ элкъвенвай гъвечlи дакlар ахъай­на. Зун тажуб хьана амукьна. Сани, гъуьл кьена, хтанвай хендеда, вичин перемдин ценер, аквадай гьаларай, кьежин, кьацlун тавун патал хкажна, картуфрай эчIелар акъудиз, абуруз яд гуз, кардик квай. Зун са геренда, суьгьуьрда гьатайди хьиз, ки­лигиз амукьна…

Бирдан, дакlардай къвез, ракlарай акъатзавай гару зав тирш ягъиз туна. И ван хьайи Сани садлагьана виниз хкаж хьана, чи дакlар галай патахъ элкъвена. Заз тIуб юзурна, кичlерар гузвайдан кьасар авуна…

За артух фикир гудачир, амма гуь­гъуь­нин юкъуз, экуьнахъ фад, зун райондиз фин патал хуьруьн кlаник квай шегьре рекьел эвичlайла, инал, виликамаз икь­рар хьанвайди хьиз, Сани акъвазнавай. За салам гудалди вичи милайимдиз, чина хъвер аваз, салам гана, ахпа суь­гьуьрчи хьиз эгечIда:

— Гьан, вуна дакlардай гуьзчивилерда лагьана, фикирнавачир за. Мад ахьтин амалар хъийимир…

— Валлагь, Сани хала, вуна багъишла­миша, ам хатадай хьайи кlвалах я, — жув гьахълу тирди къалуриз алахъна зун. -Кlва­лин гьава дегишарда лагьана, дакlар ахъай­­на…

— Хата авач, — хъуьрена Сани. — Садра гьикl хьайитlани ваз дишегьлидин пад-кьил акун лазим тир, — вилербурна ада.

Зи чиниз ифин акъатна. Гьа са вахтунда са тIимил кьван секинни хьана. Вучиз лагьайтlа, Сани агьвалатдиз еке месэладиз хьиз килигзавачир, ам ада зарафатрал вегьенвай.

Ихтилатар дегишарун патал за Санидивай хабар кьуна: — Вун текдиз и рекьел вучиз акъвазнавайди я? Хийир-хабар?

— Райцентрада ийидай къайгъуяр ава. Чидач, машин гьатдатlа…

— Са машин тахьана амукьич чун,- секинарна за ам.

— Ваз ана вуч къайгъуяр ава? — вичин нубатда хабар кьуна Саниди.

— Заз районодай герек чарар-цIарар ава.

— Ша, акl ятlа, санал фида чун. Ви кlва­лахар туькlуьрай, — лувар кутуна зак Сани­ди…­

Чун ихтилатрик кваз саки кьве сят кьван вахт фена, улакьдикай михьиз умуд атlанвай. И арада винидихъай руг кьилеллаз къвезвай са машин пайда ­хьана.

— Гьан, чи крар туькlуьзвай хьтинди я, — ла­гьана Саниди. Зани адан гафарал къул чlу­гуна, кьведани гъилер хкажна. Машин акъвазна. Адан кузов саки сиве-сивди кlва­чел акъвазнавай инсанрай ацlанвай. Сани кьулухъан бортуник кк|ана, машиндиз хкаж жез алахъна. Бортунин кьакьанвиляй, чара­дан куьмек галачиз, хкаж хьун мумкин тушир.

— Къала кван, — элкъвена ам захъ, — куьмек це, гъил кутур.

Заз чара амукьнач. Машиндавай дишегьлийрикайни сада Санидив гъил ­ву­гана, са гуж-баладал ам кузовдиз ­акъудна. Гуьгъуьнал алаз зунни аниз хкаж хьана.

Машин чкадилай юзайла, гьикI ятIани кузовда авай инсанарни са жизви вилик-кьулухъ гадар хьана. Абуру хуртIар гайи зун кьулухъ бортуна акьуна, аватиз кIам-шам амай.

— Зун яхъ, я хва! — буйругъна Саниди.    — ТахьайтIа вун аватда машиндай!..

Санидин къуьн кьаз кIанз яргъи авур зи гъиле,машин галтад хьуникди, адан гъил гьатна. Санидик хъуьруьн акатна, заз ла­гьайтIа, регъуь хьана. Сани ахъайна, за гъил  машиндин эрчIи патан бортунал ве­гье­на. Хъвер хуьз тежез, Сани мад захъ эл­къвена:

— КичIе жемир! Зи гъил кIевиз яхъ. Та­хьайтIа аватда вун… Далу захъ эл­къуьр­на, ам михьиз зи хуруда гьахьна. Заз патарив гвай инсанрихъай регъуьзвай, гуя абур вири чаз килигзавай. Инсанар ла­гьайтIа, сада-сад кьуна, шаддиз, хъвер — зарафат кваз, машиндин бортарик ккIан­вай…

* * *

Райцентрадиз  чун лап нисини жезвайла хьиз агакьна.Машин базардин кьилел алай куьчедал акъвазна. Адай эвичI­дай­лани Санидиз мад куьмек герек хьана.  За хкадарна адал гъилер яргъи авуна. Зи гъилер кьуна эвичIдайла ам мад зи хурудиз гьахьна. Зи чин ифейди за мад гьиссна. Инсанар чакай яргъаз хкатайла, Сани яваш сесиналди зун секинариз алахъна:

— Я хва, вуна регъуьвилер вучиз ийизвайди я? Вуна куьмек тагайла, зун машиндиз гьикI акьахдай, анай гьикI эхвичI-дай?АкI жедай кIвалахар туш…

* * *

Дердияр куьтягьна,хуьруьз хъфидайла, Сани заз генани юлдаш хьана.

ВацIун чапла пад секин тир. Ина инсанар эсиллагь авачир, рехъди физвайбур са чун кьвед тир. И кардикай менфят къачуна, Сани заз насигьатар гуз эгечIна.

— Я эмедин, — лагьана ада, ван хкажна хьиз, — вун гила буй-бухах атанвай, акьул — балугъвилихъ агакьнавай жегьил итим я. Вуна регъуьвилер, кичIевилер авуна виже къвезвайди туш. Акси яз,дишегьлидин жилавар жуван гъиле кьуна кIанза­вай­ди я! Та­хьайтIа вал хъуьруьнарда инсанри. Халис итимди хьиз, викIегьдиз твах жува-жув!..

За, хьуй-эхь лугьуз, хатур хан тийиз, адан ихтилатарал къул чIугвазвай. Гьа­къи­къатда заз  абурукай ерли гьяз къвезвачир.

Гьа икI, ихтилатрик кваз,  рекьин къерехдив гвай аэродромдив ахгакьна чун.

Гила Сани вичин шел-хвал ийиз эгечIна: — Лап жегьил руш яз, тухвайди я зун гъуьлуьз. Са тIимил вахтни тахьанмаз дяве башламиш хьана. Гъуьл  фронтдиз фена ва гьана гел галачиз квахьна. Амукьна зун ялгъуздиз, далудихъ итим галачиз. Бес заз кьулухъ иеси галаз тухудай яшайиш кIандачирни?.. Им уьмуьр яни чиди?.. Гурба-гур хьана фий и дуьнья!.. Са экуь югъ такуна физва уьмуьр!.. Э-е,-юзана Сани вичин чкадилай, — кьена физвай дуьнья я им. ГьакI хьайила, гьа жуван кефиниз кIандайвал авуртIа хъсан я, — лагьана, зи гардандихъ гъил вегьез алахъна. И карди зун къарсатмишна. Дишегьлидин фендигарвилин  гъавурда зун гила гьатна…

* * *

Къалгъан цуьк хьиз къалуриз, ада авур алахъунрихъ эхир хьана. Зун хуьряй экъечI­на, кIелиз фена…

Са йисуз вузда кIелна, хуьруьз хтанвай зал мад Сани гьалтна. Вилербур ийиз, за а крариз яб тагуз, такурдай кьаз, са шу­муд югъ арадай фена. Са сеферда гьикI ятIани хуьруьн кьилихъ галай къанавдал гьалтайла, ада заз ачухдиз вичин наразивал къалурна: — Гьан, урус рушари ви кьил-кьилелай алуднавани?.. Икьван зайиф кас я лагьана, за гьич фикирнавачир…

— Зи зайифвилин къайгъу за аквада, Са­ни. Жува жуван викIегьвал хуьх… Ви рехъ — ваз, зи рехъ — заз хъсан я, жаваб гана за…

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ХанукIаян балкIан

ХенжелкIеле хуьруьнви Хану­кIая, вичин нуькерар галаз, гагь са, гагь маса хуьряй малар, бал­кIанар чуьнуьхзавай, маса ягьсуз­ви­лериз рехъ гузвай.

Адан кIвал хуьре вири кIвале­ри­кай, тупIу ягъайди хьиз, хкатна аквадай. Ам къеледиз ухшар тир. Кьуд пад элкъуьрна кьакьан цлари кьунвай гьаятда пехъи  кицI авай.

Дагъвияр — Гьуьсейинни Гьажибег ке­сибрин терефдарар тир. Ибуру къачагъдиз “тарс” гун кьетIна. ИкI са юкъуз абур кьведни ХанукIаян хуьруьз къведа. Абурув виликамаз гьазурнавай як авай куткун, яргъи яцIу еб, ракьун хци хкар гвай.

Ингье кьуланфер хьана, кIва­ле-къеце кас-мас амани-амачни лугьудай вядеда Гьуьсейинни Гьажибег ХанукIаян кIвалив агатда. Гьуьсейин­, вичин юкьвак еб кутIунна, ракьун хкар са-сад цла акIуриз, абур кьаз-кьаз,  кьакьан цлал акьахда. Анлай агъуз ада як авай куткун яваш-яваш гьаятдиз  авадарда. Амп ягъиз, къал квай кицI, винелай вичел къвезвай куткундавай якIун ни атайла, кис хьана. Куткун чилив агакьиз са метр кьван амайла, кицI къудгунна аниз акьахна. Гьуьсейина и арада куткундин еб явашдиз, кицI кхун тийидайвал, винелди чIухгуна, къавун чIере­дик кутIунна. Чи­ликай хкатна, куткунда гьатай кицI, ки­чIе хьана, ван атIана, кис хьана.

Гьуьсейина гьаятдиз эвичIна, къеняй тар яна кIевнавай дарваз ачухна, Гьажибегни гьаятдиз ахъайна. Ахпа абуру, энгел тавуна, кIвалин кIаник квай тевледай балкIан акъудна.

Гьажибег, балкIандин кьенерар кьуна, вилик кваз физвай. Адан гуьгъуьналлаз — Гьуьсейин. Винел мертебадай чеб кьаз кIанз эвичIзавай инсанар мукьув агатайла, Гьуьсейина кьве итим кьве гъилив кицIин гур­цIу-лар хьиз кьамалай кьуна, сад-садахъ геляна гадарна…

Гьуьсейинни Гьажибег балкIанни гваз тади гьалда гьаятдай къецел экъечI­на. Абурун гуьгъуьниз къвез кIан хьайи маса кьве нуькердиз вини айвандикай ХанукIая хъел кваз гьарайна:

— Акъваз алай чкадал, явакьанар! Куь алакьунар заз чизвайди я. Артухан къурбандар заз мад герек туш!..

И гафарин ван япара аваз, Гьуьсейинани Гьажибега, балкIандал акьахьна, кьибледихъ еримишна. Йифди рекье хьайи абур экуьнахъ фад хуьруьв ахгакьна.

Хабар нивай — хабар гила Хану­кIая­вай. Кьве нуькердикай набутар авуна, са куьнихъайни игьтият та-хьа­­­­на, тевледай балкIан акъудна тух­вай инсанрив вичел хъвер ийиз тунвай касдин кефияр гьикI къумбар хьурай? Мад идалай беябурчи, айиб кIвалах женни мегер? БалкIан гвачиз­ гила къе­цихъ гьикI эхкъечIда? Гьа и залан фи­кирри Хану­кIаяз азият гузвай. Хьайи вакъиадикай адавай садазни арза-ферзени ийиз жезвачир. Вучиз лагьайтIа, адаз Гьуь­сейи­на­хъай, лап цIухъай хьиз, ки­чIез­­вай, ам вичин нуькерар, минет-суьнет ийиз, дагъдин хуьруьз ракъуруниз мажбур хьана.

— Вичиз кIани кьван пулни къачурай, вуч шартIар ада куь вилик эци­гайтIани, рази хьухь, анжах балкIан гваз  хъша, — буйругъна ХанукIая  кьве нуькердиз.

Пакад юкъуз ХанукIаян векилар арандай дуьз КьакIарин хуьруьз атана акъатна. Гьуьсейин абуруз кимелай жа­гъида. Инал, вири хуьруьн ити­мар алай чкадал, абуру тавакъу ийида: — Гьуьсейин-дайи, чун ви патав Хен­жел-кIеледал­лай чи иеси Ха­ну­­кIая ракъурнавайди я. Адан бал­кIан квахьнава. Ам гахкьун тавуртIа, Хану­кIаявай мад кьилел бармак алукI­­на, къецел эхкъечIиз тежедайди­ квез чизва. ГьакI хьана, ада квез та­вакъу ийизва, кIани кьван пулни къачу, анжах балкIан ахкуна кIанзава.

ХанукIаян нуькеррин сивяй, бал­кIан сенфиз тевледай куьне акъудначирни, акI вучиз авуна, хкваш чи балкIан лагьай келимаяр кьванни акъатзавачир. Абуруз, Гьуьсейинан кефиник хкIадай са ихтилат хьайила, ада чпин иеси  маса чкайрални кIеве тунихъай, беябур авунихъай  къурху тир.

— БалкIан ахкун ахьтин четин кIвалах туш, — элкъвена абурухъ Гьуьсейин. — Ам таядиз аватна квахьнавай раб туш. Квахь­навайди куь иесидин намус-гъейрат я. БалкIан КьакIа­ринни Хуьруьгрин атIун­рин кIама ава, фена вахчу. Са пулар-харжарни куь герек авач. Анжах лагь куь иесидиз: “Эгер мад вичи кесиб инсанрин кефина эцягъиз, абур инсафсуздаказ истисмар ийиз, абурун мал тарашиз хьайитIа, къведай сеферда за балкIан ваъ, а куь иеси вич кIваляй акъудна, гьа балкIандин тумуник ку­тIунна, Самур дереда гваз къекъведа!.. Нуькерар рази яз хъфенай…

— ХанукIай анихъ амукьрай, Гьуьсейин бубадихъай чи хуьре авай беглеризни кичIедай, — экечIна  ихтилатдик диде. — Абур Гьуьсейин бубадихъ галаз гьами­ша хъуьтуьлдиз, чпихъ га­лаз барабар касдихъ хьиз, “мирес” лугьуз рахадай.

— Беглер гьинай атайбур я чи хуьруьз? — хабар кьуна и  арада Алискера — зи стхади.

— Беглер лагьана, абур бегьем беглерни тушир, гьа са тIвар тир абурал алайди, — давамарна Межид бубади вичин суьгьбет.

— Чи дереда ханлухар хьайиди туш. Са­мур дередин жемятар азаддиз яшамиш хьайиди я. Анжах и чи патав гвай кьве хуьр — Ялахъарни Луткунар — гагь Ах­цегьрин, гагь Муьхведрин жемятри пахта ягъиз, инжиклу ийиз хьайила, абуру чеб секиндиз тун патал Сурхай хандиз шикаят авуниз мажбур хьанай. Гьаниз килигна Бур­кIихъандай и  кьве хуьруьн тереф хуьз атай беглерикай кьуд-вад хизан чи хуьре акъваз хьана. Ялахъринни Луткунрин жемятри чпиз таъмин авунвай хатасузвиляй а беглериз харж гуз, чуьлда абурун гатун, зулун кIва­лахар ийиз жедай. Чи хуьруьнвийри абуруз садазни  садрани я кIвала­х­нач, я харж ганач. Абуру, чи хуьруьн диб кутунвайбур чи БацIаррин тухум тирди чиз, ва чеб, гьикьван лагьайтIани, къурабаяр яз, чахъ галаз чпин рафтарвал хуьз алахъдай.

— Гьуьсейин бубадикай рахайтIа, адан гьайбатлувал, адаз халкьдин па­­тай авай гьуьрмет, хатур неинки са бедендин екевили, гьакI рикIин чIе­хи­ви­лини арадал гъизвай. Ада гьахъ гвай, дуьзгуьн рекьел алай инсандин кефи садрани хайиди туш. Акси яз, ви­чивай жедай вири жуьредин куьмекар гудай, кIевевайдан гьарайдиз гьай лугьудай. Гьавиляй адахъ те­реф­дарар гзаф авай, мал-девлет авайбуруз адахъай кичIе­дай, адан гафунал абурувай гаф эцигиз же­дачир…

«Лезги газетдин» 2018-йисан 40-нумрадай

____________________________________________________________________

Зулуматдин йиф

(Чубанрин уьмуьрдай)

«Йиф жери затI яни, гьич югъ галачиз?»

Зулун эхир тир. Зун, тIатIилриз хтана, хуьре авай.

— Айдун бубадиз, яйлахда авай хипер хуьруьз хкиз, куьмек герек жезва, вун пака захъ галаз аниз физ рази яни? — хабар кьуна завай Айдун бубадин хтул, захъ галаз са классда кIелай чи мирес Ибрагьиман руш Зумрията. Школа акьалтIарна, ам хуьряй ма­саниз фенвачир.

— Къведа ман, эгер ваз атана кIанзаватIа. Мус, гьикI фида чун? — жуван нубатда жузуна зани Зумриятавай. Адан викIегьвиликай заз хабар авай. Чи магьледа адал “гада-руш” тIвар алай.

— Вуна диде-бубадал меслят гъваш, эгер абуру ихтияр гайитIа, пака экуьнахъ фад хьиз рекье гьатда чун, — кIуфук хъвер кваз жаваб гана ада. И гафари зак хуькуьриз са тIимил амай. Диде-бубади ихтияр тагуз, зун рушалайни ажуз тир жал…

Бубади разивал гана, зун гъавурда туна:

— Туфлияр алаз вавай дагълариз физ жедач. За ваз шаламар туькIуьрда. Вач, вазни са сейр хьурай, миресризни — куьмек…

Экуьнахъ фад Зумрията чи гьаятдин рак гатана. За ахварзавачир. Тадиз къарагъна, айвандал экъечIна. За адаз “исятда” лагьай ишара авуна. Гьеле нянин кьиляй гьазурна фуни ниси тунвай чантани тфенг къачуна, зун куьчедиз эвичIна. Зумрията, зи гъил кьуна хъверна, вичиз чун саналди физвай рехъ хуш тирдакай лагьана.

Муьхведиз кьван чун чIехи стхади вичин машиндаваз тухвана. Анлай анихъ физвай дагъдин гуьтIуь рехъ Зумриятаз, са шумудра физ-хквез, кIвачик хьанвайди тир.

Чна нубатдин са кукIуш муьтIуь­гъар­дай­ла, вилик квай са кьантIардилай, чахъай игьтият хьана, са еке лекь зарбдиз цавуз хкаж хьана. Чи вил а лекь къарагъай чкадал, чабалмиш жез, рекьиз чандик квай къуьре ­акьуна.

— Им а лекьрен къурбанд я, — гъавурда туна за Зумрият. — Гила ам чиди жеда. На кIва­­чер яхъ, за ам тадиз тукIвада. Геж хьайи­тIа, ам гиликьда, чун са куьникайни жедач. Зумрият къуьрен кIвачер кьаз гьазур тир. За жуван кар авуна. Са кьадар иви фена, къуьр кис хьана.

Зумрият, къуьрен кIвачер ахъайна, захъ элкъвена: — Са кIус чун геж хьанайтIа, къуьр лекьре недай. Чи бахтуни гъана: са азиятни акьалт тавуна, бегьем са гъуьрч гьатна.

— Вуна дуьз лугьузва. Гила чна, ам винел­ди тухуз, са амал акъудда.

Зун кьуд патаз килигна. Чалай са цIуд метрдин вине, рагал, чIуру хутун тарци гегьенш чка кьунвай. Адакай са хел атIана, за ам къуьрен кутIуннавай кьуд кIвачин арадай тIуз туна, лашунин кьве кьил кьведа кьуна, винелди рехъ давамарна. Амма чна авур амалдикай лугьудай хьтин регьятвал жезвачир. Вучиз лагьайтIа  гвай  парцин кьилел и къуьрен жендекни алава хъхьайла, дагъдин тик рекьяй винелди физ четин жезвай.

Булахдал гьалтайла, чна ял ягъун кьетI­на. Ширшивривди авахьна физвай гьамга яд акурла, юргъун хьанвай Зумриятавай вичивай-вич хуьз хъхьанач. Ада къанихдиз цел гьужумна.

— Акъваз, тади къачумир, — гьарайна за. — Са тIимил ял акъадара. Ахпа, са герендилай хъухъ.

— Вучиз? — тажубвал къалурна Зумрията.

— Вучиз лагьайтIа галатна, иви къизмиш хьанвайла булахдин къайи мурк хьтин яд хъвайила, инсан стIалжем хьун мумкин я. Заз и кардикай бубадивай ван хьайиди я. Ихьтин дуьшуьшра инсанар, яд алукьна, кьейи дуьшуьшарни хьайидакай лагьанай. ГьакI хьайила, са герен акъваз, сабур хуьх…

Ятар хъвана, са шумуд шупI чинизни яна, чун алай чкадилай юзана. Яваш-явашдиз физ­вай гуьтIуь кIвачин рекьи чун, акуна-такуна, Айдун бубадин хиперин сердендиз мукьва авуна. Инлай агъада авай Къинерин хуьр, Самур вацIун дере капан юкьвал алай хьиз аквазвай.

— Ингье чи бубадин  суван кIвалер, — Зумрията, тIуб туькIуьрна, дагьардин кьилел къацу тIулаллай дарамат къалурна. Ам чIулав тIехв хьиз аквазвай. Мукьув агатдайдавай ам рикIиз хуш жезвай. Анай экъечIай Зулейхан бадедиз, чун акурла, тежедай кьван шад хьана: — Чан балаяр, куьн гьинай, инагар гьинай? — ада сифте Зумрият, ахпа зун къужахламишна. — Рекье-хуьле галатнани, гьикI хьана? Къала садра кIвализ ша, ял акъадара, — ада чаз ацукьдай чкаяр къалурна. Суфра экIяна, чи вилик фу, къаймах, дуьдгъвер, гичиндавай цуру нек гъана эцигна. Ахпа захъ элкъвена, хабар кьуна:

— Гьан, гьикI аквазва ваз, миресдин хва, и чи суван ерияр, дагълар-дереяр?

— Хъсан, лап хъсан, — жаваб гана за. — Яр­гъал чкаяр ятIани, куьн авайвиляй, заз и чIафар мукьва ва багьа жезва…

Чаз каш-мекь авуна, Зулейхан баде нянин хуьрек гьазурунин къайгъудик акатна. Сифте яз аквазвай и ерияр туькIуьр хьанвай тегьер ажайибди тир. Санлай къачурла, чубанрин гъвечIи кьве кIвалини абур сад-садак кукIурзавай гьаятди кьакьан къаядик чпиз мягькем чка кьунвай. Хиперин ятах са 60 метр кьван яргъивал ва гьакьван гьяр­кьуьвал алай майдандикай ибарат тир. Ам кIанихъайни эрчIи патарихъай, кьакьан да­гьардин кьилел алайвиляй, къванерин са ­акьван кьакьанвал авачир, амма мягькем цлари кIевнавай. КIвалерин виликайни ятах тIва­ларикай храй жугъунди кьунвай. Му­кьуф­дивди туькIуьр­навай и дарамат гъвечIи къеле хьиз акъвазнавай. Ада вичин иесияр дурумлу, майишатдал рикI алай ксар тирдан шагьидвалзавай…

Кьуд патаз килигиз фикиррик квай зун, Айдун бубади вичин гъилевай чумахъ къванцел элягъайла, уях хьана.

— Ассаламу-алейкум, миресдин хва! — хушдиз захъ элкъвена, ада зун вичин еке ва гужлу капашривди къужахламишна. — Ваз хвашкалди. Рекьи янани, галатнани, гьикI я? ГьикI аквазва ваз и чи гатун ерияр? — суалар гуз эгечIна ам. Салам кьуна, за жаваб гана: — Пара хъсан. И куьне арадал гъанвай дараматри куьн, чи миресар, зегьметкеш, кIвалин-къан кIвалахар рикI гваз ийидай, халисан иесияр тирди лугьузва. Зун и кардал пара шад я. Квез аферин! — жуван гьиссер ачухна за Айдун бубадиз.

— Я кайвани, — элкъвена Айдун буба вичин къаридихъ,- мугьманриз тIуьн-хъун ганвайди яни, гьикI я?

— Я, чан къужа, абуру са тIимил хьтин сиве-кьиле чпиз янава. Гила за хуьрек гьазурзава. Ваз чи мугьманри гъанвай къуьр акунани? Ам тадиз алажна кIанда. ТахьайтIа, ваз чин тийиз туш хьи, вахт фейила, чIур хьун мумкин я, — хабар гана ада Айдун бубадиз.

Агьвалатдин ери-бине чир хьайи Айдун бубади са куьруь вахтунда къуьрен хам хтIун­на, адан къенер-къецер Алабаша ем незвай къапуниз вегьена. КIвалахдик квай арада ада завай, Зумриятавай чпин ва чи хизанрин гьал-агьвал гьикI ятIа хабарар кьазвай. Къуьрекай, якIукай ихтилат кватайла, Айдун бубади и дагълара якIун маса гъуьрчерни: суван яцар, кьунар, вакIар, свалар, къветер, тамун верчер — авайдакай суьгьбетна. — Къе чаз абурун гуьгъуьниз фи­дай вахтар авач. Къведай йисуз, са тIимил виликамаз атайтIа, а кIвалахарни чавай ийиз жеда…

ТIуьн-хъун авуна, кефияр куьк хьанвай чаз, Айдун бубади кфил гъиле къачурла, авайдалайни артух хуш хьана. — Къала садра а “Хеб цIаракай” макьам ягъа кван, — тIа­лабна адавай Зулейхан бадеди. Айдун бубадиз кайванидин тIалабун иер акуна. Ма­кьам ада акьван рикI гваз, тIарамдиз язавай хьи, адаз яб гузвай чун михьиз гьейран хьанвай. Чалайни гзаф а макьамдикай Айдун бубади вичи лезет хкудзавай. — Зи буба, — экечIна ихтилатдик и арада и ятахдал хтай  Ибрагьим­ халу, — неинки тежрибалу чубан я, ам гьакI ви­жевай музыкантни я. Ада кфилдилай гъейри хъсандиз балабан, зуьрнени яда. Эгер и музыкантвал рикIивай гъиле кьунайтIа, адакай кесерлу кьавал жедай…

— АкI хьанайтIа, адаз и дагъларин гуьзел ерияр, чи рикIер шадарзавай и хипер-малар аквадачир, хьайивал хъсан я, — вичин къужади хкянавай чубанвилин тереф хвена Зулейхан бадеди.

Чун ихтилатрик кваз, югъни нянихъ элкъвена, хиперни ятахдихъ хтана. Абурун суьруьдиз килигайла акI жезвай хьи, дагъларик бегьем юзун акатнавай. Алабаша, и патахъай, а патахъай катиз-калтугиз, хипер сад-садав агудзавай. Айдун буба пака хуьруьз хъфидай планрикай рахазвай.

Бирдан гьава рекъиз эгечIна. Агъадай къалин циф пайда хьана.

— Вач, хтул, — элкъвена Айдун буба Ибрагьим халудин куьмекчи Алидихъ, — хипер ятахдал хкваш. МичIи хьайила, четин жеда. Циф авай вахтунда, вични зулуз, ина жанавурарни пайда жедайди я. Вахтунда мал-къарадин къайгъудай тефейтIа, ахпа кIевера гьатда.

Хиперни, къарамаларни Алиди, хкана, гьаятдиз хъияна. Алабаш, балкIан, лам чпин адет хьанвай чкайрал динжарна. Бирдан яргъай хьиз жанавурдин яргъал чIугур къувдин ван акъатна. Адав зил кьурбурун ванни япарихъ галукьайла, Айдун бубадин кефи акваз-акваз чIур хьана: — И хейратар гьинай пайда хьайиди я? Икьван гагьди ибурун ван-сес авачир эхир?

— Вучда, буба. Гьайванар абурукай къутармишна кIанда, вичин гьазурвал къалурна Ибрагьима. — Тфенгар чав гвазва кьван. Патрумарни авазва.

— А хейратар чав агакьдач, — секинарзава чун Айдун бубади. — Хаталу кIвалах вуч я лагьайла, лап яргъалайни абурун ял галукьайла, хипер, иллаки цIегьер, кичIе хьана, кхунна, гьаятдин цларилайни хкадариз, катда. Чебни садни-кьвед ваъ гьа. Мад квез чида хьи гьайванрин хесет: сад фейи патахъ вири къудгада. ГьакI хьайила, зунни Иб­рагьим, гьаятдин къене хипер секинариз алахъда, куьне, жегьилри, къалурна ада зунни Али, — мукьвал-мукьвал а хейратрин терефдихъ тфенгар ягъа. Дишегьлийрини, къажгъанрин кIанер гатаз, абуруз кичIерар гана кIанда. — Зулейхан, — эверна Айдун бубади вичин кайванидиз, — тади гьалда жувани Зумрията къалиндиз цIайни хъия. ЦIун чхаяр гадарна кIанда а иеси кьейибур къведай патахъ. Аллагьдик умуд кваз, чна абур алудда чалай…

Йиф гьич виле тIуб эцягъайтIа, таквадайвал мичIиди хьанвай. Куьлуьз-куьлуьз чиг къваз эгечIна. Зав, Зумриятав ва Алидив Зулейхан бадеди литер вугана, амайбуру фуфайкаяр алукIна, кьилерал акъаднавай чувалар вегьена. Гьар сад чун Айдун бубади тапшурмишнавай чкайрал акъвазна. Жанавуррин къув къати жердавай гьаятдин къеневай хипер, кхуниз, теспача хьана. Айдун бубадини Ибрагьим халуди чумахъралди къванцин цлар гатаз, хъишт-пишт ийиз, гьайванар секинарзавай. Гьа са вахтунда зани Алиди тфенгар ягъиз, Зумриятани Зулейхади легенрин кIанер гатаз, цIай квай чхаяр, кьилелай элкъуьриз, вири къуватдалди жанавурар авай мичIи дередиз гадарзавай. Бал­кIандик, гьиргьир ийиз къалабулух акатнавай. Лам, акси яз, шезвайди хьиз, хункI ягъиз,­ хак ягъайди хьиз, гьа алай чкадал акъвазнавай. Алабаш, элуь­кьунни квахьна, тум илисна, анцI ягъиз, чи кIвачера гьахьзавай. Михьиз зегьле ракъурдай гьал арадал атанвай.

Чи гьарай-эвердин ванцелди яни, та­хьайтIа чаз малум тушир маса себебар авайни, гьикI ятIани са геренда жанавуррин ван-сес амукьнач. Хипер-малар кис хьана. Абурук, виликдай хьиз,  къал кумукьнач.

— А терг хьайи мелъуьнар амалдарар я. Абур чал вил алаз, инлай кьулухъ вуч же­датIа, лугьуз, акъваздай фендигарар я. Бушвална виже къведач, гъавурда твазва чун Айдун бубади.

Са геренда кис хьайи гьайванрик мад къалабулух акатна.

— Мад хейратар чи мукьув агатзавай хьтинди я, килиг гьикI гьайванри и кIвалах гьис­сзаватIа, — ифей сесиналди гъавурда туна чун Айдун бубади. Зани Алиди мад жанавурар къвезвай терефдихъ тфенгар яна, легендин кIанер гатаз, дишегьлийри кIарасдин цIун чхаяр, кузвай гилигар цавариз гадарна. Тежедай кьван хъел акатнавай Ибрагьим халудивай вичивай вич хуьз хъхьанач: — Ша, мукьув ша, вагьшияр! За куь келлеяр гьа и чумахъдалди хада, — вичин чумахъ цавуз хкажна ада. Гьа и арада кьве цIегьре жугъундилай хкадарна. Дагьардиз аватай абурун гел квахьна.

— Куьн хейратдиз фий, кисна ацукьнайтIа жезвачирни квевай? — цIегьери хкадарай дагьардихъ элкъвена, туьтуьна къагьар акIан­вай сесиналди вичин наразивал къалурна Айдун бубади.

— Де мад хьайиди хьана, — чаз теселли гун яз, лагьана ада, — гила вагьшийри дагьар галай патахъ гьерекатда. Чавай са тIимил вахтунда ял акъадариз жеда…

Садан кьилизни и легьзейра, гила къурхулувал алатнава, чавай секиндиз ацу­кьайтIа жеда, лугьудай фикир къвезвачир. Кьежена, галатна, аман атIанвай инсанрик квай къалабулухвал са кIусни агъуз аватнавачир. Чи нервияр элекьарун, чун авай гужакай хкудна, руьгь хкажун мурад яз, Айдун буба чахъ элкъвена:

— Инлай кьулухъ мад а вагьшийрин гьужумар таххьун лазим я. А кафирар чпин мураддив агакьна. Вучда кьван, кьве цIегьрелди чал атун мумкин тир маса балаяр алатайтIа, зун рази я. Къуй абурукай чи кьилерилай садакьаяр хьурай…

Адан тавакъудин ван хьайиди хьиз, рагъэкъечIдай патахъай экуьнин жизви лаз пайда хьана. Ада чаз югъ алукьзавайдакай, чун кIеве тур зулуматдин агьвалатдикай азад жезвайдан хабар гузвай…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 33-нумрадай

__________________________________________________________

Кьенят

СултIана, айвандин кьиле ацукьна, чу­кIулдалди ич алагъарзавай. Заз ада, бегьем­ устадвал авачир гъвечIи аял яз, алагъарзавай ичинин хам кьадарсуз яцIуди жезвайди аквазвай. И арада, зи сиве авай гаф акъудайда хьиз, Межид бубади, СултIанахъ элкъвена, нарази яз лагьана: — Ваъ, ваъ, хьанач, чан хва, гьич, валлагь, ич алагъарунин къайда туш. Вуна а емишдин лап ериси ийизва хьи! А саягъда ич алагъариз хьайитIа, адак ахпа хъинедай вуч кумукьда?..

Бубади, СултIанан гъиле авай чукIулни ич вахчуна, адан хам, чаз аквадайвал, лап му­кьуф­дивди, гзаф кьелечIдаказ алагъариз эгечIна.

— Эгер авайвал лагьайтIа, — давамарна бубади вичин ихтилат, — квез, жегьилриз, ич алагъарун эсиллагь герек авайди туш. Куь сарар хци я, квевай ам хам аламаз нез тежедай хьтин кIвалах авач. Ич чуьхвена, хам аламаз тIуьрла, ада сарарихъ галай як кIеви ийида, гьа са вахтунда а емишдикай куь бедендиз  хийирни гзаф жеда. Вучиз лагьайтIа, гьар гьи яр-емишдин хьайитIани, бедендиз хийир авай витаминар гзафни-гзаф гьа ракъинин кIаник квай хамуник ква. Ич алагъариз мажбур жезвайбур чун хьтин, сиве сарар амачир, кьуьзуьбур я. Им — сад. Кьвед лагьай­ди, — давамарна бубади вичин ихтилат, — гьи затI куьне ишлемишдайвал хьайитIани, ам хурук акатайвал харжна виже къведач. Са касдизни гьич са затIни гьакI гьатзавайди туш, гьар са затI анжах зегьмет къачурла ара­дал къвезва. ГьакI хьайила, инсандиз гьар затIунин, гьам недай яр-емиш, чIем-як, чай-ше­кер хьуй, гьам алукI­дай пек-партал ва я герек нафт-кьел — вири затIарин къадир хьана кIанда…

— Жегьил вахтунда за Бакуда нафтIадин мяденра кIвалахдайла, хьайи са агьвалат зи рикIел лап гьа къе хьиз алама, — лагьана, ихтилат давамариз, буба къулайдиз столдихъ ацукьна.  — Чун, са кIеретI жегьил лезги гадаяр­, кIвалахал сифте гайи мажибдихъ туьквендай гьарда вичиз герек шей-шуьй къачуна, къецел экъечIна, ихтилатрик квай. Чакай са пуд гада, гьар сада вичин жибиндай акъудай спичкадалди вичин пIапIрусдик цIай кутуна, чIугваз, са патал акъвазнавай. И кар акур  мяденрин чIехиди тир Тагъиева, и гадайриз вичин патав эверна, кIевелай малумарна:

— Къенин йикъалай за куьн пудни кIвалах­дилай алудзава. Квевай куь пIапIрусрик пуда­вай са спичкадин кьалуналди цIай кутаз жезвачирни? Куьн гьакьван девлетлу хьанва­ни, гьарда кьилди-кьилди спичкаяр акъудиз, пIапI­русрик цIаяр кутадай кьван? Заз ак­вазва, квез куь затIунин къадир авач. Куьне, квел гьалтайла, зи девлетризни инсафдач. ГьакI хьайила, инлай кьулухъ мад куьне ийидай кIвалах заз герек туш! Ахлад куь ватандиз!..

— Им, гьелбетда, — лагьана бубади, — чаз, амай фялейриз, Тагъиева гайи сифте тарс хьанай. Гьакъикъатдани, кар са спичкадин кьалунал алачтIани, я гила а спичкадихъ са еке къиметни авачтIани, Тагъиеваз а жегьилар фагьум­-фикир, чпин затIунин къадир ава­чир явакьанар яз акуна ва ада абур кIва­лахдикайни азаднай…

— Заз зи бубадивай ван хьайи агьвалат я, — лагьана, Межид буба маса са кьиса ахъаюнив эгечIна. Вилик девирра са девлетлу касдихъ бегьемсуз, акьулсуз гада хьаналда. Гьикьван бубади алахъунар ийизвайтIа­ни, гада адавай дуьз рекьел гъиз жезвачир. КIвалахиз, зегьмет чIугваз гададиз эсиллагь кIандачир. Адан пеше ички хъун, дустарихъ галаз мел-межлисар тешкилиз, ваякьандиз вахт акъудун тир. Буба кьуьзуь хьана, лап а дуьньядиз фидай вахтар мукьва хьайила, ам эхирни ихьтин фикирдал атана: “Валлагь, зун кьейила, и зи акьулсуз, ферсуз гадани са  арадилай, зи девлетар куьтягь хьайила, ги­шилани-мекьила гьелек жедайди я. Мал-девлет амай кьван адан кьилиз акьул къведай хьтинди туш. Белки, девлет куьтягь хьайи­­­ла кьванни адан кьили ван авуртIа”, лагьана, бубади вичихъ авай къизилдин пулар кIвалин къавуз янавай тахтайрин кIаник чуьнуьхна, чебни кIир акIурнавай кьелечI тахта алай чкадик. Буба рагьметдиз фейидалай кьулухъни акьулсуз хци вахт, гьа виликдай хьиз, ярар-дустарихъ галаз ички хъваз, кефер­ чIугваз акъудзавалдай. Девлетарни кIвалин пипIяй экъечIзавай затIар туш кьван. Вил галачиз харж ийиз хьайила, са арадилай абурни куьтягь жезвайди я. Гьа икI, бубадилай амай мал-девлет тармар авурдалай гуьгъуьниз гила гада лап гьа цикай хкатай балугъ хьиз амукьна. Михьиз кефи чIур хьана, кIеве гьатай ам месиз яна. Гила мад адан патав хкведай, гьал-агьвалдикай, дерди-баладикай хабар кьадайдини амукьнач.

Ийир-тийир квахьай, фир-тефир чка сал хьайи гада эхирни вичи-вич асмишунин фикирдал атана. Тавдин кIвалин къавук квай кIиринихъ еб вегьена, тIарамарна, муькуь кьил, кемен авуна, вичин туьтуьна туна. Куьс­ридал хкаж хьана, кIвач геляна, ам са патахъ­ гадарайла, къавукай куьрс хьайи гададин заланвал хуьз тахьана, тахта хана, гада, вич-ви­чик кумачиз, чилел аватна. Са герендилай вич-вичел хтайла, адаз вичин винел ва патарив, кIвалин чилел, къизилдин пулар алаз ак­вада. Гила геждан-геж гададин кьили ван авуналда: “Ибур бубади заз тунвай тарсни девлетар я…” Гьанлай кьулухъ ам адетдин­ зегьметкеш инсанар хьиз дуланмиш жез эгечI­на, вафасуз, явакьан дустарикайни къерех хьана.­

— Гила, чан рухваяр, — давамарна Межид бу­бади вичин ихтилат, — и агьвалатдикай акьул­лу инсанди вичиз тарс хкудун лазим я. Гьамиша итимдин кьулухъ диде-буба жедайди туш. Инсан акьуллудаказ, маса зегьметкеш инсанрилай ибрет къачуна, жувахъ авай-авачир мал-девлетдин къадир хьана, зегьмет чIугваз, яшамиш хьана кIанзавайди я…

 

Уьмуьр — им са девран я…

Эмин

ЦIекIуьд лагьай асирдин юкьвалай чаз

Тамашзава Эмин, капаш пелеваз.

Хкаж хьана девирдал, пайгъамбар хьиз,

Килигзава ам чи дерди-баладиз.

 

Эминан чIалар кIелайла мад ва мад,

Хкудзава за абурукай жуваз дад.

Абур кужумна, ацукьна къелем гваз,

Кхьизва и цIарар, Эмин рикIеваз.

 

На инсандин гуьзелвал, акьул-жамал

Къалурна чаз, садавайни тахьайвал.

На рекьин тийидай ви эсерар чаз

Туна фена, уьмуьрдин чагъиндаваз.

 

Дуьньяда гьахъ авачирди кьатIана,

Уьмуьрдикай перт хьайла на лагьана:

“Ваз къуллугъиз фена, дуьнья, зи йисар,

Вучиз на зи гьалдикай кьунач хабар?

 

Вучиз, дуьнья, вун икI садбуруз ганва?

Садбур вучиз бес на кабабна, канва?

Садбуруз вун даим хайиди хьайла,

Садбурун жувакай вучиз рикI ханва?..”

 

Халкьдин гъамни-хифет  на ви тIал уна,

Абурукай на ви рикIе кIвал уна,

Вакай халкьдин эрзимандин мез хьана,

ГьакI хьайила, халкь ви патав къвез хьана­.

 

Ви шиират дагъдин михьи булах я,

Вун чи халкьдин эбеди тир дамах я,

Лезги халкь амай кьван гагьди, хьухь чIалахъ,

Ви руьгь, Эмин, даим галаз жеда чахъ.

 

Бубадин насигьат

Ракъини ваз чим гузава,

Чилини — къуват.

Диде-бубадин гафари —

Насигьат, къудрат.

 

Халикьдивай къачу жуваз

Нуьсрет, адалат.

Абурукай ви балайриз

Ая имарат.

 

АкI хьайила, шак алачиз,

Руьгь сагъ-саламат

Амукьда ви, чир хьухь, дуст кас,

Им я гьакъикъат.

 

Жегьил чIавуз

Жегьил чIавуз заз акI жедай

Дагълар залан аскIан я.

Кьуьзуь хьайила лугьузва за:

“Вуч а дагълар  кьакьан я!”

 

Жегьил чIавуз лугьудай за

Уьмуьр — им са девран я.

Кьуьзуь хьайила аквазва заз,

Уьмуьр туш, им-гьижран я…

 

Дертлу муьгьуьббат

(Кьиса)

Гатфар бере

Суван кIвале

Зунни зи яр — кьве куьрпе,

Кьве жегьил пIир,

Квачир пехир,

Жедай кьуна гъил-гъиле.

 

Ашкъид цIирер,

А пак гьиссер

Кткайла къатидаказ,

Абуру гъвечIи,

ЧIехи, рехи

Эсерда гьакI виридаз!

 

А цIирерикай

Къачуна пай,

Зини ярдин рикI шад тир.

Амма, чидач,

Низ хуш хьанач

Бахтлуди хьун

Чи сагъ цIир.

 

Агь, зи рикI кай,

Заз дертлу хьай,

Ашкъидикай ваз ахъаюн?..

Уьмуьрд цIукай,

За синагъай,

КIан я заз, дуст, нани хъун…

 

Сувун тIулал

Ярдихъ галаз

Санал хьайи береда

Заз а зи свас

Хьиз багьа кас

Авачир а вядеда…

 

Руш кIан хьунихъ,

Масан хьунихъ

Авачир зи  сан-кьадар.

Гьахьняй ам заз

Ачухдаказ

Алахъдай ийиз кинар.

 

— Вун къвед я зи!

Вун гъед я зи!

Лагьайла гьамиша,

— Зун ви яр я,

Ви дидар я, —

Жаваб гудай, — къанмиша!..”

 

Руш зи рагъ яз,

Зи чирагъ яз

Аквазвай заз а чIавуз.

Ам заз кIан яз,

Лап зи чан яз,

Лув гудай хьи за цавуз!

 

Рагъ хъуьрезвай,

Варз хъуьрезвай,

Руш заз хьанвайла вири.

Амма чи бахт, —

Уьмуьрдин вахт

Аллагьди гана куьруьз…

 

Раган кьилел —

Няс а чилел

Алаз хьай экуьн кьиляй

ТIебиатдин

Мусибатди

Акъуднай ам зи гъиляй.

 

Садлагьана

Раг чкIана,

Акатнай яр накьвадик.

Анлай инихъ

РикI — гъамуник,

Вилер ква зи накъвадик…

 

Шумуд йикъар,

Шумуд варцар

Къвез — физватIан чилелай,

Сифте илгьам —

Залан а гъам

Алатзавач рикIелай.

 

Яр галачир,

Ам амачир

Экуь дуьнья дар я заз.

ЯтIан руш гьич

РикIелай фич,

Ам уьмуьрлух яр я заз…

 

Ахварай яр

Акур чIавуз

Шад жеда заз тежер хьиз.

Пакад юкъуз

Такур чIавуз

Саил жед зун пенжердив.

 

Ярдин шикил —

Михьи гуьгьуьл

РикIе хуьзва за даим.

Ам акунихъ,

Зав рахунихъ

ЦIигел я зун мидаим.

 

И кьиса ваз

Ахъайна, заз

Са кIус кьван регьят хьана.

Амма зи дерт,

Зи рикIин серт,

Квахьзавач, алат хьана.

 

Гьич са инсан,

Са мусурман

Бахтуникай тахьуй магьрум.

РикIин къастар,

Пак мурадар

Пуч хьана, тахьуй мазлум…

 

ТIавус къуш

“Темягь тефир чка хас туш бедендиз”

Шихнесир  Къафланов

Ви виле зи вил акьурла,

Заз тежер кьван хуш жеда,

Ви рацIамар, ви кIакIамар

Акурла, зун буш жеда.

Ви тан кьурла, гардан кьурла,

Зи гуьгьуьлдиз нуш жеда,

Темягь тефир чка хас туш

Ви бедендиз, тIавус къуш.

 

Зун акурла, цIелхем кIвахьиз,

Хъуьрез къвазда ви вилер,

И дуьньяда гьич садазни

Авач ваз хьтин кифер.

Вуч хушбур я на ракъурдай

КIанивилин цIун хьелер,

Темягь тефир чка хас туш

Ви бедендиз, тIавус къуш.

 

Рагъ къарагъдай хьиз жеда заз,

Валлагь, руш, ви пелелай,

Вун рахарла вирт авахьиз

Жедай хьиз я мецелай,

Шуьрбетдилай ширин я заз

Хъвадай яд ви гъилевай,

Темягь тефир чка хас туш

Ви бедендиз, тIавус къуш.

 

Квар къуьневаз вацIал фирла,

Кьве вил кIанда вун аквар.

Къвед хьиз къекъвез, хупI гуьрчегдиз

Къачуз жеда на камар,

Вун начагъ хьай са къуз гьикьван

Авадарна за накъвар,

Темягь тефир чка хас туш

Ви бедендиз, тIавус къуш.

 

Зи вил галай нуьгвед ичер

Квайди ятIа гьихьтин тар?

Некьи вуч я, адалайни

Ширин я заз ви пIузар,

Вун къаршидал алай чIавуз

Акатда зак лап лувар,

Темягь тефир чка хас туш

Ви бедендиз, тIавус къуш.

 

Ви къилихрал кьару я зун,

Шад я акваз ви гуьгьуьл,

Вуч лезет я, алгъурайла

Зи хурал на а ви кьил,

Ви сес авай чкада, руш,

Валлагь, затIни туш билбил,

Темягь тефир чка хас туш

Ви бедендиз, тIавус къуш.

 

Ваз килигдай кьве вил кIанда,

Цуькведилай гуьрчег я вун,

ЗатIни туш ви патав марал,

Адалай зирек я вун,

Захъ авай са хаму жейран,

Зи рикIин дирек я вун,

Зи чил, зи цав, зи рагъ, зи варз,

Зи кьве вилин экв я вун…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 36-нумрадай.

______________________________________________________________________

Накьни къе

 

Гуьрмет-хатур аваз хьанай виликдай

Чи инсанрин, миллетринни арада.

Гила амач кас къайдадиз килигдай,

Гуж басмишун адет хьанва уьлкведа.

 

Инлай вилик гъвечIи-чIехи, пис-хъсан

Чидай ксарин сан-кьадар пара тир.

Итимвилихъ ялиз алахъдай инсан,

Гила ахьтин ксар гьалтда ара-бир.

 

Къанихвилихъ, писвилихъ, азгъунвилихъ

Къе тум-кьил амач са бязи алчахрин.

Къимет амач уьлкведа дуьзгуьнвилихъ,

Гьалкъадава къе халкь векъи къармахрин.

 

Итим кьиникь тIветI кьей кьван туш бязидаз,

Къекъвез жеда гьич са затIни тавур хьиз.

Къуръан кIелиз, писвал ийиз чарадаз,

Къизмиш жеда цIай къати хьай тIанур хьиз.

 

Сада-сад ягъиз-рекьиз, хъиткьинариз,

ХьайитIа икI, чи эхир бес квел къведа?

Пехъи хьана акъатна кьиляй михьиз,

Мус инсанвал бес чи рикIел хкведа,

 

Мус хьурай чун маса халкьар хьиз уях?

Мус къайда, низам уьлкведа жеда чахъ?

Мус къачагъризни чапхунчийриз чна

Къалурда гьа чпиз кутугай чка?

 

Мус муьфтехурди жаваб гурай халкьдиз,

Гьинай атайд ятIа девлетар вичиз?

Мус дуьзвал, гьахъвал хьурай чи уьлкведа?

Мус уьлкве чаз абад хьана аквада?

«Лезги газетдин» 2020-йисан 24-нумрадай.

________________________________________________________________________________________________________

Ватандин дерт

(Къариба агьвалат)

Им яргъал тир Африкада авай Анголадин меркез Луандадай ватандиз хквез са варз кьван вахт амаз зи кьилел атай агьвалат я. Шегьердин библиотека мус ахъа жедатIа лу­гьуз, анин еке гьаятда, нисинин чи­ми­ вахтунда океандин ламу гьавадикай чуьнуьх хьана, тропикадин еке тарцин хъендик, чкIанвай цлан са къванцел ацукьнавай. Фикир пакадин юкъуз инин партшколада курсантриз гудай тарсуна ишлемишдай  ктабар гьатуникай тир. Библиотекадин гьаят ичIи тир. Гьич яр­гъай­ни инсанрин ван-сес къвезвачир. Атлантический океанди са къатда кьурамат гатазвай. Лепейрин сад хьтин ванци зун сустарнавай.

Секинвал цлан къекъуьндикай хкатай са десте монашкайри чIур­на. Абур, сад-садан гуьгъуьналлаз, жергедавай аскерар хьиз, ван-сес квачиз, зи патавай элячIиз, библиотекадилай анихъ галай чпин монастырдихъ физвай. Вирибурал яргъи ва гьяркьуь чIулав перемар алай, кьилер гьяркьуь еке шуткьуйри кIевнавай абурун тек са чинар аквазвай. За кьатIайвал, абур и уьлкведин чIулав негрияр ваъ, ма­са уьлквейрин, лацу  якIарин векилрикай тир.

Жергедин эхирда авай, буйдиз амайбурулай са тIимил кьван ас-кIан, кьелечI якIарин, элкъвей, ацIай варз хьтин чина катран вилери хьиз нур гузвай жегьил дишегьлиди, зи патав агакьдайла, кам явашарна. Ам зи къаншарда акъваз хьана. Гьа сифте акурвалди, за адан къаматдай са гьихьтин ятIани багъривал, мукьвалвал гьиссна. Ада хъверна, заз салам гана. Зун кIва­чел къарагъна. Салам кьуна, за адавай жузуна:

— Квез, монашкайриз, итимрихъ галаз икI рахаз-хъуьрез ихтияр авайди яни?  И кардай ви чIехибуру ваз туьнбуьгьдачни?

— Ваъ, — уьтквемдиз жаваб гана ада. — Инсанрихъ галаз рахунар авунал кIеви къадагъаяр алач. Гьа са вахтунда, сергьят алачиз, михьиз чун чи ихтиярдани авач, — гъавурда туна зун ада.

Чидач, зун рахазвай португал чIал адаз бегенмиш хьаначни, я тахьайтIа маса кар авайни, ада яргъал тевгьена, заз суал гана: — Вун португалви тушни?

— Ваъ, — жаваб гана за. — Зун Со­вет гьукуматдин агьали я.  Ина партшколада тарсар гузва.

— Совет гьукумат чIехи я, вун анин гьи вилаятдай я? — вичиз тайин­ жаваб кIанзавайдакай лагьа­на ада.

— Кавказдай я, лезги миллетдин векил я, рази яни вун зи жавабдал? — хабар кьуна за.

Зун Кавказдай тирдан ван хьайи дишегьли алай чкадилай къудгъун хьана. Шаддиз, умудлу касдиз хьиз, заз хабар гана:

— Зи рагьметлу бубани кавказви тир. АкI  хьайила гила чун ватандашар жезва ман? — дишегьлидик ми­хьиз хвеш акатна.

— Кавказ еке я, гьакъикъи гьинаг тир ви  бубадин ватан? — суал гана за адаз.

— Ам тайиндиз завай лугьуз жедач. А кардикай заз  бубадивай ван хьана. Ам рекьидайла зун гъвечIи, ирид йиса авай аял тир.

— Ви тIвар гьикI я? — хабар кьуна за. Белки буба-дидеди адаз ганвай тIварцIи са вуч ятIани лугьудайди фикирда кьуна.

— Мария, — жаваб гана ада. Зи тIвар­цIи ваз са куьникайни лу­гьудач. Ам адетдин христианрин тIвар я.

За зи тIвар лагьана, танишвал гана, Мариядиз меслят къалурна:

— Вуна, эгер вун рази ятIа, вал гаф-чIал текъведайвал, агьвалатдикай жуван чIехибуруз лагь, абурувай ихтияр къачу. Ахпа  хъша зи патав. Ихтилатар чна ахпа ийида.

Мария зи меслятдал рази хьана. Са арадилай ам шаддиз зи кьилив хтана. Библиотекадин гьаятда авай скамейкадал динж хьана.

— Ви буба-диде вуч ксар тир, ваз абурукай вуч чида, вун и Анголадиз, монастырдиз гьикI хьана акъатнавайди я? — хабар кьаз эгечIна зун Мариядивай.

— Агьвалатар яргъибур я, — га­тIунна Мария вичин кьилел  атай кьисайрикай рахаз. — Зи бубади, адан гафарай, жегьил  офицер яз, яру кьушундин частара къуллугъзавай. Гитлеран кьушунри Советрин Союздал вегьей гьа сифте кьиляй ам къизгъин, барабар тушир женгина, контузия хьана, вич-вичик квачиз, немсерин есирда гьатна. Са шумуд йисуз концлагерра хьана. Кьве сеферда анрай катна. Гьа кьве сефердани бахтуни чин ганач. Лагерра бубадиз гзаф зулумар акуна. ЯтIани фашистривай ам чпиз муь­тIуьгъариз хьаначир. Пуд лагьай сеферда катайла, буба Испаниядиз акъатна, анайни — Португалиядин меркез Лиссабондиз.

— Зи буба, — давамарна Марияди вичин ихтилат, — юкьван буйдин, къумрал якIарин, кьилел къалин чIулав чIарар алай, ваз ухшар авай (ада тIуб туькIуьрна зун къалурна) агъайна инсан тир. Заз сифте вун акурла, лап гьа зи буба акур хьиз хьанай. ГьакI хьана, зун — зал алачиз, ви вилик акъвазнай.

— Ахпа вакъиаяр гьикI кьиле фена? Ахъая жуван суьгьбет, — тIа­лабна за Мариядивай.

— Лиссабонда, — давамна ада вичин рахун, — буба чкадин дишегьлидал эвленмиш хьана, заводда кIвалахал акъвазна. Яргъал вахтунда бубани диде аял-куял авачиз дуланмиш жезвай. 1950-йисуз зун хьайила, абурун шадвилихъ кьадар авачир. Амма чи хизандин бахт яргъалди давам хьанач. Зи кьуд йис  тирла, диде, газдин баллон хъиткьинуникди, телеф хьана. Анлай кьулухъ пуд йисан къене зун бубадин гъилел гьалтна. Ам вични кефсуз тир. Концлагерра эхай зулумри, аквадай гьаларай, чпикай хабар гузвай. Буба месе гьатна. Амни июндин са гуьлуьшан юкъуз, зун тек туна, а дуьньядиз фе­на. Зал къаюмвал къуншидаллай капI-тIеатдал кIеви, дин гвай са муъмин дишегьлиди авуна.

— Бес бубади ваз вичикай маса ихтилат — хабар авурди тушни?

— Гьелбетда, ийидай. Концлагерда вичин кьилел атай, вичи эхай жазайрикай рахадай. Ватанда, Кавказда, вичихъ диде-буба, кьуд стха, вах, мукьва-кьилияр авайдакай лугьудай. И легьзейра заз ам иллаки дамах гваз, агъайнадаказ аквадай. Ватандихъ бубадин рикI гьамиша кузвайди кьатIунун четин тушир. Ада вичин хайи ерияр лап женнетдиз ухшарбур я лугьудай. Вичин багърияр вири викIегь, уьтквем, дамах гвай инсанар тирдахъ зун чIа­лахъардай. Вичин аял вахтар акъатай дагълар-дуьзенрикай, тамар-тарарикай, вацIарикай рахадайла, адан вилерал стIалар акьалтдай. Адан ихтилатриз яб гайила, заз шел къведай. Буба а легьзейра гзаф язух гьалдиз къведай. Амма вичин гьакъикъи ватан гьим ятIа, вичин халисан тIвар (ада вичиз Сантуш тIвар къачунвай) гьихьтинди ятIа, вич гьи миллетдин векил ятIа, я дидедиз, я заз лагьаначир. И кIва­лахдин себеб заз лап геж чир хьана. Малум тирвал, дяведин ва анлай гуьгъуьнин йисара рагъакIидай патан пропагандади Советрин Союздай тир, чеб фашистрин есирда гьатай инсанриз, эгер абур ватандиз ахкъатайтIа, ана еке жазаяр ­гудайдакай, диде-бубайрал, багърийрал алат тийидай леке къве­дайдакай лугьуз, кичIерар гузвай. ГьакI хьана, зи бубадиз вичин халисан тIвар, фамилия, миллет садазни чир хьана кIанзавачир жеди. Амма ватандихъ вил галаз, адан дерт рикIеваз, ам кьуразвай. Гьа а хажалат гваз ам а дуьньядизни фе­на. А кар рикIел хтайла, гьамиша зи кефи чIур жеда.

— Акъваз кван, бес бубадивай ваз садра кьванни гьич са гаф хьайитIани вичин дидед чIалал лагьана, ван хьаначни? — жуван тажубвал къалурна за. — Адет яз, инсанар ахварай, начагъ вахтунда чпин дидед чIалал рахадайди я. Гьа вахтара хьайитIани, ваз бубадин сивяй са келимани акъатна, ван хьаначни? — алахъна зун, са вуч ятIани Мариядин рикIел хкведатIа лугьуз.

Мария кис хьана акъвазна, фикирдик акатна. Ахпа са вуч ятIани рикIел хкиз кIанзавай тегьерда, ам, чапла гъилин къалурдай тIуб цавуз хкажна, явашдиз са-са гаф сивяй акъудна, рахана:

— Буба, кIевиз азарлу яз, месел алкIанвай вахтунда, ада, вич-вичел алачиз, мукьвал-мукьвал  «яд гош» лугьудай…

— Мария, — элкъвена зун адахъ, тежер кьван шад хьана, — а гафарин манадин гъавурда авани вун? Бубадиз ваз а гафаралди вуч лугьуз кIанзавайтIа?

— А кIвалах заз чидач, — хиве кьуна Марияди. — Анлай инихъ саки къанни цIуд йис кьван вахт алатнава. Амма а гафар гьа гъвечIи чIава­лай инихъ зи бейнида, зи япара амазма. Вучиз лагьайтIа а вахтунда чандик кваз рекьизвай бубади а кьве гаф гьамиша эзбердай. Аквадай гьаларай, вич кIевевай чIавуз адан зигьиндин дерин къатар винел акьалтнавай.

— Мария, — туьтуьна къагьар акIа­на, гужуналди са-са гаф сивяй акъудиз рахана зун, — ви буба зи ватандаш, лезги тир. Ада вич рекьизвай чIавуз, вичиз яд це лугьуз, ялварзавайди тир. Вун гила хьайи­тIани а гафарин гъавурда акьун­вани?

— Эхь, эхь, — тикрарна тежер кьван шад хьайи Марияди. — Дугъриданни, беден цIай алаз гзаф къизмишвиляй, бубади  гзаф яд хъвазвай. Гила зун а гафарин гъавурда ава, — лагьана, хкадарна зи гардан кьуна, теменар гуз эгечIна:

— Заз зи ватандаш жагъанва! Гила заз зи бубадин ватан гьим ятIа чида! Зун къедлай кьулухъ ватансуз етим туш! Мариядин шадвилихъ кьадар авачир. Ам, мукьвал-мукьвал гъилер цавуз хкажиз, абурал вичин бедендал хаш чIугваз, кьуд патаз килигиз, бахтлу тир.

Заз гуьзетиз акъваз лагьана, Мария вичиз хьанвай и шадвиликай юлдашриз муштулух гуз фена. Са герендилай адахъ галаз атай монашкайрин къефледи библиотекадин гьаят ацIурна. Марияди абуруз зун къалуриз, вичиз ватандаш жагъанвайдакай лугьуз гзаф шаддиз ихтилатзавай. Адан юлдашри заз чпин разивал малумарна, шаддиз капар язавай. Жуван патай за абуруз, гила заз жагъанвай ватандашдин сагълугъдай са пишкеш ийида лагьана, гаф гана. Пакадин  ­юкъуз, гьа хиве кьурвал, за абурун идарадиз  чи посольстводин туьквендай къачуна, са кьвати дуьдгъвер, чувал шекер ва цIуд пачка Индиядин чай багъишна. Идарадин чIехибуру заз гъил кьуна, рикIин сидкьидай сагърай лагьана.

Пакадин юкъуз зунни Мария Атлантический океандин къерехдив гвай гзаф зурба кактусри элкъуьрна кьунвай тепедал чарх ягъиз, къалин ихтилатрик экечIна. Марияди чи халкьдин тарих, адан ацукьун-къарагъун чируниз еке итиж ийизвай. За адаз и барадай са бязи малуматар гана, амма Мариядиз за бегьем, тамам ихтилатар авуна кIанзавай.

ГьакI хьана, зун адаз чи халкь савадлу, викIегь халкь тирдакай, адахъ куьгьне ва девлетлу тарих авайдакай ихтилатиз эгечIна. Гьа жергедай яз, чахъ 1200 йисан къене Кавказдин Албания тIвар алай зурба, къадим гьукумат хьайидакай, чи халкьди инсаниятдиз вири дуьньяда машгьур “Лезгинка” тIвар алай кьуьл багъишайдакай, чахъ зурба Низами, акьалтIай еке зигьин авай “ХХ лагьай асирдин Гомер” СтIал Сулейман ва маса шаирар хьайидакай ва авайдакай, дуьньяда тIвар-ван авай Узеир Гьажи­беговни Готфрид Гьасанов хьтин композиторар хьайидакай, чи уьлкведа сифте яз туькIуьрай “Ленин” тIвар алай атомный ледокол арадал гъунин карда кьилин роль къугъвай зурба алим-инженер ­Генрих Гьасанов, Кавказ азаддай женгерин кьиле акъвазай, вичикай вири ватандиз хабар хьайи зурба динэгьли, философ-просветитель Ярагъ Мегьамед, Советрин гьукумат яратмишдайла, сифте жергейра аваз, женгера хьайи   комкор, армиядин генерал Мегьамед Гьуьсейнов ва маса-маса баркаллу рухваяр, рушар хьайидакай ва авайдакай суьгьбетна. Мария заз яб гуз бахтлу тир. Адан шадвилихъ кьадар ава­чир. Шадвиляй адан вилерал накъвар акьалтзавай.

Жуван нубатда гила за Мариядивай хабар кьуна:

— Вун, жегьил, гуьрчег дишегьли, и монастырдиз гьикI хьана акъатнавайди я? Вак вуч  гунагьар ква? Ваз ви кIвал-югъ арадал гъиз ни ва куь манийвалзава?

Ам куьтIни тийиз акъваз хьана. Анжах вилерилай къвезвай накъвар акурла, заз Мария язух атана, за ам кисарна. Ахпа ам, гужуналди са-са гаф акъудиз, рахаз эгечIна.

— А кардикай завай  жузамир! Зун монастырдиз атун — диде-буба галамачир етим яз, зун хвейи, са кап фу гайи, чIехи авур диндал кIе­ви дишегьлиди авур веси я. За адаз а весидилай элячIдач лагьана, кьин кьунай. Зи вири уьмуьр, инлай кьулухъ за кьилиз акъудна кIан­завай ферз  монастырдин кьилевай динэгьлийри гьялзава. Амма бубадин ватандихъ, иллаки ви ихтилатриз яб гайидалай кьулухъ, зи, гьа рагьметлу бубадин хьиз, гзаф вил гала, ам акунихъ зун цIигел я…

Пуд йикъалай, зун ватандиз хкведай кьилихъ, Мария вичин юлдашарни галаз зун рекье хутаз аэродромдал атана. Чун чара жедайла, ам зи гарданда гьатна, са­кIани акъатиз кIанзавачир. Галай юлдашри ам секинарзавай. Гьи­кьван анлай инихъ вахтар алатна­ватIани, къени зи вилерикай ам карагзава.

Къе за кIевелай, виридаз ван къведайвал лугьузва: гьич са инсанни, са вядедани, хайи ватандикай, бубалухдикай магьрум хьана, гъурбатда, къариблухра амукь тавурай. Амин!..

«Лезги газетдин» 2020-йисан 28-нумрадай.

__________________________________________________________________

Кьведар

Ивидик квай затдин ктIай хесетар

Хкатдайд туш, авуналди туьгьметар.

 

КIур гайиди на авур хъсанвилиз

Лайих яни мад хъсанвал хъувуниз?

 

Вичиз садни кIан тийидай касдилай

Вич виридаз такIандини хъсан я.

 

Къулайсузвал я теснифчи кас патал

Тахьун адахъ яратмишдай хелвет кIвал.

 

Адет яз, пис, кьвечхел мез авайбур

Жеда вири кьуру дамахар гвайбур.

 

Кьил чIуру будаладик вун хкуькьиз хьайтIа гьахъсуз,

Им авудун жезва на, дуст, жув адалайни агъуз­.

 

Дилидалай са хъсан кар алакьдач.

А кар патал адаз мефтIер акъакьдач.

 

Устадди хьун патал, дуст кас, ви рахун

Чарасуз я лагълагърикай къерех хьун.

 

Четин кар туш чара касдиз акьул гун.

Жафа тушни жуваз жув вуж ятIа такун.

 

Кьиле, рикIе, гафуна гьар инсандин

Къастар хьана кIанда хайи Ватандин.

 

Кьилин, зигьиндин деринар кьатIай кас,

Бес рикIин деринар, лагь, куьз чидач ваз?..

 

Вун тапрукьдихъ галаз дуст, шерик жемир.

Таб дуьздал акъатдайд я эвел — эхир.

 

Хъсан кIвалах виридалай, гьелбет, вич —

Бинедилай пехилвал чир тахьун гьич.

 

Эхир кьилиз фикир тагана, ийидай кар

Галукьдай азардин микробдиз ялда ухшар.

 

Язавайди чара касдиз тикъетар,

Ваз на идай куьз аквадач къелетар?

 

Ахмакь кас, кьузуь кьилихъни сарсах,

Сивик пад квачиз амукьда яншах.

 

Акьулдиз авайди туш гъвечIи-чIехи.

Авачир акьул къведач, хьуналди рехи.

 

Авачирдаз руьгьдин, рикIин секинвал

Чарабурвай вучиз кIанда эркинвал?

 

ВацI рехъ хьиз я, вилик физвай, юзазвай,

Вичихъ галаз пар-пунани чIугвазвай.

 

Чарадал хъуьруьнариз гьевеслу кас

Акьулдиз кьериди я, инсан я ам няс.

 

Дустунин тахсир пислемиш тийирди

Гелкъвейзвайд  я анжах вичин хийирдихъ.

 

Темпелвал, кагьулвал — кьиникь, ажал я.

Зегьметдал рикI алай кас вич камал я!

 

Юзун, къекъуьн, фин-хтун — им уьмуьр я.

Са карни тийиз ацукьун уьзуьр я.

 

Бахтарихъ гелкъвез халкьнава инсанар вири:

КIвалевайбур, къецевайбур, гъвечIи, гьам чIехи.

 

Кьудар

Падишагь алатIа агъа яз чилел,

Арифдар агъа я агъайрин винел.

Акьулдиз, камалдиз лайихлу инсан

Халикьдиз вине я, инсанриз — масан.

 

Инсан алемдин кукIуш я виневай,

Ам ахтармишунихъ вичин бинева.

Адан асул чир хьана кIан ятIа ваз,

Ам ктабда ваъ — инсанда вичева.

 

Будаладкай вирибуруз хабар яз,

Ам акьулдизни кьерид тирди ашкар яз,

Чинал вичиз и кардикай талгьана,

Кьена факъир, вичиз вич чир тахьана.

 

ГьакIан гьуьжетривай, квачир са метлеб,

Дустар къакъудиз жеч сад-садавай.

Алакъаяр чIур хьунин кьилин себеб

Пехилвал я абурун арада авай.

 

Жегьил яни вун, кьуьзуь хьанвани — чириз кIанзавай бенде,

На жегьил рушан вилериз вил ягъа кван са легьзе.

Абуру къалурда ваз якъин, гьикI аватIа ви такьат,

Ви жегьилвал, ви кьуьзуьвал, ви къенин къан  гьакъикъат.

 

Са рехнени квачир гунагьсуз инсан

Жагъич ваз, гьикьван къекъвейтIани чилелай.

КIевириз алахъдайди вичик квай нукьсан

Жеч гьич тахсиркар адалай вичелай.

 

Инсанар сад-садаз мукьва ийизвай,

Абур мел-межлисриз теклифиз гъизвай,

Кас Аллагь-Тааладиз, гьелбет, ала я.

Ам Халикьди халкьур бахтлу бала я.

 

Бедбахт инсандиз куьмек гун, ам язух атун,

Азабдик квай кесиб касдиз мергьямат авун, —

И хъсан крар гьикI ийида, бенде мусурман,

Са затI кьванни тийиз хьайла жувакай атIун?

 

Гьикьван хата-балаяр, четинвилер

АтайтIани инсандин кьилел,

Тек гьахъ гвай кас я уьмуьрдин зидвилер

Алудиз алакьдайди уьтквемвилелд.

 

Инсан, вахъ авай кьадар игьтияжар,

Нефс акурла ви, чин тийидай часпар,

Лугьуда за: яраб и мусурмандиз

Ажалдикай авайди туштIа хабар?

 

Фитнечи “алим”

Кхьидайдахъ фитнед кагъаз

Гьич камаллу кар жедай туш

СтIал  Сулейман

 

Фитнечидкай кьве цIар кхьиз

Мажбур хьанва чаравачиз.

ГьикI динж тан ам, вун, гъуьчIре хьиз,

Нез, къайгъудик квай юкъуз-йифиз?..

 

Мисал  авачир бед санкIар,

Мус хкатрай вак квай азар?

Ягъ тавунмаз сивиз дапIар,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Ви гъибетрин авач хьи сан,

Вакай гьиниз катрай инсан.

Таганамаз халкьари къван,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Агъудин кIватI, фитнейрин шагь,

Эллер вакай хьанва икрагь,

Залумд хва, вун мус жед ислягь?

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Масадан бахтунал пехил

Тирвиляй буьркьуь хьана вил.

Авазва вун кур яз гевил,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Чинал гаф лагьайтIа нагагь,

Гьиллейрикай кьаз жез панагь.

Кьадач хиве вичин гунагь,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Намусдикай магьрум угъраш

Ваз вахъай ни мус къвед, кIамаш?

Тевгьенамаз хъуькъвез лапIаш,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Нежес тIуьр кIек хьтин черпел,

Дуьзгуьн са гаф тежер мецел,

Чалкечиррин алай кIвенкIвел,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Хам яцIуд я, ламран хьиз ви,

Чин ава вахъ, тежер регъуь,

Вилел цуькIуьн — чиг ваз михьи,

Ша вун ви чкадал ацукь.

 

Вакай гьикIин, чIулав къаргъа?

Ваз тарс гункай авач файда.

Зи дуьа ваз: цIу ягърай вун,

Гьатуй вун са дерин фура…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 33-нумрадай

____________________________________________________________________________________________

Масадаз фур атIайди…

(Эсердай са чIук)

Бакудай хканвай рушан мейитдин кьилихъ, рикI хъуткьуниз, кIевиз ше­хьиз диде, секинсуз тир. “Пуд аял етимар яз туна, гьеле жегьилзамаз а дуьньядиз фейи зи бала вай! Им ажалдин кьиникь туш! Зи веледдин чандиз къаст авурди вуж ятIани, чилерай-чилериз фий! Къуй ам гьа вичи атIай фуруз аватуй!”.. лугьузвай ада.

Дидедин къаргъишрихъ галаз рагьметлудан кьилихъ галай мукьва-кьили дишегьлийрини зил кьазвай. Анжах абуру, дидедилай тафаватлу яз, вирида са сивяй хьиз, “Тахсиркарвилин кьил чи рушан гъуьл ягьсуз Элидар, ам жазадиз чIугуна кIанзавай угъраш я” лугьуз, Элидар ачухдиз гиманлу ийизвай.

Етим аялар дидедин къвалав, еке ван-сес квачиз, угь-цIугъиз, агаж хьана, вилерал дертлувилин накъвар алаз, ацукьнавай.

Къаргъишрин ванер япарихъ галукьайла, зи кьилин чIарар цаз-цаз хьана. Зи патав айвандик ацукьнавай амай стхайрин, мукьва-кьилийрин кефиярни чIуруз­вай. Элидар тахсиркар яз гьисабзавай гиманар бине авачирбур тушир. Кар квел ала лагьайтIа, ам чи хуьруьнвийриз ягь-намусдиз кьери, ява дишегьлийривай фад рекьяй акъудиз жедай  бегьемсуз яз чидай. Яргъал миресрикай тиртIани, ам вичиз далу ягъиз жедай, ихтибарвал авуниз лайихлу кас тушир…

Гурарай винелди хкаж хьайи бубади дишегьлияр кисарна, рушан кьилихъ фекьиди дуьа кIелна кIанзавайдакай лагьана, абуруз кIвал азадун буйругъна. Фекьидихъ галаз санал кIвализ са шумуд кас чи талукьбурни гьахьна…

Фекьи дуьадив эгечIайла, адан сад хьиз акъатзавай сесини  кIвалевайбуруз тIимил архайинвал гузвай. Секинвал гьисс тийизвайди кIвалин пипIе акъвазнавай Элидар тир. Инсанри ам галай патахъ вил ягъайла, ада гъилералди чин кIевиз, гагь са, гагь муькуь кIвач хкажиз, вич авай гьал эсиллагь къулайди туширди къалурзавай…

Руш кучукна кIвализ хтай миресри рагьметлудан кьилел атай бедбахтви­ликай гьарда вичин фикирар лугьуз эгечIна.

— Я дах, — элкъвена зун бубадихъ, — и инсанрин сиверавай “Куь вах гьа куь езне Элидара кьенвайди я”, лугьузвайбур вуч гафар я?

— Чидач, чан хва, жуван вилериз такур кардикай вун гьикI рахада? Ам Аллагь-Тааладиз хъсан чида. Гьа са вахтунда халкьарин сиверни вавай кIевириз жедач… Сабур ая, кардин эвел-эхир аш­кара тахьана амукьич, — секинарна зун бубади.

— Элидар бегьем итим  туширди, ам вичин ява дидедивай пай къачунвай арвадбаз тирди виридаз чида. Ахьтин касдай вуч хьайитIани акъатун мумкин я, — вичин фикир лагьана чIехи стха Албана.

— Квез а Элидар чи почтальон ШеметIа гьикI русвагьнатIа тийижиз туш хьи, — ихти­латдик экечIна стха Усман. — Йиса са паж чIурзавай хендеда Сарадиз ада Бакудай рахкурай чиркин гафар авай чар ШеметIа ахъайна, вичин таяр-туьшериз кIелиз, хъуьруьнарайдакай чин тийирди чи хуьре авач.

Квез Бакудани а Сараяр хьтинбур авачир хьиз яни? Абуру Элидар хьтин кьиле затI авачир бегьемсуз рекьяй акъуд тавуна тадай хьиз авани? — гъавурда твазва Усмана чун.

— Чан рухваяр, куь фикирар, куьне гъизвай делилар дикъет гуниз лайихлубур я, — веревирдна бубади. — Амма тайин са фикирдал къведалди, тади къачуна виже къведач. Садра чна Элидаран вичин мез акван, адав вуч гафар гватIа килигин.

Бубадин сиве гаф амаз, лап эверайди хьиз, Элидара и арада рак гатана. Ам луьх пиян тир. Идалди адаз, белки, юлдаш къа­къатайла, вичиз хажалат хьанвайди къалуриз кIанзавай жеди. Анжах хъванвайдавай адан къалабулухвал квадариз жезвачир. Ам , фул акатнавайди хьиз, зурзазвай. КуьтI — чуькь тавуна, жибиндай са чар акъудна, Албанав вугана. “Им, куь вах кечмиш хьайивилин шагьадатнама я”, — лагьана, чар Усманаз къалурна.

— Чар — чарчин рекьяй, вуна агьвалат гьикI хьайиди ятIа, ахъая, — буйругъна Усмана Элидараз.

— За квез вуч лугьун, — гаф – гафунив текъвез, гужуналди рахаз эгечIна Элидар. — Рагьметлуди, ваннада чуьхуьнардайла, колонкадай акъатзавай газдикди зегьерламиш хьана. Важибат, геждалди ваннадай къецел эхкъечI тийиз акурла, зак къалабулух акатна. Рак гатайлани, жаваб тагайла, зун рак чукIулдалди ахъаюниз мажбур хьана. Важибат, юзан тийиз, це авай, ваннада лап ял кьадай газдин ни гьатнавай. За куьмекдиз къуншидаллай  субай дишегьли Къизбесаз эверна, адани судмедэкспертизада кIвалахзавай вичин амледин хциз хабарна. Им куь документ я, — лагьана, Элидар шехьна.

— Мад хьайиди хьана, шелралди туьх­кIуьдай крар авач, секин хьухь, — буйругъна бубади Элидараз. — Аллагьдин патай я инсанрин кьилел къвезвай вири кIва­лахар. Эгер и дуьшуьш, гьа вуна лугьузвайвал, хьанвайди ятIа, чавай  вуч жеда? Нагагь и агьвалат маса касдин гъил кваз хьанвайди ятIа, а касдин дуван Аллагь-Таалади вичи ийида…

Элидар, кьил  чиле акIурнавайди хьиз, чIарни юзан тийиз акъвазнавай. Гьа и арада, эвер гайиди хьиз, адан вах атана акъат­на. Ада куьчедай Элидараз “Дидедиз пис хьанва, вун фад кIвализ хъша!” — лагьана, эвер гана. Вич, кIвализни атун тавуна, кьил баштанна хъфена.

Гуьгъуьнлай чаз чир хьайивал, абурун дидедихъ затIни хьанвайди тушир. Им абуру Элидаравай гиман къведай ихтилатар гьатиз кичIела, акъудай уюн тир. Гьа икI чи патавай хъфей Элидар мад чи вилериз ахкунач…

Са варз алатайла хьиз, зун Бакудиз фидайвал хьана. Къецепатан уьлкведиз физ гьазур хьанвай завай а чкадай, тропикрин са бязи азарриз акси рапар ягъайла, герек шагьадатнама къачуз жезвай. Захъ галаз Бакудиз, вичин къавумрал кьил чIугваз, гъвечIи стха Забрана вичизни къвез кIан­завайдакай лагьана. Гьа икI акъат­да чун аниз, фида, такси кьуна, мирес яшамиш жезвай поселокдиз. Рак ачухна, гуьзлемиш тавур зани Забрана вил акьур Элидар, токди ягъайди хьиз, нефес кьуна,  лал хьана. Рангар атIана, ракIарин хел кьуна, хак ягъай­ди хьиз, акъваз хьана… “И къулайсуз сегьне яргъал физ акуна, Забрана “Ша, стха, чун зи къавумриниз­ фин. Миресдиз чун вичин кIвализ атана кIанзавай хьтинди туш”, — лагьана, зарафатна.

Забранан гафари Элидар са жуьре уяхарна. Ада, сив рахун тавуна (ам, дугъриданни, какур хьанваз аквадай), вич са тIимил къекъечIна, чаз кIвализ рехъ гана.

Элидар са легьзеда чи вилерикай квахьна.

— Им гьиниз, гьи жегьеннемдиз фена? — хабар кьуна завай Забрана.

— Низ чида, ада заз са затIни лагьанач кьван, — жаваб гана  за. — Белки, адаз чун вичихъ галаз силис — дуван ийиз атанвай хьиз хьанатIа? ТахьайтIа, ада вичи вич тухузвай тегьердиз чавай маса вуч къимет гуз жеда? — жуван гиман ачухна за.

Элидар са герендилай гъиле кьве птулка эрекьни аваз са вуч ятIа маса куьлуь-шуьлуьярни гваз хтана.

— Куьн кIвачел вучиз акъвазнава? — гуж-баладалди, са-са гаф сивяй акъудиз, хабар кьуна ада чавай.

— Чун цлав гвай ракьун кроватдал ацукьна. Маса къулай чка и буш кIваляй  гьатнач. Элидара зурзазвай гъилеривди кIвалин чилел суфра вегьена, анал къецелай гъайи эрекьдин кьве птулка, истиканар, ниси ва клампIдин гъвечIи кьве кIус эцигна. Са каш-мекь, ихтилат-хабарни тавуна, ада тади гьалда истиканра эрекь цана.

— Гьан, килиг, — лагьана, чаз кьилин ишара авуна. Вичи ацIай са истикан санлай агалдарна.

Элидара вичи вич чахъ галаз тухузвай саягъди, адан вири бедендин кьарайсузвили, къекъифнавай чини, фад-фад гьарнихъ къекъвезвай вилери, зурзазвай гъилери, къекъуьнин тегьерди ада чи вилик вичин тахсиркарвал гьиссзавайдакай лугьузвай.

Са багьна кьуна, за ваннадиз фин, анин яд чимзавай газдин колонкадиз килигун кьетIна. Адакай заз, гьикьван ах­тар-миш­на­тIани, са фер-затIни, рас хъувур чкани жагъанач. Колонкади са нукьсанни квачиз кIва­лахзавай. Вах кьиникьин себеб масад я. Иник инсандин гъил ква. Гьахьняй я Элидар, чун акурла, вичивай вич квахьзавайди.

Са герендилай кIвализ кIвалахдилай Элидаран цIийи паб Къизбес хтана. Икьван гагьди бегьем пелеш хьанвай Элидар, паб акурла, са тIимил дири хъхьана. Адав тапочкаяр, стул вугуз, вичиз адан къадир авайди къалуриз эгечIна. Ам­ма адан и ялтах амалри ам кIвале  гъуьргъуь еб тирдакай лугьузвай. Ина гафуни атIудай, кесер авай кас Къизбес тирди кьатIу­нун са акьван четин кар тушир…

— Къизбес, — элкъвена адахъ Элидар, — зун са зур сятдилай сменадиз физвайди я. Вуна и зи хтулрин игьтияжриз къуллугъ ая, абурун кефи хамир.

— Гьелбетда, — чаз вилербур авуна, уьтквемдиз жаваб гана Къизбеса. — Ви хтулар гьуьрмет-хатур авуниз лайихлу, гъиле-кIваче звар авай  жегьилар я. Вун архайиндиз жуван кIвалахал вач, — Къизбеса, Элидараз таквадайвал, мад чаз вил акьална…

Элидар кIваляй экъечIна са зур сятни хьанач, иниз гъиле — кIваче звар авай са ягьсуз атана акъатна. Чахъ галаз, са абур патал хьайитIани рахун-луькIуьн тавуна, ада Къизбесан гъил кьуна, “вун заз герек я” лагьана, ам, далудиз са капаш вегьена, муькуь кIвализ ялна…

* * *

Элидаран утагъда чаз акур-такурдакай бубадиз ихтилатайла, ада, яргъал тевгьена, куьруь веревирд авуна: — А Элидар лугьудай утанмаз Аллагьдин чина негь хьанвай къурумсах я. Адан уьмуьр яр­гъал фидач. Ам гьа Къизбесани гьадан ашнади рекьида. Вичи а Къизбесахъ галаз чи рушаз атIай хьтин фуруз аватда…

— Адаз бумерангдин хьтин кIвалах жеда ман? — хабар кьуна, чи ихтилатрихъ дикъетдивди яб акализ ацукьнавай, вичиз вири крар чирунал рикI алай гъвечIи стха Алискера.

— Ун, вуна дуьз лугьузва, — за адан фикирдин тереф хвена. — Эгер бумеранг чна, са инсанди масадал гадарайла, элкъвена адал вичел хкведай какур тIвалуниз, мукалдиз ухшар затIуниз лугьузватIа, им са касди авур писвал, элкъвена, адан вичин кьилел хкведа лагьай чIал я, баян гана за Алискеран фикирдиз…

Лугьудайвал, гьич цIуд югъни арадай тефенмаз, Элидаран мейит, “газдикди зегьерламиш хьана кьенвайди я” лугьуз, хуьруьз гваз хтана. Хуьруьнвийри, вирибуру са сивяй хьиз “валлагь и касдин кьилел гьа вичи авур писвал хтана, вичи атIай фуруз вич ахватна”, гафар тикрариз, чпин тажубвал къалурзавай…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 37-нумрадай

__________________________________________________________________________________________________

Пехил рикI

“И дуьньяда пехил рикIер

АвачиртIа, вуч хъсан тир…”

Забит Ризванов

Гатун  чимивиликди ахъаз тунвай кIвалин ракIара, хурушум жезвайла, кьве къаралту пайда хьана. РакIарин хел гатай итимди къайи сесиналди “атай­тIа, ихтияр авани?” лагьана хабар кьуна. “Ша, буюр”, — жаваб га­на за, адаз кIвализ теклифна. Мугьман чи кафедрадин заведующий Юнус Алимурадович яз хьана. Галай дишегьли — адан уьмуьрдин юлдаш Аминат.

Залда авай дивандал динжарна, чи хизанди мугьмандиз хваш-беш авуна. Муькуь кIваляй, абуруз хвашкалди лугьуз, зи кьве гадани руш атана. Инсанар къалин хьана.

— Куь секция шумуд кIваликай иба­рат я? — хабар кьуна завай Амината.

— Кьве кIваликай, — жаваб гана за. — И чун ацукьнавай залдикайни патав гвай ксудай гъвечIи кIваликай.

— Бес куь чIехи хизандиз ина дарискъал тушни? — вичин тажубвал къалурна Амината.

— Эй, чан бала, — гила ихтилатдик­ кIвалин чилел ястухдал ацукьнавай зи диде экечIна, — инсанди ви­чин рикI гегьеншдиз кьурла, вири кIвалахар туькIуьзвайди я. Кьилинди, хизанда­ герек гьуьрмет-хатур жен, садан гаф муькуьдан туьтуьнилай фин, чIе­хи-гъвечIиди, чеб  ацукь­дай-къарагъдай чкаяр чир жен. И зи балайри (тIуб­ туькIуьрна, чи хизан къалурна ди­деди), гада уни­верситетда кIва­ла­хал жедалди, ругуд йисан къене чпин уьмуьр кирида кьазвай чарабу­рун гъвечIи, къу­лайвилерни авачир кумайра акъуд­на. Аферин Совет гьу­кумат­диз, университетдин чIе­хи­буруз, ги­ла­ зи хцихъни сусахъ, абурун аялрихъ чпин хсуси кIвал хьанва. Хуьряй иниз, абуру чун, чпин ди­де-бубани, хканва, чаз чпелай алакьдай гьуьрмет-хатур ийизва. Мад вуч ге­­рек я чи хизандиз?.. Анжах чарадан бахтунал пехил хьана виже къве­­дач. Анлай пис кар дуьньяда авайди туш. Ахьтин рикI туькьуьл, пехил­ касдиз хсуси бахт садрани аквадач.

— Вуна дуьз лугьузва, баде, ви акьуллу келимайрал алава хъийидай са гафни захъ авач, — къул чIугу­на Амината зи дидедин веревирдерал.

— Аялри гьикI кIелзава, рази яни куьн абурулай? — гила Аминат зи юл­даш Асиятахъ элкъвена.

— Лап хъсан, виниз тир къиметар аваз, — жаваб гана ада.

— Чи женжелдиз ерли кIелиз кIан­­­дач. Чахъ, Юнус Алимурадови­чаз, обкомда кIвалахдайла, гайи кьуд кIва­лин секция ава. Гададиз — ви­­ри къу­лайвилер авай вичин кьилди кIвал. ЯтIани, явакьандин пеше — пIапI­русар чIугун, ихтибар ийиз тежер  гьинавачир куьчебасанрихъ галаз вахтар акъудун я. Ихьтин велед­ авай диде-бубадин рикI  квелди шад хьурай? — вичин рикI ачухна Амината…

Папа чаз ачухдиз вичин шелар-хвалар авуникай Юнус Алимурадовичаз хуш атанач. Ада юлдашдин къвала кьуьнт эцяна, кис лагьай ишара авуна.

Инсанрив агатунал, абурук акахьунал рикI алай юлдашдилай  тафаватлу яз, куьтIни тийиз, кьил вине кьуна, къайи къван хьиз, чин чIурна, дивандал ацукьнавай Юнус Алимурадович кIарасдикай ва маса шейиникай расай, вичиз Аллагьдиз хьиз ибадат ийидай са суьретдиз ухшар аваз аквадай.

— Квез са тIимил дарискъал ятIа­ни, — эгечIна эхирни ам чун яшамиш жезвай гьалдикай рахаз, — санлай къачурла,  дуланмиш  жедай  шар­тIар пис туш. Кими затI — матIни и куь утагъда аваз аквадач, — къи­мет­ гана ада чи кIвалин аваданлухвилиз, къарагъна, хъфиз кIвачин хьана.

— Юнус Алимурадович, тади къачумир, ацукьа, тIуьн-хъун гьазур жезва, — элкъвена зун адахъ.

— Ваъ, вахтар авач. Маса муаллимрални кьил чIугуна кIанзава, — ла­гьана, гъилер хъияна, ам, юлдашдин хъуьчIуькай кьуна, къецел экъечIна…

Мугьманар хъфейла, икьван гагьди чаз кисна яб гуз  ацукьнавай бу­­ба нарази тегьерда захъ элкъве­на.­­­

— И вуна исятда рекье хтур кьукь, чан хва, гьикI хьана чи кIвализ акъатайди я? Вуна адаз теклиф — затI авурди яни?

— Гьина авайди я? — жаваб гана за. — Ам чиниз вичин хушуналди ваъ, ректорди вири деканриз, кафедрайрин заведующийриз, муаллимрин кIвалериз фена, абурун яшайишдин шартIар  ахтармиша лагьай  буйругъ ганвайвиляй атанвайди я, — гъавурда туна за буба.

— АкI ятIа, къайгъу авач, — са кьадар секин хьана ам. — Амма заз а кас эсиллагь бегенмиш хьанач. Ам гзаф атIугъай, вичи вич вине кьадай, пехил рикI авай къалп инсан хьиз я… Ви аялри хъсандиз кIелза-ва. Адахъ авай сад са бегьемсуз ваякьан хьайила, вал пехил жедачни кьван? Гьелбетда, жеда, — вичи вичин суалдиз жаваб гана бубади.

Уьмуьрдин еке тежриба авай кас яз, бубади а Юнус Алимурадовичаз, гьеле вичиз сифте яз аквазвай кас ятIани, гьич са затIни хкуд тавуна, дуьм-дуьз къимет гана.

Жуван нубатдай, зини Юнус Али­мурадовичан рафтарвилерикай бубадиз чир хьурай лагьана, ихтилатун кьетIна:

— Авайвал лагьай­тIа, — гъавурда­ тваз эгечIна зун буба, — Юнус Алимурадовичаз зун аквадай вилер авайди туш. Ам философиядикай хабарни авачир филолог я. Виликан партийный кIвалах­ди­лай эля­гъай­ла, са ни ятIани куьмекна, чи уни­вер­­ситетдиз акъатна. Ада тарсара, кафедрадин заседанийрал рахадайла, ахъайдай гъа­ла­тIар дуьздал акъудиз хьайи­ла, адаз, гьелбетда, зун хуш ак­вазвач. Амма винелай секин а амалдар кьве чин алайди я. Ваз са пис гаф-чIал лугьудач, кIани­кай яд ра­къур­да. Чи кафедрадин му­ал­лим­риз ам инсандин дабан атIу­дай иблис яз чида. Гьавиляй чи ка­федрадин членри адаз вич алачир­ чкадал адетдин тегьерда Юнус муаллим ваъ, вири инсаниятдиз машгьур, куьгьне рим­луйрин мифрик квай кьве чин алай Янус лугьуда…

Кафедрадин муаллимри вирида зи тереф хвейилани, Юнус Алимурадовичаз вичин савадсузвал хи­ве кьаз кIан жедач. Лугьудай ма­са делилар гьат тавурла, ада, вич дуьз тирди къалуриз кIанз, вичиз даях яз, куьгьне са ктабдин автор­дин тIвар кьада…Гьа ихьтин са арада, хъел кьуна акъвазариз тежез, чи кафедрадин доцент Владимирова гаф къачуна. — Юнус Алимурадович, — кIевиз ра­хана ам, — илим санал акъвазнавач. Къенин  аямдин философияди а ви фикир дуьзди туш лугьузва. Уьмуьрдилай кьу­лухъ галамукьна виже къведач. Вуна, бейкеф тахьана, жуван гъа-латI хиве кьуна, ам мад инлай кьулухъ тикрарна кIан­дач…

Юнус Алимурадович са геренда кис хьана акъвазна. Ахпа секинвилелди, гьич са затIни тахьайди хьиз, чна гьялзавай месэла арадай акъудна, маса ихтилат кудна, заседание тухун давамарнай…

Ихьтин агьвалатар мад хьана!.. Садра зи хатур кIани Хизри муаллимди лугьуда: — Юнус Алимурадович зи хуьруьнви я. Чна са класс­да кIелайди я. Заз адан хесетар хъсандиз чида. Вун адал мукъаят хьухь. Герек авазни авачиз адахъ галаз гьуьжетаруникай ваз хийир авач. Вучиз лагьайтIа, ам гзаф кьисасчи кас я. Ада ваз еке писвилер авунихъай, вал гъибетар вегьинихъай  кичIезва заз…

— Бес михьиз киснани виже къведач эхир, — жуван фикир лагьана за.

— За акI лугьузвач. Вун зи гъавурда акьукь, зун вуна игьтият хуьникай рахазва. Ам гзаф туькьуьл, пехил кас я. Ада садни вичелай ар­тух хьана кьабулдайди туш. Зи ри­кIел къе хьиз алама, гьикI ада школада чахъ галаз кIелзавай гададилай арзаяр кхьенайтIа, гуя адаз муаллимри янавай хъсан къиметар пулдихъ маса къачунвайбур я лугьуз. Гадади комиссиядин вилик вичин къиметар дуьзбур тирди субутнай. Юнус  Алимурадовичаз вич чIуру тирди хиве кьадай жуьрэт хас туш… Обкомдайни ам вичин гъибетар себеб яз акъудайди я…

— Хизри халу, — элкъвена зун мад адахъ, — вуна заз хъсан, михьи ниятдалди авур ихтилатрай чухса­гъул­. Зун вуна къалурай меслятрал рази я. Къенлай кьулухъ за критика, вуна лугьузвайвал, хъуьтуьл­диз, намусдик хкIан тийидайвал, гьа са вахтунда игьтият хвена ийидайдакай ваз кIеви гаф гузва, — лагьана, чун чара хьанай…

Ирид кьил хизандиз чи гъвечIи кьве кIвалин секцияда, гьелбетда, къулайзавачир. И месэла гьикI гьял­датIа лагьана, зун ректордин кьилив фена. — Заз вун дарискъал шартIара авайди чида, — лагьана ректорди. — Университетдай, гьукуматдин патай ваз гегьенш кIвалер инлай кьулухъ 20 йисалайни гьатдач. И месэла алай вахтунда четиндиз акъвазнава. Чи университетдиз шегьердин кооперативдай 40 секция чара авунва. Вавай, ви мукьва-кьилийривай, кепек-шигьи кIватIна, и кооперативдик экечIиз жеда. Жув исятда яшамиш жезвай кьве кIвалин секция вавай ви яшар тамам хьанвай гададизни дидедиз таз жеда. Инлай хъсан маса рехъ и макъамда авач, — гъавурда твада зун ректорди. За, адан меслятдал рази хьана, кооперативдиз гьахьун патал арза гуда. И кардини и зи кIва­лахдин юлдашдик ажугъ кутунай…

…Наркоман гада кьейи пуд вацралай Юнус Алимурадович, фалужди яна, месе гьатна…

Зун дерин фикиррик акатна: “пехилвили инсандин рикI къеняй неда” лугьудай халкьарин сивера авай гафар де нивай инкариз жеда? Гьич садавайни. Ингье гьич пудкъад­ йис кьванни и ачух дуьньядал яшамиш тахьана, и кас а дуьньядиз фена…

Эгер а дуьньяда, лагьана за жу­ва-жувакди, уьмуьр давам жезвайди ятIа, белки, гила хьайитIани Юнус Алимурадовича, секин хьана­, мад маса инсанриз писвилер тийин…­

(Материал куьруь авунва)

«Лезги газетдин» 2020-йисан 42-нумрадай.

_________________________________________________________________________________________________________

Асивал

(Хьайи кар)

“Гьич са касни бахтикъара тахьуй, гьей!

ХьайтIа, жуван мезни жував дуьз жедач”.

Етим  Эмин

 

ТIебиатдин гуьзел са пIипI тир кIамув   гвай уьруьшриз гъуьрчез фин зун патал са лезет я. Адет хьанвайвал, гьяд йикъан пакамахъ фад къарагъна, жувахъ галаз гъвечIи стха Къурбанни къачуна, зун, ке­фи куьк яз, и мулкуна авай сувуз физвай дагъдин­ гуьтIуь рекьиз экъечIна. Зулун эхирар тир. Дередин­ гуьне ва къуза пата авай тарарин, кул-кусрин къизилверекьдин ранг янавай пешери, кIвачерик квай кьураз эгечIнавай векьери-кьалари, серин хьанвай гьавади тIебиат кьуьд кьабулиз гьазур жезвайдакай лугьузвай.

Хуьруьвай са артух яргъа авачир и чилерин кьуд патаз са уьтери вил ягъиз физвай чун, акуна-такуна, “Пулатан мет” тIвар алай дагъдин синев агакьна. Инаг чи патара авай къацу шамагъаждин тарари кьунвай ягъван тамун этег я. Инив гвай, ширширдалди авахьна физвай къайи яд авай булахди вичин кьил гьа и тамай къачузва. Булахдин вилик квай гъвечIи майдандал, ял ягъун яз, чна са кап фуни ниси тIуьна. Гуьгъуьнлай, кIамуз эвичIна, винелди хкаж хьайи чи рехъ кIамун гуьне патай фена. Ина экIя хьанвай кьакьан ЦIаракус дагъдин ценерив гвай, гатуз-хъуьтIуьз гьамиша рагъ авай, мублагьдиз векь-кьал экъечIзавай, мал-къара хуьниз кутугай гуьзел чIураз килигдай кьве вил кIанда инсандиз.

Гьеле “Пулатан метIелай” эвичIдайла, чаз ина хиперин суьруь авайди акуна. Ина чал, къуьнерихъ лит агалдна, чубандин чумахъдал алгъана, хиперин суьруьдал вил алаз акъвазнавай чи хуьруьнви Вагьид гьалтна. Салам-калам авурдалай кьулухъ ада чаз вичин авадандиз теклифна.

И гъвечIи кIваликай, адахъ гилигнавай кьурукай ибарат ерида, Вагьида вичиз герек къаб-къажах, недай-хъвадай затI-матI, къаткиз-къарагъдай мес-яргъан хуьзва. Кьурукай кьурурзавай дулдурмаяр, чилина авай чичIекар, хипен ва цIегьрен хамар, лит ва маса пек-партал куьрснава. Инлай са цIуд метрдин чапла пата, хипер ядай ятахдин кьулухъ, яргъи  гегьенш кузди (чи патара адаз хъуьтIуьз хипер хуьдай гъен лугьуда) чка кьунва.

— А гъенез са вил ягъайтIа жедани? — хабар кьуна Къурбана Вагьидавай.

— Жеда, буюр, — лагьана, Вагьида чаз анаг къалурна. Инаг тагъ чIугур къав алай, далу ва чапла пад дагъдин этегда акIурна мягькемарнавай бегьем гъвечIи са къеледиз ухшар яз акъвазнава. Экв и имаратдиз ракIарилай гъейри къава авай гъвечIи са дакIар хьтин тIеквендайни аватзава. РакIарин эрчIи патан къене инсандивай къаткиз жедай къулай чарпай туькIуьрнава. Инив гьам къеняй, гьамни къецелай рак  кIевайла, анихъ агалддай еке къванер гва. Гъене гьава чимизва, анин чил тирвал хиперин кьурай цIимилар чкIанва.

— Къаткидай кIвал аваз, и гъене авай чарпайдикай вучзавайди я? — жузуна Вагьидавай вири крарай кьил акъудунал рикI алай Къурбана.

— О-о, им хъуьтIуьн лап мекьи вахтунда гьич къе­­къвейтIани жагъин тийидай къулай, чими чка я, — Къурбан гъавурда тваз эгечIна Вагьид. — Идалай гъейри, — давамарна вичин ихтилат Вагьида, — зун и гъене авайла, иниз жанавурривай, чакъалривай, вагь­ши маса гьайванривай гьахьиз жедач. Алатай йи­сан мекьи хъуьтIуьз, къенез гьахьиз кIанз, къава­ авай дакIардай вичин кьулухъ тапас сухна, са жа­навур гьавалат хьанвай. Адан ял галукьай хипер, ­ки­чIе хьана, кхунна, бя-бя ийиз, гъенен кьве патаз ка­тайла, зун ахварикай кватна. За тади гьалда да­­кIар­­дай куьрс хьанвай жанавурдин зангунин буш чкадиз жида сухна. Жанавур гьалкъада гьатнавай тегьерда  и текIвенда акIанвай. Адавай чIарни юзаз жезвачир. Зун къецел экъечIна. Вацран экуьни кьуд пад лап юкъуз хьиз ишигълаван авунвай. Низ чида, хъиляй за и вагьшидин кьил гьихьтин къуватдалди янатIа и чумахъдалди…, — вичин гъилевай кIеви ва агъур кьекьелдин чумахъ къалурна чаз Вагьида. — Са пудра и паядалди  ягъайла, жанавурди чан ганай…­

— Ваз аферин, вун викIегь кас я, — тарифна за Вагьидан.

— Низ чида, эгер а вагьшидивай ви гъенез эви­чIиз хьанайтIа, шумуд хеб ада бамишдайтIа?! Жегьил итим ятIани, вун , заз аквазвай гьалда, уьмуьрдин кIеверай уьтквемдиз экъечIзава, — лувар кутуна за Вагьидак. Вичин нубатда ада, вичив фурс-дамах гвачирди къалурун яз, къейдна:

— Заз чиз, зи чкадал маса кас хьанайтIани, адани, са куьнихъайни кичIе-регъуь тахьана, вичин мал-къарадин къайгъу чIугвадай, — нетижа кьуна ада вичин фикирдин.

— КIвачи чил кьурдалай кьулухъ хипер хуьз текдиз чIуравай, анжах кьериз-цIаруз хуьруьз хквезвай­ ваз рахун-луькIуьн ийидай кас-мас авачир и дагъда сугъул жезвачни? — хабар кьуна за Вагьидавай.

— Гьелбетда, жезва, — хиве кьуна ада. Са гьал капал акьалтайдалай кьулухъ зун, жуван гьайванар хуьз, инсанрикай хкатна, и чIура хьуниз мажбур хьанва. Ихьтин шартIара жуваз кIанзни-такIанз зун биши, лал са чан алай затIуниз элкъвезвайдакай заз хабар авачиз туш. Ялгъузвили гагь-гагь рикIиз азиятни гузва. Бязи вахтара кьилиз лап вижесуз фикирарни кваз къведа: бес инсанрикай къерех хьана, абурухъ галаз рафтарвал тIимил жердавай инсан чIурундаз, вагьшидаз элкъведачни? ЯтIани ваз маса чара авач. Жуван мал-къара гадариз жедач эхир. КIвалевай кьуьзуь диде-бубадивай и дагъда давам гуз жедач. Кефсуз тир абуруз чпиз куьмек герек я. Гьавиляй абуру, зини къуншидаллай чи миресдин руш Саиматан разивал къачуна, адак лишан кутунва. Мукьвара чаз мехъерардай фикир ава. Амма, дуьз лагьайтIа, заз и кIвалах чIур хьуникай къурху ава, гьикI хьи, “вуна гайи гаф кьулухъ вахчу лугьуз”, Саиматал адан кьиле бегьем акьул авачир диде гьавалат хьанва. Саиматаз истеклу буба адан рикIиз къуриз кIанз ва зун рушаз такIанариз алахъна, ада “литни чубан чIура кьий, чубандиз гай буба кьий” лугьуз, Саиматан япар денгзава.

— Хата авач, — секинариз эгечIна зун Вагьид, — ву­на кваз кьамир а ментешдин шер-фитнеяр. Вири кIвалахар туькIуьдайди я. Валай артух, лайихлу чам хуьре авачирди Саиматаз чизвайди я. Адан ди­дедин алахъунар гьаваянбур жеда. Вуна жуван рикIиз тади гумир, кьил вине яхъ. Ви мехъерик чна кIевелай иштиракда, — лагьана, Вагьидаз гаф гана, чун адакай айрутмиш хьана, винелди рекье гьатна. Ина чаз рекьин вини пата авай раган битав са къаяб­дин кIаник квай тIеквендиз тади кваз гьахьзавай куьк са муьнуьгъ аквада. Вагьидавай перни каца къачуна, чна а гъуьрч тIеквендай акъудна, кьуна, хуьруьз хкана…

Пакадин йикъан нисинихъ кимел экъечIай заз, анал инсанрикай къерех хьана, гуьгьуьл чIуру яз (белки, гележегдин ирандидедихъ галаз хьайи къайи рахунривай тир жеди), чиник эсиллагь шадвал квачиз, кьил куьрсна, кисна ацукьнавай Вагьид аквада. Кимин къарши пата, чпин кавалрик чуьнуьх хьана, кьуьзекри чпиз чка кьунвай. Вири кисна ацукьнавай. Лал кьейи секинвал патав гвай мис­кIиндай азан язавай фекьидин векъи ванци чIурна. Вагьид, токди ягъайди хьиз, кIвачел къарагъна. Вичивай динжвал къакъудай фекьидикай кьадарсуз хъел ата­на, ам, къал кваз, гьарайиз гатIунна.

— Я жемятар, — элкъвена ам кимел алай итимрихъ, — и Абдулжелил лугьудай лагълагъчи мус кис­на ацукьдайди я? И касдивай халкьар инжиклу таву­на таз жедачни? Идан палар нин кицIи тIуьн­вайди я? Вагьидан наразивилихъ, хъилехъ кьадар авачир.­

— Вагьид, — элкъвена зун адахъ ам секинариз кIанз, — вахъ вуч хьанва? Кисна ацукь, чан хва, ву­­на Аллагьдиз аси ихтилатар ийимир, ам гунагь авай кар я, ваз кутугнавач. Жувал халкьар хъуьруьрмир!

Амма Вагьид сакIани секин жезвачир. Жавабдарвал гьисаба кьан тийиз, гьа са эдебсуз ихтилатар тикрариз, адан хъел сакIани элекьзавачир. Адаз мийир-межер лагьайбур пара хьанатIани, Вагьидан ажугъ алатзавачир.

— Ваз Аллагь-Тааладиз ибадат ийизвай Абдулжелил фекьидикай гила лагълагъчи хьанва ман? Тубастафируллагь лагь, чан хва, вун ахмакь жемир, ваз Аллагьди бала гуда, жуван гафар кьулухъ вахчу, — тагькимарзавай кьуьзекри ам.

— Куьн вуч ксар я заз туьгьметариз? Куь акьулдал­ди яни за жуван са кап фу незвайди? Куьн Аллагьдикай гуя ам квез лап мукьувай акуна чидай касдикай хьиз рахазва. Ам вуж я, гьи миллетдин ве­кил я? Лагь тIун, вучиз киснава куьн? — Вагьид, ми­хьиз кьил-кьилелай алатна, Аллагь инкариз рахазвай.

Вагьида вич-вичик квачиз лугьузвай динсуз гафарин ван хьайи, хуьре вирида вичиз гьуьрметзавай агъсакъал Абдурагьманавай вичивай-вич хуьз хъхьанач. Кьуьзеказ Вагьидан гафари акьван хъел гъанвай хьи, камаллу агъсакъалдилай и легьзеда сабур хуьз алакьнач:

— Гада, вун михьиз кими хьана аквазва заз, — эл­къвена ам Вагьидахъ. — Кьиле акьул авай касди вуна ийизвай хьтин ихтилатар ийидач. Вун Аллагьдиз акси экъечIзава. Икьван ксари мийир-межер лагьанатIани, ваз садан ванни къвезвач. Вач, квахь и кимелай, мунафикь! Вун итимрихъ галаз кимел ацукьуниз лайихлу кас туш.

Вагьид, рангар атIана, кефи чIур хьана, кимелай хъфена. Далудихъай адан япарихъ кьуьзекрин “Иман­суз, вун геж гъавурда акьада. Вучтин жаза ваз Халикьди гудатIа, ваз ахпа аквада” лугьудай ванер галукьзавай.

Кефи хана кIвализ хтай ам, вичиз герек затI-матI вахчуна, дагъдиз хъфиз рекье гьатна. Хуьруьвай са акьван яргъаз акъат тавунмаз, гьава акваз-акваз дегиш жез гатIунна. Кьуд пад къалин цифедин­ есирда гьатна. Са къатда зулун къайи марф къвазвай. Вагьид, чкадал ахгакьдалди, кIвачин тIупалай кьилин кукIвалди михьиз кьежена. Физвай рекье хиялрик квай Вагьид, кIвач цIуьдгъуьнна, алукьна. Кьеженвай пекер алава яз палчухдайни кьацIана. КьацIун гьич, Вагьидан кIвачизни тIар хьанвай.

Югъ няни хьайила, ам ятахдив ахгакьна. Хипер кицIи ятахрал хканвай. Абур гъенез хъияна, Вагьид анин чарпайдал ярх хьана. Галатна, михьиз къакъа­рай акъатнавай ам вичел кьежей пекерни аламаз лап кьейиди хьиз ахварал фена. Ахварай адаз фадлай а дуьньядиз хъфенвай чIехи буба аквада. Адан чин чIурузвай. Рахун-луькIуьн тавуна, ада Вагьидаз “ви кьилевай акьул гьиниз фенва?” лугьудай тегьерда, кьил галтадна, кичIерар гун яз, тIуб юзурна. Вагьид, такIан хьана, ягъайди хьиз, ахварай аватна. Кьуд пад секин тир. Анжах тамавай тIиб се­кин тушир. Ам, са квелай ятIани нарази яз, шехьзавай. Кимел хьайи къайи рахунар рикIел хтайла, Вагьидаз пис хьана, адан бедендик михьиз зурзун акатна. Экв жедалди ам мад ахварал хъфенач. Басарат багълу хьанвай ада, вуч ятIани, вич а шехьзавай байкъушдив гекъигна. Вагьидан кефи михьиз чIур хьана. Ада вич, дуьньядикай пай атIа­на, инсанри чпикай хкудна, негь авунвай, вири няметрикайни ихтияррикай магьрумнавай, кIвал ва мал-мулк авачир са къекъвераг яз гьиссна.

Пакамахъ марф са тIимил хкатай хьиз акурла, Вагьида хипер чIуруз акъудна. Зур сятни арадай фе­нач, мад кьуд пад цифеди кIевна, чиг къваз эгечI­на. Акваз-акваз гьава чIур хьана. Геж тур хи­перал гьеле бегьем сар тахтанвайвиляй Вагьида абуруз мекьи хьуникай фикирна. Якъин, няниз ятахрал хтай хиперин гьал хъсан туширди аквазвай. Абур гъенез­ хъияна, Вагьид, рикIик къалабулух кваз, чарпайдал­ яргъи хьана. Югъди са кап фу кьванни тIуьн тавуна, гишинзавай ам, бугъазар кьурана, ми­хьиз гьалдай фенвай. Патав рахадай-луькIуьн­дай, дерди-гьалдикай хабар кьадай кас гвачир, уьмуьрдин еке тежриба авачир жегьил итим вич-ви­чикай квахьна, вуч ийидатIа тийижиз амукьнавай. И йифен ахварни ам паталди секинди хьанач. Йифди хкат тийиз къвайи марф пакадин йикъан ­ни­­синалди давам хьана. Вагьида, бя-бя ийиз, ван къачунвай хипер къецел акъудна. Гьайванар чIуруз акъуднамазди, мад гьава дегиш хьана. Гьа икI, югъ-йиф хкат тийиз пуд гьафтедин къене къвайи марфар­ себеб яз, Вагьидан суьруьдин са пай къирмиш хьана. Мекьи хьана, кьейибурулай гъейри, са кьадар­ хиперикай вагьши гьайванриз къурбандар хьана.

Гьайифар чIугуникди кенефдин кьил квахьай Вагьидан кьилиз эсер яна. Пуд гьафтедилай адаз эхирни циферикай хкатай рагъ акуна. Хъиляй Вагьидан чанди михьиз цIай кьуна, адавай вичивай вич хуьз хъхьанач:

— Вун икьван гагьди гьина чуьнуьх хьанвай, инсандин рикIикай хабар такьадай, барбатI хьайи цIун чарх? — гьарай акъатда адай. — Им вуч инад я вуна заз ракъурайди, инсафсуз? — эгечIна ам рагъ лянетламишиз. Гагь  вуна векь-кьал кана кьурурда, гьайванривай ем къакъудда, абур кашал гъида, рекьидай гьалдиз авудда. Гагь вуна, са гьина ятIани чуьнуьх хьана, чал дуьньяда авай кьван чIимелар ракъурда. Вач, квахь зи виликай, къанлу. Вун, яна текьенмаз, чандилай алатдач, — лагьана, Вагьида ра­къинал вичин куьгьне тфенг туькIуьрда. Адай биши ван акъатна. Вагьид, вич вичик квачиз, дергес галукьай кьал хьиз, чилел алукьна. Вич вичел хтана, кIвачел къарагъай адаз ракъинихъ са затIни тахьанвайди аквада. Акси яз, ада, Вагьидал хъуьрезвайда хьиз, кьуд патаз вичин нурар чукIурзавай. Вагьида вичин къуватсузвал гьиссна. Ам, хипер-малар туна, хуьр галайвал рекье гьатна.

Беденда гьал авачиз, кIвачни тIарзавайвиляй ам рекье са шумудра алукьна. Эхирни ам хуьруьв ахгакьна. Ничхирар кхунарун патал сала паядал къядай аюхдиз ухшар хьанвай ам хуьруьнвийриз чир хъжедайвал амачир. КIвалив ахгакьайла, ам, вилерал накъвар алаз, диде-бубадихъ элкъвена:

— Куьне зи хиве тур везифа завай кьилиз акъудиз хьанач. Суьруьдин саки са пай завай Аллагьди къакъудна. И дуьньядихъ зи вил галамач, — туьтуьна къагьар акIана, са-са гаф гужуналди сивяй акъу­диз рахай Вагьид, пуналай атIай тар хьиз, чилел экIя­навай кавалдал ярх хьана. Дидедай агь акъатна­:

— Чан бала, вуна зи рикI кана хьи, за ваз вуч чара ийин?

Гъил-кIвач чуьхвена, пек-партал дегишарайдалай кьулухъ Вагьид кавалдал суст хьана…

Хуьре Вагьид дили хьанва лугьуз ванер чкIана. Дагъда амай гьайванриз килигиз абурун миресдин гада фена. Вагьид, фалужди яна, месе гьатна. Адал инсандин кIалуб аламачир: беден зурзазвай адавай я рахаз, я бегьем къекъвез жезмачир.

— Адан руьгь Аллагьди цаварал вахчунва, ам чилел аламай са хъен, чан алай мейит я, — лугьузвай хуьруьнбуру Вагьидакай.

— Адаз Аллагьди бала гана. Халикьдин рекье аси ихтилатар авурбурун эхир гьа ихьтинди жеда, — лугьузвай бязибуру.

Са кьадар вахтар алатайла, гзаф мекьи, чай­гъун­ авай са юкъуз Вагьид кечмиш хьана. Адаз сур атIузвай гадайрикай садай ихьтин гафар акъатна:

— Кьейидакай пис рахун хъсан кIвалах туш лугьуда. Дуьз ихтилат я, зун рази я. Амма гьа са вах­тунда куьне хъсандиз фикир це, — элкъвена ам вичихъ галай юлдашрихъ, — и касдин эхиратдиз физвай югъ гьихьтинди хьанатIа аквазвани квез? Аллагь-Тааладиз вири кIвалахар чизвайди я. Аси хьайи касдин эхиримжи югъни кваз гьа ихьтин саврух авайди, писди жеда. Бес им чаз Халикьди къалурзавай аламат тушни? – хабар кьазвай тегьерда ачухна ада вичин фикирар.

Вуна эцигай суалдиз вуна жавабни гана, чаз алава хъийидай маса гафар авач, — са сивяй хьиз рахана муькуьбур, къаю кьунвай гъилериз чими хьухь гуз.

Кьейиди кучукайдалай кьулухъ, виликдай бязи хуьрера авай адетралди, сурал алачух яна. Сур хуьн Вагьидбурун кьве мирес гададал тапшурмишна. Йиф гзаф мекьи ва виле эцягъай тIубни таквадай мичIиди тир. Пис, зегьле ракъурдай гарни авай. Гадайрив гвай ягъдал кузвай чирагъ туьхвейла, абурук кичI акатна. Алачухдивайни гаруз дурум гуз хьанач. Гадайриз амукьайди, чпел алай каваларни гадарна, хуьр галай патахъ катун тир. Кьулухъ вил ягъай абуруз сурай цIаяр акъатиз акуна.

— Валлагь, Вагьид жегьеннемдиз аватнавай хьтинди я, — лагьана сада.

— Я жеди, тахьайтIа, сурай акъатзавай цIай вучтинди я? — адан ихтилатдиз къуват гана муькуьда.

Чпиз йифиз акур аламатрикай абуру пакадин юкъуз хуьруьнвийриз ахъайна.

— Беес, Аллагь-Тааладиз аси касдиз а дуьньядани секинвал жагъидач. Адан руьгь гьамиша азабда жеда. Халикьдин ниятрал гиман гъайи, Адан каламдал амал тавур касдин эхир Вагьидан хьтинди жеда, — лугьуз хьана хуьруьнвийри, гьар чеб Худадиз ибадат ийиз кIватI хьайила…

Межид бубади вичин ихтилат куьтягьна. Ада зун дерин хиялрик кутуна. Вуч бедбахтвилерик акатначни­ фугъара Вагьид. Жегьил итим гъизвай сусавай, кIва­лер-къаривай хьана, а дуьньядиз фена. Анани, аква­дай гьаларай, адан руьгьди къулайвал гьиссзавач.

— Гьар са бала-къада инсанди вичи вичиз къазанмишзавайди я, — гъавурда тваз эгечIна зун буба­ди. — “Мез хвена — кьил хвена, мез хана — кьил хана” гафар чи бубайри гьавайда лагьанач. Инсандин кьилел бала гъизвайди мез я. Вагьидаз Аллагь-Таалади, Вичин рекье аси хьана лугьуз, жаза гана. Халикьди Вичихъ агъун­вай, Вичиз ибадат ийизвай ксариз вири патарихъай рехъ гуда. Им садавайни инкариз тежедай гьакъикъат тирдахъ гьар са мусурман инанмиш хьана кIанда, — алава хъувуна Межид бубади.

Захъ адан гафарал амал тийидай са делилни амукьнач.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 12-нумрадай.

_______________________________________________________________

Агьвалатар

Кьве чин алай дишегьли

Инсандин рикIевай ниятрай, сирерай, адан ивидик квай хесетрай, къастарай садлагьана кьил акъудиз хьун регьят кар туш. Четинвал квелай аслу я лагьайтIа, им кьиле акьул авай гьар гьи хьайитIани инсандихъ, вичин кимивилер кIевна, вич паталлайбуруз хъсан кас яз къалурдай, гьамишан кIеви итиж  авайвилихъ  галаз алакъалу я.

Амма гьикьван инсан, гьар гьим хьайи­тIани, вичин къеневайбур масадбурукай чуьнуьхна, вич абуруз хъсан кас яз къалуриз алахъайтIани, ам гьакъикъатда гьихьтинди ятIа, эвел-эхир къвалав гвайбуруз загьир тахьана амукьдач. Идакай чаз неинки инсанди гьар юкъуз ийизвай крари, адан къилихди, вичи вич паталлайбурухъ галаз кьиле ту­хунин тегьерди, гьакI адан рикIин гьалар къалурзавай чинин жукIумри, хамунин гьерекатди, юзунри, хъверзавай къайдади ва маса гьиссери ачухдиз лугьуда.

Ахтармишунри къалурзавайвал, паталлай кас вучтинди ятIа, адан тебят, рикI гьихьтинбур ятIа неинки чIехибуруз, гьакI гъвечIи аялдизни кваз чир тахьана амукьзавач. Ингье кьве мисал. Малум тирвал­, бицIек­ди, вич чара са касди кIеме кьурла, адаз хушдиз килигиз, хъвериз, ам ви­чиз лап фадлай чидайди хьиз кьабулда. Ахпа муькуь са касдин­ патав адаз эсиллагь физ кIан жедач. Гьикьван вичиз ада чанар-рикIер  авуртIани, ам шехьиз, вичиз таниш­ тушир касдихъай катдай чкадихъ къекъвез жеда. И дуьшуьшри чаз аялдивай, гъалатI тахьана, инсанрин хъсан-писбурай, абурун гьиссерай кьил акъудиз алакьзавай­дакай, адавай чара касди вичиз ийизвай чан-рикI, тавазивилер рикIин сидкьидинбур яни, тушни абурукай хабар жезвайдакай лугьузва.

Къе инсанрин писни-хъсанбурукай, абурун  рикIивай тир ва я къалп крарикай, фикир­рикай рахадайла, зи вилерикай виликдай чи къуншидал алаз хьайи, вич виридаз кьве чин алай ярамаз яз чидай, Багъда тIвар алай вижесуз дишегьлидин эйбежер суфат карагда. Адакай вири къуни-къуншияр чинал сад, кьулухъай масад лугьудай, регъуь тежедай, чи­нал хъурхъ акьалжнавай, ягьсуз дишегьлидикай хьиз рахадай. Багъдадив аялар эсиллагь эгечIдачир, абуруз ам такIан тир. ЧIехи­бурузни адан вак авахьай гуьне хьтин уьзуькъара хьайи чин акуна кIандачир.  Багъдади галачир хъвердай. ИкI вич инсанриз хъсан къилихдин, хъсанвилихъ галай кас хьиз къалуриз алахъдай адаз гьакъикъатда хуш кIва­лах кьуд патаз анжах писвал, ажугъ, такIанвал­ чукIурун тир. И кьве чин алай кас мукьвал-мукьвал чи кIвализ, тIалабчи яз, вичиз мукаш, цуру нек це лугьуз къведай. Садакьа хьуй ла­гьана, дидеди язухдай адан гъил кьадай. Абур къачудайла, Багъдади дидедиз ал­хишардай. Ахпа, са цIуд къадам анихъ хъфейла, ада ви­чин гъуьлягъдин мез ахъай­дай. Инсанри чаз ам чи хизандикай пис рахазвайдакай хълагьдай. Масадакай, гьатта вичиз хъсанвал авурдакайни пис рахун, инсанрал гъибетар вегьин, абурун намусдик хкIадай къундармаяр туь­кIуь­рун — ибур Багъдадин ивидик квай, вуч авур­тIани хкат тийидай кьилин хесетар тир. Гьикьван ам винелай вич хъсан кас яз къалуриз алахъдай­тIа­ни, адан тебят, зат, рикI, асул инсанриз чир тахьана амукьдачир.

Вили ягъун

Межид бубади гзаф хуьруьнэгьлийриз ери авай, мягькем кIвалер эцигиз хьана. Са сеферда экуьнахъ, гъил-кIвач сагъдиз, кIва­лахал фейи ам няниз, гъилин тIуб юзуриз те­жез, кIарас хьиз хьана хтана. “Зун цлал алай, — гъавурда тваз эгечIна ам, — кIаник куьчедай Муслимат физвай. Ада, “Межид халу, на эцигзавай кIвалин цлар, лап гуьзгуьдинбур хьиз, дуьз ва цIалцIамдиз акъвазнава” — лугьун сад хьана, за зи гъил, токди ягъайди хьиз, тIар хьайиди гьиссна. Де гила вуна “вили ягъунар, вили атIунар” авайди туш  гьикI лугьуда? — веревирдна бубади вичин фикирар.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 35-нумрадай.

________________________________________________________________________

ГьикI лугьуда?

 

Чарадаз са писвал хьайла хъуьредай,

КIевевайдав гъил вугуз кIан тежедай,

Гьарайдизни гьич гьайдин гаф текъведай

Инсандиз на де гьикI инсан лугьуда?

 

Вичин крар чIемевайла, чарадаз

Писвалдайдаз, алахъна ам кIеве тваз,

Адан даяз кар, ял ийиз, яцIа тваз

КIандайдаз на де гьикI инсан лугьуда?

 

Вичиз талукь кас вичикай хкудиз,

Хъсанвилиз писвал ийиз, къакъудиз,

ТIуруни нез, тумуни вил акъудиз

Алакьдайдаз на гьикI инсан лугьуда?

 

Масадан тIал фикирда кьан тийизвай,

Мукьва-кьилийрин къайгъудай тефизвай,

Гьатта диде-бубани кваз течизвай

Гьайвандиз на де гьикI инсан лугьуда?

 

Муьхцяй (э)къечIна, къаваллай кас ар ийиз,

Вил-вилел эцигна, тапарар ийиз,

Халкьар вичин мецикай икI хьар ийиз

Къекъвезвайдаз на гьикI инсан лугьуда?

 

Вич вине кьаз, кьама ял тваз къекъведай,

Вичин тахсир вуч ятIа гьич таквадай,

Вич акъатай пен тийижиз, хъуьредай

Инсандиз на де гьикI инсан лугьуда?

 

Мажал тагур чарадав гаф лугьудай,

Регъуьн гъетIгъетI хьиз, мез даим зурзадай,

Вич лепIлепIчи яз, ви чинар чухвадай

Лагълагъчидиз на гьикI инсан лугьуда?

 

Ихтилатар хьрарик гваз къекъведай,

Масадбурукай даим пис рахадай,

Вичин тарифдайла регъуь тежедай

Келлегуьздиз на гьикI инсан лугьуда?

 

Нажах кьуна калтугайдаз тIветIерихъ,

Ягъиз кIанз, туп элкъуьрдайдаз нуькIерихъ,

Буш келле гваз, агъунвайдаз гъилерихъ,

Де гьикI вуна бегьем инсан лугьуда?

«Лезги газетдин» 2022-йисан 44-нумрадай

_____________________________________________________________________________________

Халкьдин шаирдиз мугьманвиле

За 4-классда кIелзавай вахт тир. Гьяд йи­къан пакамахъ стхади заз къуншидаллай Хуьруьгрин хуьруьз фена кIан­за­вай­дакай лу­гьуда.

— Ана зи вуч авайди я? — жузада за стхадивай.

— Анин агьали, чи хванахва Абдулгъаниев Шагьмурад лугьудай касдихъ галаз за дяведин четин йисара Агъул районда санал кIвалахайди я: за — сифтегьан школадин заведующийвиле, Шагьмурад халуди — райисполкомдин председателвиле. Заз адакай кIвалахда куьмекар хьайиди я. Шагьмурад халу хъсан къилихрин инсан я. Делил авачир, гьакIан буьгьтенар себеб хьана, адаз кар атIана, дустагънай. Гила ам дустагъдай­ ахъай­ хъувунва. Хтана хуьре ава. Заз ам, чи кIва­лиз эверна, илифардай фикир ава. Вуна­, Хуьруьгиз фена, а касдин суракь авуна, ам жувахъ галаз чиниз хкана кIанда,- гъавурда туна зун стхади.

Ингье атана зун Хуьруьгрин хуьруьз. Инсанривай хабарар кьаз-кьаз, акъатда Шагьмурад халудин кIвализ. КIвале адан паб аваз жеда. Лугьуда за адаз жуван мурад-метлебдикай. Ада заз Шагьмурад, халу чпин мирес Хуьруьг Тагьира илифарна, абурун кIвале  авайдакай хабар гуда. Хуьруьг Тагьиран кIвални жагъуриз заз инсанри куьмекда. Салам гана, фида зун чIехи шаирдин кIвализ. Ана столдихъ, тIуьн-хъун ийиз­, кьве итим ацукьнавай. Заз хвашкалди лагьана, абуру зун чеб галай столдихъ ацукьарда. Сад абурукай Хуьруьг Тагьир тирди заз  чир жеда, гьикI хьи, адан шикил заз ктабдай акурди тир. Муькуьди, акI хьайила, и заз герек Шагьмурад халу я, кьатIуда за.

ЭгечIда Хуьруьг Тагьир завай жузунариз:

— Вун, хтул, чи кIвализ мугьманвилиз гьикI хьана акъатнавайди я? Ваз чавай кIани-такIан вуч ава? – агъуз хьана, гъил виликна, хабар кьуна ада.

— Зун, Хуьруьг Тагьир халу, КьакIарин хуьряй я, Гьуьсейнов Межидан гада. Зун стхади куь хуьруьнви, чи хванахва Шагьмурад халудиз чи кIвализ ша лугьуз, илифариз ракъурнавайди я. Шагьмурад халудин юлдашди ам куь кIвале ава лагьайла, зун куьниз акъатна,- гъавурда твада за Хуьруьг Тагьир.

— Аферин, хъсан меслят я. Ви буба заз чидай кас я, стхади чи школада кIвалахзава, зун адахъ галаз мукьувай таниш я. И кIвалахар гьа икI я. Бес ваз сифте яз аквазвай зун Хуьруьг Тагьир тирди гьинай чида? — вичин тажубвал къалурна чIехи шаирди.

— Вун, — уьтквемдиз рахана зун, — тIвар-ван авай Дагъустандин халкьдин шаир чир тахьана, чаз вуж чир хьун лазим я? Ви шикил чи ктабра ава, ви шиирар чна школада хуралай кIелзава, — жаваб гана за.

— Вун гъавурдик квай гада яз аквазва заз, — хъверна, зи тарифна Тагьир халуди.

— КIелиз жедани вавай Тагьир халудин са шиир? — жузуна завай икьван гагьди кисна ацукьнавай Шагьмурад халуди.

— Жеда, вучиз жедач? — лагьана, за адан «Ва­тан» шиир гьа мектебдин классда хьиз, ван алаз, герек чкайрал жизви акъвазиз-акъвазиз, атIуз-атIуз кIелайла, Тагьир халуди, хъверна, зи далудиз кап яна, зи чалишмишвилиз къимет гана:

— Вун, хтул, халис декламатор я. ЧIехи хьайи­ла, вунани шиирар кхьидайдахъ зун инанмиш я. Вакай чIехи кас хьурай, — лагьана, ада, чпиз кьведаз хьиз, зазни  истикандин кIане са тIимил кьван чехир цана. Ахпа истикан хкажна, ада заз хъсан сефер хьурай лугьудай тегьерда, «за ваз, хтул, и шарабдихъ галаз зи илгьамдикайни пай гузва», — лагьана, заз а чехирдикай са хупI хъун теклифна. ЧIехи шаирди зун вичин кIвале къаршиламишайвал зи рикIел къе хьиз алама.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 31-нумрадай

__________________________________________________

ТупIал муаллим Балабегакай кьисаяр

Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин сад-вад йисара гзаф муаллимар гуьгьуьллудаказ армиядиз финикди мектебра кIвалахиз къабилбурун кьадар тIимил хьанвай. Гьавиляй тек-бир гъвечIи классра аялриз тарсар гузвай, чпихъ бес кьадар  чирвилер авачир, са мус ятIани Азербайжанда туьрк чIалал вад класс куьтягьай кьуьзуь тупIал муаллимар дуьшуьш жезвай. Гьа ихьтин тупIал Балабег муаллимдин гъилик кIелун кьисмет хьанай чаз а йисара сифтегьан классра.

Виридак квай кар

Тарсарин арада авай куьруь ял ядай вахтунда чун, са кIеретI аялар, мектебдиз мукьва сурарин кьилихъ галай къванерал алай кхьинар вучтинбур ятIа лугьуз, абуруз килигиз фена. Тарсуниз зенг ягъайла, классдиз хтай заз ана зи юлдашар жагъанач. ЯтIани зун, ктаб ахъайна, ам кIелиз, жуван партада ацукьна. Са арадилай классдиз Балабег муаллим атана акъатна. Классда вил экъуьрна, ам захъ элкъвена.

— Коллективдикай хкатна виже къвез­вайди туш, — нарази тегьерда тIуб юзурна ада. Зи патай жавабдин ван тахьайла, давамарна: — Виридак квай кар — карвандин рехъ. ГьакI тушни? — хабар кьуна ада вичин гуьгъуьналлаз атай класс къакъаждай, михьдай, чуьхуьдай дишегьли Зулейхадивай.

— Э-э, вунани къаб алай ихтилатар­ ийизва, — туьгьметдивди лагьана адаз  дишегьлиди. — Ахлад лагь аялдиз кIва­лиз — куьруьзни жеда, ачухдизни.

Балабег муаллим хълагьдай гаф жагъин тийиз амукьна.

Гафарин сесер дуьз лугьун тавурла

Яшариз чIехи Балабег муаллимдилай, гьакI рахадайлани, диктант кхьиз тадайлани, са бязи гафарин кьилдин сесер сивяй дуьз акъудиз алакьдачир. Сад лагьай классда кIелзавай аялриз гьарфарикай слогар, гафар туькIуьриз, гьелбетда, регьят тушир. Сифте чирвилер къачузвай абуру чпиз гьи келимадин ван гьикI атайтIа, гьакI кхьинни ийи­да. Доскадив эвер гайи Сабиран дуьшуьшдани  гьа икI хьана. Балабег муаллимди слогралди лагьай «шку-ла» гаф ада гьакI кхьинни авуна.

— Ваъ, дуьз хьанач, — вичин нарази­вал къалурна Балабег муаллимди. — «у» элкъвейди, тум квачирди кхьихь.

Сабир муаллимдин гъавурда такьурла, классда авай аялри вирида санал адаз «у-дин» чкадал «о» кхьихь, кьей хва, лагьана, гаф туькIуьр хъийиз­ туна.

— Гила дуьз хьана, —  рази яз амукьна муаллим. — Инлай кьулухъ шкула гаф, —  вичин адет ада чIурнач, —  гьа икI кхьизвайди рикIел хуьх.

Сурун суалар

ГъвечIи классра авай аялрин, адет яз, цIийи-цIийи урус гафар чирунал рикI жедай. Абур, сада-садав суалар вугуз, сада муькуьди кIеве тваз алахъиз­, и ва я маса затIуниз урус чIалалди вуч лугьудатIа хабар кьаз, гьуьжетра жедай. Балабег муаллимдиз ихьтин суалар вичиз гана кIандачир.

— Заз тарс тухуз мешатмир, сурун суалар гуз, зи кьил тIармир! — кисардай ада аялар.

ГьикI ятIани, садра школадай хквезвай рекье никIе цуьлерин марк акур Алиди муаллимдивай урус чIалал маркуниз вуч лугьудатIа хабар кьуна.

— Я кьей хва, — нарази яз рахана Ба­лабег муаллим, — урусрихъ маркар авайди туш. Абуруз гвен гуьдай, цуьлер кутIундай машинар ава. Машинралди абуру йигарарни гатазва. Гъавурда акьунани?

Классда хьайи агьвалатдикай за, кIвализ хтайла, стхадиз ахъайна.

— Маркуниз урус чIалал «скирда», «стог» лугьуда, — гъавурда туна стхади зун. — Анжах кьуьзуь муаллим инжиклу ийимир, ада урусдалди кIелнавайди туш. Адав, вичи лугьудайвал, сурун суалар вугумир.

Муаллим тарсуниз гьазур тахьайла

Балабег муаллимди, ктаб ахъайна­, «Данарбан Паша» гьикаядин кьил кIе­лайла, завай бирдан гъил хкажун хьана.

— ГьикI хьана, ваз вуч кIанзава? — нарази яз, хабар кьуна муаллимди.

— Муаллим, за а гьикая кIвале кIел­на. Ам данарбан Паша туш-е, ам урус руш Паша я.

Муаллим туькIуьр хъувуналди, адан намусдик хкIурзавайдакай за фикирначир. Тежер кьван хъел атай ада, маса рахун-затI тавуна, векъи ванцелди заз ацукьун буйругъна. КIелзавай гьикаядин са тIимил пай алатайла, виридаз ам данарбан руш тирди ашкара хьана. Муаллимди, вичин гъалатI хиве такьуна, гьич са затIни тахьай кьасарна, вич вичелай рази яз, уьзягъдиз тарс куьтягьна. Аялар переменада зал элкъвена.

— Вуна муаллим бегьем русвагьна хьи, — лагьана абуру.

Зал гьалтайтIа, за муаллимдиз пис са гафни лагьаначир.

Бармак мубарак авун

Балабег муаллимдин рикI алай кIва­лахрикай сад, са гьихьтин ятIани багьна жагъурна, аялдин кьилиз ла­пIаш вегьин тир. Адан и хесет чиз, тарсуниз цIийи бармак алаз атай Али вичин кьил саламатдиз хуьн патал, тарсни­ хъсандиз чирна, надинжвални тийиз­, кисна ацукьнавай. ЯтIани адан кьилел цIийи бармак акур муаллимдин гъилерик квал акатнай жеди. Ада Алидиз, тарс ахъайиз, доскадив эверна. Тарс, галкIун тавуна, ахъайна, Али вичин чкадал ацукь хъувуна. Мегер хуш женни Балабег муаллимдиз ихьтин кIва­лах? Ада гада вилерин кIаникай гуьзетзавай, амма муаллимдин ниятдин гъавурда авай гадади са шулугъни ийизвачир, ам, кьве гъилни партадал эцигна, гьич юзанни тийиз ацукьнавай.

Муаллим, чкадилай къарагъна, класс­да къекъвез эгечIна. Са кьведра классдин и кьиляй а кьилиз фена. Алидин патав энгел хьайи ада лагьана:

— И цIийи бармак, кьей хва, ваз гьинай атайди я? — гъил яргъай гъана, гададин кьилиз вижевай лапIаш вегьена. Къваларикай, пуффна, гьава хкатай бармак адан япарал кьван ацукьна. ЯтIани, Алиди чуькьни авунач. Аялдивай муаллимдиз вуч лугьуз жеда? Тарс куьтягь хьайила, аялар Алидал алтIушна: адан язух чIугвадайбур, зарафатар ийидайбур… Сада жузуна:

— ГьикI я, пис тIар хьанайни кьилиз?

— Кьилелай пара рикIиз тIар хьана зи, — перишандиз жаваб гана Алиди. — Тарсни хъсандиз чирна, са надинж амални авунач. Са карни арадал алачиз, галукьни захъ авуна.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 14-нумрадай

____________________________________________

Ватанперес

Пара чкаяр акуна заз дуьньяда:

Париж, Тифлис, Киев, Таллин, Луанда.

А ерияр гьич писбур туш, гаф авач,

Амма абурухъ за зи макан гудач.

 

Зи хуьр, зи кIвал, зи гуьзел дагълар, багълар,

Зун хайи чка лап женнетдиз ухшар,

Заз виринрилай багьа я, вине я,

Зи Ватандин мешребвал заз чешне я.

 

А яд уьлквейрин инсанрин гьал-агьвал,

Анра какадарнавай гьарам-гьалал

Акурла, зун са фикирдал атанай

Жуван макан къулай тирди  кьатIанай.

 

Анрай зи Ватандин хьтин кукIушар,

Жагъанач заз дагълар абуруз ухшар.

Я а чкайра акур-такур вацIар

Самур вацIув жедач завай барабар.

 

Я анрай заз чи лезги афаррин дад

Галай гьич са затIни гьатнач, жервал шад.

Я лезги тават хьтин са руш масад

Акунач, авурлани лап дад-бидад.

 

Гьар са къулай чкадиз ватан лугьур

Кас, вуж ятIан, ватансуз я а кушур.

Ватан итимдихъ, вич хайи диде хьиз,

Сад жедайд я, хуьзвай вилин нини хьиз.

 

Анжах жуван макан, жуван пак юрдар,

КIам-вацIув ва нуькI билбилдив барабар

Кьадай касдиз лугьуд за ватанперес,

Ватандихъ рикI кузавай халис нефес.

 

Жуван Ватанд къайгъудай фин, ам кIан хьун —

Им заз диде-бубад тунвай веси я.

А гьиссер жегьилрин къанажагъда тун

За гьисабзава жуван пак буржи яз.

Яргъи уьмуьр

 

Гьи кас ала чилин винел

Лугьуз жер инанмишвилел:

Вуч кар къведатIа пакад къуз

Къемаз чидай вичин кьилел?

АкI хьанайтIа, Аллагьд рекье

Аси жедай гьар са бенде.

АкI тахьун патал чи кьатIун

Тунва ада сергьятд къене.

А сергьятар гегьеншарун

Паталди чалишмиш хьухь вун.

Анжах регьимлу крари

Ийида ви уьмуьр яргъи.

 

РикIел хкун хуш жеда заз

 

Хуьре хьайи аял вахтар,

Самурдин вацI, кьакьан дагълар,

Хуьр элкъуьрна кьунвай багълар

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Хуьруьн юкьвал алай чи кIвал,

Ичерин багъ, майвайрин сал,

Рагъ гуз, кимив ацукьдай цал

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

БачIах тIулал, суван кIвале

Ацукьна марф къведай бере,

Къулав хапIа извай диде

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Тик ягъварай эвичIна физ,

КIарасар гъай вахт яз кIвализ,

Шад хьайи и кар дидедиз

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Хпудкай некьияр кIватIиз,

Серничдаваз сувал хкиз,

Абур паюрвал къуншийриз

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Дидед идай дуьгуьд ашдин,

ХъуьтIуьз ада ргар тIачдин,

ХинкIалдин дад дидед гъилин

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Бубани зун фейи рекьер,

Дагъда чна ягъай векьер,

Анра хвейи хипер-кIелер

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Диде-бубад гайи тарсар

Къени жезва пара бакар,

Абурун къилих, абурун рафтар

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Хуьряй (э)къечIна гзаф вахтар,

Хьанва санлай самбар йисар,

ЯтIани а аял вахтар

РикIел хкун хуш жеда заз.

 

Вахт ва руьгьдин девлетар

 

Са вахт хьайла, пуч жеда ви

кIва­лер-къар, никIер, багълар,

Вахт фейила, дегиш жеда

чухурар, кIамар, дагълар,

Вахтунин гьукумдик квазва гьакI

уьмуьрни инсандин,

Авач адаз табий тушир гьич

са затIни дуьньяда.

 

Анжах руьгьдин девлетриз чи

чидач гьич я вахт, я чIав,

Гьикьван дегишвилер хьайтIан,

абур гумукьзава чав.

Абур квахьайла, инсанар

инсанар яз амукьдач,

Абурув къанажагъ, марифат,

инсанвални гумукьдач.

 

Вуч куьруьд я уьмуьрдин рехъ…

 

Вуч куьруьд я уьмуьрдин рехъ,

Са кьил я хун, са кьил — кьиникь.

Вуна а рехъ уьтквемдиз яхъ,

ВикIегь хьухь вун, жемир тифрикь.

 

Заз сур кIанда дагъдин хурал,

Бубайрин чил аквадайвал.

Заз халкь кIанда жуван мукьвал,

Адахъ галаз рахадайвал.

 

Зи сурал къвер багьа инсан,

Халкьдин хва хьухь вунни, зун хьиз.

Вилин нини хьиз хуьх Ватан,

Вафалу хьухь Лезги чилиз.

 

Чандилайни халкь кIандай заз,

Адан садвал мурад тир зи.

КIевелай за лугьузва ваз:

Кьилиз акъуд на зи веси.

 

Халкьдин мурад вуна, за хьиз,

Аннамишна, дуст кас, кIевиз.

Лезги чилин кьве пад садиз

Алахъ вун, Гьажи Давуд хьиз.

 

Садани гуч  ваз азадвал,

Вун къайгъудай тефенмаз хьи.

Аквач ви вилериз садвал,

Явакьан хьиз къатканваз хьи.

 

Азадвал патал женг чIугу,

Жуьрэтди ваз гъида бахтар.

Шарвилид тур гъиле къачу,

Кьилиз акъатдайвал къастар.

 

Чанда цIелхем амай кьадар

 

Марал вуч я, жейран вуч я?

Абур вавди агакьдай туш.

Вун зи рикIиз пара хуш я,

Гуьнедик квай къвед хьтин руш.

 

Икьван тIарам жедан инсан!

Ваз гуьрчегвал ганва, я руш.

Югъ-йиф вакай фикирдай кьван

Закай Межнун хьанва, я руш.

 

Ви виле зи вил акьурла,

Лувар квай хьиз гьиссда за жув.

Лацу ви гъил гъиле кьурла,

Агакьда лап зи кьил цавув.

 

Ви ашкъидин цIу кузва зун,

Зи дердиниз ая дарман.

Чанни гуз ваз гьазур я зун,

Эхир нефес къачузмай кьван.

 

На рикIин цIай багъиша заз,

Мекьиз тамир зун, бахтавар,

Ибадатиз жеда зун ваз

Чанда цIелхем амай кьадар.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 20-нумрадай.

_______________________

Кьакьан дагълар агъуз атуй
(«ТупIал муаллим Балабегакай кьисаяр» циклдай)

Къаткиз кIанз гьазур хьанвай Балабег муаллимдиз рак гатай ван къведа.

— Им вуж я и нянин вахтунда инсанар санал тан тийизвайди? — лагьана, ам рак ахъайиз фида.

— АтайтIа, ихтияр авани? — хабар кьада адавай къуншидаллай чубан Жемиди.

— Ша, буюр, — пIузаррикай хьиз жаваб гуда Балабег муаллимди, адан буш гъилериз вил яна. Лагь ви мурад-метлеб, за яб гузва.

— Чан халудин, — минетдай тегьерда эгечIда къунши вичин дер­ди-баладикай рахаз, — заз вуна­ зи мецелай райисполкомдиз са арза кхьена кIанзава.

— Вуч арза я ам, лагьайтIа жедачни? — жузада Балабег муаллимди.

— Ана заз вуна, зи пис сагъламвал фикирда кьуна, эменнидилай гузвай налук тIимиларун тIалабна кIанзавай.

— Хъсан я, вун пака экуьнахъ хъша. За са фикирда. Ахьтин арзаяр кхьена гьазурун регьят кIвалах туш, — рекье хутада Балабег муаллимди Жеми.

Пака экуьнахъ Балабег муал­лимди вугай чар къачуна, Жеми райондиз рекье гьатда. Идарада адан арза кIелай чиновникдик хъуьруьн акатда.

— Я юлдаш, — тажуб хьана рахада ам Жемидив, — хуьряй иниз вун вучтин чар гваз атанва зи кьилив?

— ГьикI, чан стха? — гъавурда акьадач Жеми чиновникдин.

— И ви чарче, дуст кас, «Кьакьан дагълар агъуз атуй, чаз аранар аквадайвал» лугьудай ва маса шиирар я авайди.

Жемидиз, вичин кьилиз ла­пIаш вегьей хьиз, такIан хьана. Чарни вахчуна, ам хуьруьз хкведа. Къведа, нарази яз, Балабег муаллимдин кьилив, аладарда адалай вичин хъел.

— Акъваз садра, — лугьуда адаз Балабег муаллимди, — бес ваз арзаяр кхьин регьят кIвалах хьиз ава­ни? Чаз а кIелунар гьавайда­ гьатнавайди туш. Арза кхьена­ кIан­­завай касдивай, чарадан кIва­лиз къведайла, са цIуд кака кьванни гъиз жедачирни? ГьакI я, къунши, и дуьньядин крар, — гъавурда твада Балабег муаллимди вичин дугъри къунши.

«ЛГ»-дин 2024-йисан 27-нумрадай

____________________________________________________________________

И сентябрдиз чна адан 85-йис къейддайвал тир. Гьайиф хьи, Омар Межидович Гьуьсейнов вичин юбилейдалди са шумуд варз яшамиш хъхьа­нач. Адалай, философиядин илимрин доктордилай, кьулухъ кьве вишелай виниз илимдин кIвалахар амукьна, гьабурукай яз, — чпин метлеб квадар тийидай монографиярни. Чи халкьдиз ам чIехи ватанперес, хайи чIалал кхьизвай шаир ва писатель хьизни чидай. Эхиримжи сеферда редакциядиз атайла, ада вичин шииррин цIийи ктабни, цIийи са гьикаяни гъанай. Омар муаллим рикIел хкун яз, кIелзавайбурун фикирдиз чна адалай агакьай эхиримжи и гьикая теклифзава.

Дугъри угърияр

(Гьикая)

Са вил муькуь вилихъ муьгьтеж тахьуй.

Халкьдин мисал

Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьайи йисан сифте зул тир. Гатфариз акъатай­ къати гарари зулун къацар накьварни кваз пунай акъудна, инсанар, ризкьидикай магьрумна, дарвиле тунвай. Шазалай амай са текьинин чара тадаракри инсанрин гъил кьазвачир. Хъчар нез, са гьилле кьил акъудзавай хуьруьнвийрин чина авайди гьа хъчарин къацу ранг тир. Кашакди, гъвечIи-чIе­хи талгьуз, инсанар са къатда рекьизвай. Сели­манни Алиман диде-бубани, арада кьве гьафте кьван вахтни тахьана, сад-садахъ галаз а дуьньядиз фена. Гьеле цIемуьжуьд йисазни кIвач тевгьенвай Селимакайни цIувад йисавай Алимакай далудихъ диде-буба галамачир етимар хьана. Дердери, гъамари яшар бегьем тахьанвай аялар дуьньядин уькIуь-цурудаз чIехи инсанар хьиз килигуниз мажбурна.

— Чна гила кьил гьикI хуьда? Чувалдин кIане амай са тIимил техилдикай чаз гьикьван­ вахтунда чара жеда? — шехьна, дакIунвай вилер Селимаз килигиз, лагьана Алима. Гъве­чIи стхадин язух атай Селиман вилерални стIалар акьалтна. ЯтIани ам, сарар сарарал илисна, Алимаз рикI-дуркIун ийиз алахъна:

— Шелар-хвалар авуна виже къведач, абурукай хийир авач, яшамиш хьана кIанда. Вири хуьруьнвияр хьиз. Недай хъчар авачиз туш хьи багъ-бустанда, чIурара. Гьар гьикI хьайитIани, са бубат хъуьтIяй акъатдайвал ийида чна. Гатфарихъ багъ-бустан кутада, цанар цаз, гвенар гуьз, дуланмиш жеда. Чун кIвач-гъил чIуру набутар туш хьи. Халкьарин хъвер-гьенег алачиз дуланмиш жеда чун. На са куьникайни фикирмир. Вахъ стха гала. Вуна за лагьайвал ая, вири кIвалахар туькIуьдайди я.

Ахпа Селима, дидедал гьеле чан алама­з, ада гьазурна, тадарак яз чуьнуьхна тунвай­ калрикай, гьа рагьметлуда хьиз, кавалди­н чичIериз са гъапавайбур вегьена, Алимаз эверна. Абурукай са-са твар жагъуриз алахънавай Алим гьа кавалдал ахварал фена.

Къецел экъечIай Селимал къунши Мегьарам гьалтна.

— Гьан, къунши, квез четин тирди заз чида. Акъваза кван, — лагьана, Мегьарам кIвализ хъфена. Мух авай гъвечIи са бади гъана, ада ам Селимал яргъи авуна.

— Вун сагърай, Мегьарам халу, ви балаяр сагърай, ваз Аллагьди яргъал уьмуьр гурай, — яшар хьанвай итимди хьиз алхишарна Селима къуншидиз.

— Зун пака арандиз физ гьазур хьанва. Ана тварар авадарнавай гьажибугъдайрин кIашар авалда. Накь анай абур гваз агъа магьледавай Абдуллагь хтанвай. Регъвена, хъчарик кутурла, гьажикIадин кIашари са гьал гъил кьадалда инсанри. Ша чун пака санал гьаниз фин, — теклифна Мегьарама Селимаз.

Пакадин, августдин вацран сифте югъ, умунди хьана. Мегьарам, Селим ва Алим, чуваларни цIилер кIулал вегьена, экуьнахъ фад хьиз рекьиз экъечIна. Рагъдан жедайла, абур Мегьарамдхуьрел акъатна. Накь Абдуллагьа меслят къалурай Гьажидин кIвал, суракьна, жагъурна. Иесиди мугьманар хушдиз кьабулна.

­- Куьн Абдуллагьан хуьруьнвияр я ман? АкI ятIа, хъсан я. Абдуллагьа пис инсанар зи кьилив ракъурич, — хвеш кутуна Гьажиди мугьманрик. — Гила куь мурад-метлебдикай лагь кван. Завай кIандай вуч крарик куь умуд ква?

— Вун пара кьадар сагърай, вуна чун хушдиз кьабулна. Идалай еке хъсанвал авайди туш, — эгечIна Мегьарам. — И етимар, диде-буба галамачиз, кIевера гьатнава. Ибур зи къуншияр я. Текьин чарадихъ къекъвезвай­, хъчар нез, югъ няни ийизвай фагъирар. Куь патара гьажикIадин кIашар, палар авайдакай ван хьайила, абур гьатдатIа, са тIимил ризкьидин кIусни жагъидатIа лагьана атанвайбур я чун.

— Валлагь, еке агьваллувилер авачтIани, гишин яз кIевени чун авач. Жедай гъил кьун тавунани за куьн тадач, — мили хъверна Гьажиди.

Йиф акъатна, пакадин экуьнахъ мугьманри Гьажидиз бустандин, никIин жуьреба-жуьре кIвалахар ийиз куьмекар гана. Мугьманрилай рази яз, Гьажиди лагьана:

— Югъ няни хьанва. Пака за куьн рекье хутада. Са чувал техил за квез багъишда. Гьажибугъдайрин кIашарни палар кьурук ква, гьанлай къачу. Гадайривай, эгер рази ятIа, къведай гатфариз заз багъ-бустандин, чуьлдин кIвалахар ийиз куьмекар гуз алакьайтIа, чпин кьадар техил, картуф-газар, кьве ке­пек-шигьи къазанмишиз жеда. Квез аквазва хьи, зунни юлдаш, кьве байкъуш, авай са гада кьена, текдиз ама. Ихтияр куьди я, зиди квез меслят къалурун я.

— Чун ви меслятдал рази я. Тушни гьа­кIа? — Селимахъни Алимахъ элкъвена Мегьарам. Гадайри Мегьарам халудин жавабдин тереф хвена.

Пакадин йикъан экуьнахъ, пар-пуна кIу­ла кьуна, мугьманар рекье гьатна. Чпин хуьруьз абур лап мичIи хьайила ахкъатна.

Гадайрин шадвилихъ кьадар авачир. Рекьи яна, галатунни рикIелай фена, абуру­ гъилин регъвер кардик кутуна. ЧIахарин хапIа еке иштагьдивди тIуьр стхаяр, руфун ацIана, ширин ахварал фена.

— Техил, кьенят тийижиз, серфна виже къведач, — гъавурдик кутуна Селима Алим, экуьнахъ месикай къарагъайла. — ХъуьтIуьн тум яргъи я, чувалдин са кьатIа авай техил акуна-такуна куьтягь жеда. Ахпа вучда? Хъчар гзаф ишлемишна кIанда, палар кутурла, абурухъай фан дад къведа. КIашарни, регъвена, хъчарик акадарда.

Суьрсетдин месэла са тIекьин чарада туькIвей стхаяр са тIимил секин хьанвай, амма гатфар алукьдалди саки ирид варз амай. Икьван вахтар гьикI акъуддатIа лугьуз, стхайрик къалабулухни квачиз тушир.

— Кьуьд алукьайла, хъчар чаз гьинай гьатда? — хабар кьуна Алима Селимавай.

— Аферин, дуьз рахазва вун, — тарифна Селима Алиман. — Гьавиляй  кьенятна кIанда жувахъ авай-авачир рузи.

Гьеле бегьем жанлу тахьанвай кьве етимдин хиве уьмуьрдин четинвилер гьатнавай. И фикиррик кваз стхайрин йифен ахвар герен-герен хазвай. Ингье сентябрдин кьуларни атана. Недай суьрсет цIраз аквазвай стхайриз кIвале кьарай къвезвачир. Гила абуру гзаф  вахтар кимерал акъудзавай.

Ингье Абдулгьамиданбурун кимин къван­цел ацукьна, рагъдандихъ гьава къана, агаж хьана, суст жезвай стхайрин секинвал агъа­дихъай винелди къвезвай агъур арабадин чархарин ванци чIурна. Ам кимелай агъуз фена, Абдулгьамидан кIвалин дарваздихъ акъвазна. Арабадин хивелай эвичIай Абдулгьамида вичин къари Гуьлханумаз, рак ахъая­ лугьуз, эверна. Арабадай къуьл авай еке са харал авудиз, Абдулгьамида кимел ацукьнавай Селимазни Алимаз куьмекдиз эверна. Абуру пудани харал гьаятдиз хутахна.

— За муькуь харал къунши хуьруьз чи хванахва Закирабуруниз хутахда, са арадилай хкведа, — лагьана, Абдулгьамида араба кьулухъ элкъуьрна, Гуьлханумаз гъилин ишара авуна.

Хтана, кимин къванцел ахцукьай стхаяр са легьзеда, ван-сес тийиз, чеб-чпиз килигна. Ким, патав гвай куьчеяр ичIи тир.

— Яда, — яваш сесинал лагьана Алима Селимаз, — Абдулгьамидан кIвале авайди вилерин экв зайиф кьуьзуь къари я. Чавай а техилдикай, са тIимил хьайитIани, чуьнуьхиз жедачни?

Селимай ван-сес акъатнач. Кисна-кис­на, ада лагьана:

— Ша чна Гуьлханум бадедивай а техилдикай са тIимил кьван чаз гун тIалабин.

— ТагайтIа, ахпа вуна вучда? Им чи чинал цуькIуьн элягъай мисал жедачни?

— АкI ятIа, тади гьалда кIваляй чувал гъваш, — кушкушдалди буйругъна Селима гъвечIи стхадиз.

Йифен вахт. Кьуд пата лал кьенва. Вацра, булутрикай хкатиз, герен-герен вичин чин къалурзава. Явашдиз Абдулгьамидан­ ра­кIарив атана, гадайри чукIулдалди анин тIуб галудна. Къенез гьахьна, техилдин харалдив агатна. Абуру адай ризкьи, меквелди­ къачуз, чпин чувалдиз вегьез эгечIна. Гуьлханум къари, ван-сес квачиз, чарпайдал къат­канвай. Вил адаз ягъиз, гадайри­ чпин чувал дулу ийизвай. Чувал юкьвал­ кьван ацIурна, тади гьалда гьаятдай­ эх­къечI­дай­ла,­ Алима, кьуруриз, таракай­ куьрсарнавай месин агъар­ни вичелди чIугу­на, кIватIна, хъуьчIуьк кутуна. КIвализ хтана, ризкьи акваз, шад хьайи стхайрик са легьзеда къурхуни акатна.

— Селим, а Гуьлханумаз  чун акун тавуна амукьун намумкин я. Ада чакай вил къянава жеди. Шагьид хьанвай, чна вичин чандиз къаст авунихъай кичIе хьана, кисна  акъвазайди я ам. На вуч лугьуда?

— Ваъ, зи фикирдалди, адаз чун, етимар, язух атана. Гьахьняй чин цлахъ элкъуьрна къатканвай ам.

— Хтайла, гъуьлуьз лагьана, ахпа чун — угърияр милицайри кьуртIа вучда?

— АкI тавун лазим я абуру. Абуруз чун кIеве авайди чизва. Абур рикI чIехи, мергьяматлу инсанар я, — секинарна Селима гъвечIи стха.

ЯтIани, игьтиятлувал хвена, техил авай чувални месин агъар стхайри муьхце авай нагъварик чуьнуьхна. Экв жедалди гадайри вил акьалнач. Вуч ван-сес акъатдатIа лугьуз гуьзлемишиз хьана. Югъ хьана. Абдулгьамидак ван-сес квачир. Стхаяр секин хьана. Амма Абдулгьамидан ким галай терефдихъ физ абуруз утанмиш тир.

Гьа икI, са гьилле кьуьд акъудна, стхаяр гатфарихъ арандиз рекье гьатна. Гьажидивай, адан къуншидивай никIе цадай магьсулрин, картуфрин тумар кирида къачуна, стхаяр са пуд къан муьгьлетдалди хуьруьз хтана. Абур цана, Мегьарамал кьил чIугуна.

— Чан къунши, чи кIвалер хьиз, никIерни сад-садан патав гва. Вуна чи магьсулрал вил алаз ая, — тавакъу авуна Селима. — Вахт хьайила, гагь-гагь чунни арандай иниз хквез-хъфиз, никIел кьил чIугваз жеда.

— Хьуй, къунши, вуна са фикирни ийимир, — рази хьана Мегьарам. — И кIвалахар завай. Куьне, стхайри, квез кьве кепек-шигьи къазанмиша, куь кьил хуьх.

Стхайри, гатфарилай гатIунна, та зулун эхирралди, икьрар хьайивал, Гьажидинни­ адан къуншидин никIера, багъ-бустанда кIва­лахарна, чпин зегьметдин гьакъи яз, пуд-кьуд чувал техил, картуфар, рахайвал,­ кепек-шагьи къазанмишна. Араба кьуна, адаз къазанмишайди яна, экуьнахъ фад хьиз стхаяр дагълариз хквез рекье гьатна.

Араба Селима дуьз Абдулгьамидан кимел гьална. Къуьл авай шешелни читинин парчадин туп кимел авудна. Алимаз абурал вил алаз акъвазун буйругъна. Вичи, яцарин виликай кьуна, кIвал галайнихъ еримишна. Парар авудна, яцар, арабадикай хкудна, гьаятдиз яна, Селим тади гьалда Алиман кьилив хтана. Харални парчадин туп стхайри са гужуналди Абдулгьамидан ракIарив тухвана. Рак гатайла, анай Абдулгьамид экъечIна.

— Им вучтин чувал я? — тажуб хьана Абдулгьамид.

Итимрин ванерал къецел экъечIай Гуьлхануман чиник хъвер акатна.

Стхайри чувал кIвализ ялна, гьа алатай зулуз чпи техил чуьнуьхай чувал алай чкадал эцигна.

– Чна гьа и чкадилай алатай зулуз куь чувалдай техил чуьнуьхнай, — эгечIна Селим Абдулгьамид халу  кардин гъавурда тваз. — Гьаятдай эхкъечIдайла, Алима тарал кьуруриз экIянавай месерин агъни къачунай. И абурсуз кIвалах ийиз са гьал кьил-кьилеллай инсандивай алакь тийидайди квезни чида, чазни. Заз исятдани куь чиниз килигиз утанмиш я. Каша чи кьил кьилелай алудна, чав а итимсуз кар ийиз туна. Куьне багъишламиша, — туьтуьна дамар агаж жезвай Селима и гафар са гужуналди сивяй акъудзавай.

— Я чан балаяр, — экечIна ихтилатдик Гуьлханум баде, — куьне вуч лугьузвайди я? Захъ, Абдулгьамид хтайла, адахъ галаз­ меслятна, а техилдин са пай квез гудай фикир авай. Куьн кIевевайдакай заз хабар тир. Куьн хьтин диде-буба галамачир аялрин гъил кьун — им сувабдин кар я. Ман хьайи кIвалахар хьана, алатна. И куь техилни читинин парча вахчу. Чахъ бес кьадар техил авазва. Куьне куь югъ няни ая.

— Чан баде, — вилерал стIалар акьалтна, элкъвена Гуьлханумахъ Селим, — вун чаз гьа чи рагьметлу диде хьиз багьа я. Чун ваз вири уьмуьрда буржлу яз жеда. Ваз чна ийиз­вай а абурсуз кIвалахдикай хабар хьайи­ди заз чизвай.  Вуна, чун такурдай кьуна, чин цлахънай, ваз чи язух атанай. Ваз Аллагьди яргъи уьмуьр гуй!

Стхадин патав акъвазнавай Алимазни кьагьар атанвай, ада чин кIевирзавай.

— Я къари, — лагьана Абдулгьамида, — бес вуна заз вучиз куьтIни авуначир?

— Я чан къужа, зун а вядеда куь акъвазар­най лагьайтIа, заз а ихтилат вай инал-анал акъатунихъай кичIе хьанай. Бес ахпа а кар гьинавачир са эйбежерда винел акъулд­на, етимар милицайрин гъиле твадачирни? Чалай садакьа хьуй абуру къачур са текьин чара лагьана, зун куьтIни тийиз акъвазайди тир.

— Гьаан, вун гьахъ я. Гила зун ви гъавурда ава, — къаридилай вичин разивал къалурна Абдулгьамида. — Къахчу, чан рухваяр, и куь техилни, агъни. Квез гьалал хьуй.

— Ваъ, чан халу, ви чан сагърай! Чаз герек кьван техилдин, картуфрин тадаракар чна арандай хканва.  Хуьревай никIяйни чна хъсан бегьер къачунва. Чун исятда кIевевай хьтин кар авач.

— АкI ятIа, хъсан я, — лагьана Абдулгьамид халуди. — Анжах са кардин патахъай чун икьрар жен. И дуьшуьшдикай я куьне, я чна санални са ихтилатни ийидач. Са угъриярни куьн туш, куьн дугъри, дуьзвал гвай, гьа куь рагьметлу диде-буба хьиз, намуслу, итимвал квай стхаяр я. А угъри лугьудай гаф мад заз ван тахьурай, ам рикIелай ракъура. Квез герек куьмек, меслят кIан хьайила, халудин патав ша, — гадайрин къуьнел кап гьалчна, Абдулгьамида абур рекье хтуна.

Лап къуьнерилай дагъ алатай хьиз, гадайри кьезил камаралди чпин кIвал галай патахъ тади авуна…

«Лезги газетдин» 2024-йисан 35-нумрадай