(2021-йисан 19-февралдиз Кьасумхуьрел кьиле фейи лезги чIа­лан илимдинни

тежрибадин IХ лагьай конференциядихъ галаз алакъалу яз) 

(Эвел — 7-8-нумрайра)

Къенин лезги алфавитдин графика, эгер кI, пI, тI, чI  хьтин гьарфар туькIуьрзавай кIир гьисаба такьур­тIа, тамамдиз кириллицадин лишанрикай-гьарфарикай ибарат я.

Кхьин гьа са жуьреда ийиз, чпи кьве сес къалурзавай гьарфар та­фа­ватлу авун патал са гьихьтин ятIа мах­сус лишан (месела, гьарфарин кьилел нукьтIаяр ва икI мад) ишлемишун теклифзавайбурни ава. Гъавурда акьадай теклиф ятIа­ни, имни кьилиз акъудиз жедай месэла хьиз аквадач. Сад лагьайди, кириллицадин гьарфарик ахьтин лишанар алайбур квач. Кьвед ла­гьай­ди, ма­са жуьредин надир лишан арадал гъунни намумкин кар я: ихьтин дуьшуьшда чаз махсус графемаяр арадал гъидай махсус клавиатураяр герек жеда; гьукуматдин кьилинди тушир гъвечIи халкьдин чIал патал ихьтин къулайвилер ни арадал гъида? Технология вилик физ­вай аямда чIал вилик финин мумкинвилерикай рахадайла, имни тIимил важиблу тушир месэла я. Ачух тушир кьве сес къалурзавай гьар­фарин чаравал кхьинра тайинарун патал къенин чи алфавитдал ла­­тин графикадин бязи гьарфар-лишанар алава хъувунин чарасузвал аваз гьисабзавайбурни ава. Зи фикирдалди, имни виликди ваъ, кьулухъди финин рехъ хьиз аквазва. ЧIа­­­­лан­ грамматика ахтармиш та­вун­вай, алфавит тайин та­хьанвай ­девирда акъа­тай “Лезги азбука” ктабдикай и ма­къа­лада ихтилатнай. Ана са шумуд жуь­­редин гьарфарикай (ка­­кахьай графика) менфят къа­чунва. Са чIа­лан алфавит кьве гра­фика­­дин бинедаллаз туькIуьрун хъсан кар яни, тушни, гьа ктабдай кьа­тIуз  жеда.

Гьелбетда, “кьве таханбур” лу­гьузвай гьарфар арадал хкунин фикирдал алайбур тамамвилелди ба­тIулардай ихтияр садазни авач. Месела, чна гьа гьарфар кардик кух­тун­вайдай кьан. Гила чна и дегиш­ви­ли чи чIалаз гьихьтин хийир гуда­тIа, гьа ме­сэла веревирд ийин. ЧIа-лахъ тежедай кар туш хьи, абур какадардайбурун, абурай кьил акъу­диз тежедайбурун кьадар гзаф хьу­нилай гъейри, и гьерекат чи кхьинрин чIал заланаруниз, мектебра кIел­завай аялрал, абуруз тарсар гузвай муаллимрални артухан парар-четинвилер ил­и­тIуниз элкъведа. Гьавиляй са вахтунда алимри, пешекарри му­кьуфдивди, фагьумдивди авур кар къе инкар авунихъ са метлебни авач. ЧIалар чирунин, вилик фи­нин гьалар хъсанзавачир ма­къам­, гьуку­матдин дережада абу­руз лазим къайдада фикир тагузвай делилар аннами­шайтIа, исятда зияндилай гъейри, хийир тагудай рекьерикай фи­кирун чIалан гележег патал хаталу я.

Р.Гьайдарован редакциядик кваз 1964-йисуз акъатай ОГ-да хейлин дегишвилерни алаваяр гьатна, гьа жергедай яз 3500 кьван гафар артухни хъхьана. А дегишвилер кхьинрин къайдайрин гьакъиндай кIватI хьанвай месэлайрай алимри авур веревирдерин умуми нетижайрал бинеламиш хьана. Мисал яз, къе­нин юкъузни бязибуру гьар жуьреда кхьизвай “хзан”, “хазан”, “хизан” гафарикай а чIавуз эхиримжиди орфографиядин къайда яз тестикьарнай. Лугьун хьи, эгер “хизан” арадай акъудна, “хзан” орфографиядин чешне яз къалур хъувунихъ зурба метлеб аватIа, гьакI тес­тикьар хъувуни зиян гун мумкин туш.

Чаз чизвай делилралди, алатай девирра орфографиядиз талукьарнавай  махсус конференцияр тешкилунин адет авай. Эхиримжи йисара ахьтин конференцияр кьиле фейидакай ва абурун нетижайрикай хабар гузвай малуматар жезвач.

Малум тирвал, вичикай чна къенин юкъузни менфят къачузвай ОГ акъатайдалай инихъ 20 йис алатна­ва. ЧIалара тIебии гьерекатар кьиле­ физвай гьакъикъат фикирдиз къа­чуртIа, им куьруь девир туш. И делилди чи йикъара ОГ цIийи хъувунин, ам  мадни мягькемарунин, къенин юкъуз арадал атанвай месэлаяр веревирд, герек тир гафар алава хъувунин, бязи дегишвилерни кухтунин игьтияж арадал атанвайвилин гьакъиндай шагьидвалзава.

Нубатдинди яз чапдай акъатзавай гьар са гафарган тестикьарнавай цIийивилералди, чIалан жебеханадиз алава хъхьанвай цIийи уьлчмейралди, гьатта лазим де­гиш­ви­лералдини ва, кьилинди, алимри са-нал кьабулнавай мягькем къайдайралди тафаватлу хьун лазим я. Мисал яз, 2001-йисуз алим Р.Гьайдарован редакциядик кваз акъатай ОГ, адалай вилик акъатайбурулай тафаватлу яз, 1500 кьван цIийи уьлчмейралди артухар хъувуна, гьа жергедай яз, литературада гьатнавай ну­гъатриз хас гафаралдини.

Къенин юкъуз чна гзафни-гзаф вичикай менфят къачузвай ОГ акъа­тайдалай инихъ 20 йис алатнава лугьудайла, зи ихтилат винидихъ тIвар кьунвай чешмедикай физва, гьа са вахтунда 2011-йисуз Бакуда лезги чIалан ОГ акъатунин делил за кьасухдай фикирдай акъудзава лагьай чIал туш. Кар ана ава хьи, эхиримжиди яз акъатнавай и ОГ чи кхьинрин къайдайрин кьилин чешмедиз элкъуьн тавунихъ тайин себебарни ава.  Эвелни-эвел къейдна кIанда, тIвар кьунвай ОГ туькIуь­рай­бур У.Мейланова, А.Гуьлмегьамедов ва Г.Асланханова я. Ам са шумуд йис идалай вилик РАН-дин Да­гъустандин илимрин центрадин къуллугъчийрин сад тир къуватралди туькIуьрнавай лезги чIалан орфо­графиядин словардин бинедаллаз, 560 чиникай ва 25500 гафуникай ибарат яз, Бакуда чапдай акъатна. Гьа икI, адан винел чIалан алим, профессор У. Мейлановади, ИЯЛИ-дин лексикологиядин ва лексикографиядин отделдин заведующий, профессор А.Гуьлмегьамедова, филологиядин илимрин кандидат Г.Асланхановади кIвалахна.

Гьа и гафаргандикай 2012-йисан “Лезги газетдин” 6-нумрада кхьенай: “…Амма а словарда гъала­тIар­ни авачиз туш. Сад лагьайди, уьмуьр­дин гьар са хилехъ вичин къанун-къайдадин кодекс авай тегьерда, словарни — им чIалан кодекс я. Ам туькIуьрайдалай кьулухъ, илимдин советдал ахтармишна, мад ва мад сеферда дуьзар хъувуна, майдандиз акъудун лазим тир. Словардин мад са кье­тIенвиликай лагьайтIа, ана гьатнавай гафар анжах литературадин чIа­лал гун лазим я. И карни фикирда кьун тавуна, словарда, вичин сифте гафунани лагьанвайвал, Къуба патан нугъатдин гафарни ган­ва ва словардин текстерани нугъатрин гафар гьалтзава”.

Аквазвайвал, эхиримжи йисара чапдай акъатай орфографиядин чIехи и гафарган, гьа и рехнеяр себеб яз, халкьдин арада машгьурни хьанач, яни къенин юкъузни чна асул гьисабдай РД-дин образовани­дин министерстводи тестикьарай, М.Гьажиев, Р.Гьайдаров ва У.Мейланова авторар яз, 2001-йисуз Р.Гьайдарован редакциядик кваз акъатай гафаргандал амалзава.

Къейд авун герек я хьи, инал чна къалурнавай ОГ-дал вири дуь­шуьш­ра “амалзава” лугьун акьал­тIай ва якъин ихтилат жезвач. Кхьиз­­вай ксари ана къалурнавай хейлин гафар масакIа, вердиш хьанвайвал, “кьили кьатIузвай­вал” ишлемишзава. Ачухдаказ ла­гьайтIа, и ОГ-да къа­­лурнавай бязи къайдайрал амал тийизвай дуьшуьшарни чал тежрибада гьалтзава. Гьавиляй ахьтин гафар кхьинин къайдаяр шак аламайбуруз элкъвенва. Гекъигун патал сад-кьве уьлчме фикирдиз гъин: са-бубат, са-кьве, сакъатда  — ибур орфо­графияда тестикьарнавай къайдаяр ятIани, кхьинра чна саки и къайдаяр вилив хуьзвач. Вучиз лагьайтIа, сиф­те­гьан­ кьве келима дефисдалди, пуд лагьай гаф ккIанвай битав келима хьиз кхьинихъ вучтин се­бе­бар ава­тIа лугьуз хьун четин я. Къе­­­­лемчий­ривайни, корректорривайни ихьтин макъамра акьалтIай жаваб гуз жедач. Гьа икI, чав гвай ОГ-ди “са геренда” чара-чара кьве га­фуникай ибарат яз, “сакъатда” са гаф хьиз, “са-бубат” дефис арада аваз кхьин истемишзава. Авайвал лагьайтIа, ибур рази тежедай, са къай­дади-делилди муькуьдаз аксивалзавай дуьшуьшар я.

Жуьреба-жуьре чешмейра жуьреба-жуьре кхьенваз гьалтзавай гьа са гафарикай ихтилат кватай чкадал рикIел хкиз кIанзава хьи, ихьтин­ дуьшуьшар чи чIала лап гзаф гьалтзава. Чи гафарганрани, гьакI художественный эсеррани, СМИ-рин та­кьатрани, маса чешмейрани ви­ше­­ралди гафар гьар жуьре кхьизва. Ил­лаки эдебиятдин эсерра бязи уьлчмеяр гьатта пуд, кьуд жуьреда­ни гьалтзава. Фикир желб авун па­тал инал са кьадар гафар къалурин: нугъват-нугъат, узягъ-уьзуь­агъ, тенефус-танафус, иштагь-иштягь, зукьум-закьум, къаммаз-къан­­маз, ажаиб-ажайиб, хвашкалди-хвашгелди, леззет-лезет, гьахьмяй-гьахьняй, гявур-гавур, деллек-дерлек-дерлекчи-деллекчи, дили-дели, милаим-милайим, ирандиде-ярандиде (яран диде), стакан-истикIан-истикан, кIизри-кIез­ри, къушди-къушра, кьармукь-къармукь, мелгьям-мел­гьем, мужизат-мужидат, мягь­ле-магьле, на­буд-набут, сирнич-сернич, хипер-хпер, тIумбу­лар-тIанбулар, та­тIилар-тIатIи­лар, тифтиф-тифти, туьтуь-туьтуья, фейжан-фенжан, фара­къат-фери­къат, фицякьра-фицакьра, хейрат-хайрат, хъитхъи­тIар-хъит­­­къи­тIар, чIуд­гунар-чIад­гу­нар, ­ча­пIатI­-ча­патI, ра­йиж-раиж, чар­тух­­-чардух, ченбер-чембер, чулахъди-члахъди, чух­­лумпI-чIух­­лумпI, шу­кIуртI-ша­кIуртI, шиндакь-шандакь, тумпуз-тун­пуз, санбар-самбар, марагълу-маракьлу, барчумарун-барчимарун, гьанбар-гьамбар, къараткен-къа­ратикен, тамарзлу-тамарзу, ­дум­букьул-дунбу­кьул, чIагьнакьа-чIан­­­­гьакьа, истисим-истисмар, тахалус-тахаллус, келеф-кенеф, малим-муаллим, сайтуна-сайтда, сайтара-сайт­ра, хкяна-хкягъна, мефт-мефтI, къунбар-къумбар, киркIин-киркIир, бендуьгуьр-буьндуьгуьр, бембецI-бенбецI, беж­гъер-биж­гъер, гьарасат-гьарусат, мекьсед-макьсад, кли­са-килиса, несигьат-насигьат, ми­кир-мекир, мелгъуьн-мелъуьн, нуь­ге-нуьгве, сунухчи-сунухъи, тягькимарна-тагь­кимарна, ар­ха­ин­-ар­хайин, чкIул-чу­кIул, рцIам-ра­цIам, къурамат-кьурамат, цпицI-ци­пицI…  

Инал гъанвай хейлин гафар гьи принципдал бинеламиш хьун лазим ятIа лугьун ва я тайинарун саки намумкин кар я. Ихьтин дуьшуьшра чна литературадин чIала гзафни-гзаф гьи вариант ишлемишзаватIа ва я халкьдин арада гьи вариант раиж хьанва­тIа, гьа кардиз дикъет гун хъсан я. Гьа и жуьреда абурун са къайда къанунламишна, гележегда жуьреба-жуьре гафарганрани, чешмейрани анжах гьакI ишлемишуни орфография мягькемарда. Аквазвайвал, чпикай ихтилат фенвай хьтин уьлчмейрикай кхьинра хийир къачудайла, адетдин (тарихдин) принципдал амална кIанзава, сифте нубатда гьа “адет” къанунламишуналди.

Къейд ийин, рагьметлу профессор А.Гуьлмегьамедовал чан аламайла, интернетдин куьмекдалди адахъ галаз кьиле фейи ачух ихтилатда-интервьюда зани иштиракнай. Алимдин жавабар а чIавуз “Лезги газетдани” чапнай. Гьа са гафар кьве жуьреда кхьиниз талукь суал гайила, алимди гьахълудаказ ихьтин жаваб ганай: “Гьелбетда, ихьтин дуьшуьшар гьикьван тIимил хьайи­тIа (эсиллагь тахьайтIа), гьа­кьван хъсан я. Амма, гьайиф хьи, чи кхьинра ахьтин дуьшуьшар садни кьвед авач”1.

И макъаладин эвел кьиляй къейд авурвал, Дагъустандин халкьарин чIаларин орфографийрихъ галаз фонетико-морфологический какахьай принцип хъсандиз кьазвайди алимри тестикьарнай. Амма чи чIала фонетикадин, адетдин (тарихдин) принциприлай гзаф морфологиядин принципдихъ артуханвилер ава, яни муькуьбур кьвед лагьай дережадинбур яз, эхиримжиди­ асул дибдинди хьиз тестикь хьанва.­

Лезги чIала, морфологиядин принципдал асаслу яз, гафарин маналу паяр асул гьисабдай сад хьиз кхьин герек жезва. Гафар акатайвал кхьиниз рехъ ачух тавун патал и къайдади фагьумлувилелди грам­матика­ни орфография чирун истемишзава. Лугьун хьи, морфологиядин принципди чIалакай менфят къачузвай касдиз мягькемдаказ къайдайрин гъавурдик хьунин мумкинвални гузва.

Гьа са вахтунда са жерге гафар кхьидайла, морфологиядин принцип фонетикадин принципдин вилик “къуватсуз” жезва. Месела, “кьеб”, “тIуб”, “къаб” гафар гзафвилин кьадардиз ва я падежриз дегиш хьайи­ла, дувулда авай ачух тушир сесер­ дегиш жезва. И жуьредиз ухшар ми­салар мадни гъиз жеда.

Бязи вахтара герек авачизни са кьадар гафар какахьай жуьредин фонетико-морфологический принципдиз муьтIуьгъарзавай дуьшуьшар чи кхьинра малум жезва.

Къветрешараг,  катрашараг  хьтин сложный гафар галкIурна кхьидани, тахьайтIа кьилди-кьилди? Ихьтин дуь­шуьшра гьихьтин къайдадал амал авун герек ятIа, са бязи делилар гъуналди, асул гьисабдай са тайин нетижадал къведай мумкинвал ава. Инал сифте ну­­­батда ри­кIел хкун герек я хьи, орфография эдебиятдин чIал патал арадал гъизвай кхьинрин къанунар я, гьавиляй ам, орфография, чIалан дибда гьатнавай нугъатдиз мукьва хьана кIан­­­­за­ва. Ихьтин гафар битавбур   хьиз кхьинихъ чIалан орфография мягькем хьун патал хийир ава лугьуз­ же­дач. Маса халкьарин эдебиятра хьиз, чи эдебиятдани, асул гьисабдай шииратда, гафарин адетдин чкаяр азадвилелди дегишаруникай, яни инверсиядикай гегьеншдиз менфят къачузва. Мисал яз, къветрешараг орфографиядин къанун яз тес­тикьарайтIа, шииратда шараг къветрен  гьалтунни мумкин кар туш лу­гьуз­ жедач. Гьавиляй­ кьве жуьрейриз-къайдайриз рехъ ачухуни кхьинрин къайдаяр мягькемсузарда. Муькуь патахъай фикир гайи­тIа, ихьтин муракаб (сложный) гафарихъ галаз алакъалу месэлаяр неинки словообразованидин, гьакI фразеологиядин, морфологиядин, лексикологиядин жигьетрайни мадни ахтармишунар хъувунин чарасузвал авайбур, гьуьжет аламайбур яз гьисабиз же­да (гьикI хьи, къе бязи ибарайрайни кьилдин уьлчмейрай тамамвилелди къил акъудизни жезвач). Урус чIала сокол гафуникай гафар арадиз атунин аффиксальный къайдада  соколёнок  жезва, амма чи чIа­лахъ, урус чIала­лай тафаватлу яз, дувулдихъ махсус суффиксар акалуналди гьайванрин шарагрин тIва­рар къалурдай цIийи уьлчмеяр туь­кIуьрдай мумкинвилер авач. Гьавиляй кьилдин кьве уьлчмедикай мен­­фят къачунин рехъ я амукьзавайди. Акси дуьшуьшда, инкариз те­жедай делилар авачиз, ахьтин гафар­ кхьинра ишлемишунин чарасузвал ава лугьуз жедач. Къуй абур рахунрин стилдиз хас гафар-жуьреяр яз амукьрай.

_________________

1. Гуьлмегьамедов А.Г. Лезги чIалакай, словаррикай рахайбуруз жаваб яз. ­Лезги газет. 2012, 22-ноябрь.

(КьатI ама)

Куругъли Ферзалиев