Художественный литература, вичиз хас тир, кьетIен лишанриз килигайла, искусстводин са хел я. Кьилин материал яз ада гафарин алем, синтаксисдин мумкинвилер, предложенийрин къурулуш ва маса такьатар ишлемишзава.
И макъалада заз Албанистикадин НИИ-дин директор, Урусатдин писателрин ва журналистрин союзрин член, филологиядин илимрин доктор, лезгийрин тIвар-ван авай шаир, публицист, гьикаятчи Фейзудин Рамазанович Нагъиеван гьикаятдин чIалан бязи кьетIенвилериз фикир гуз кIанзава.
Ф.Нагъиеван чIалаз гуьрчегвал, гафарин девлетлувал, михьивал хас тирди гзаф критикри ва ахтармишунарзавай алимри къейднава. Гьар са сюжетда, суьретда ада вичин хсуси хатI-чIал ишлемишзава. Гьар са игитдихъ вичин рахун, сес, ван, къайда ава. Вичин яратмишунра авторди кьериз-кьериз чал гьалтзавай, куьгьне хьанвай, къадим заманайрин чIалан, нугъатдин гафар (лексика) викIегьдаказ ишлемишзава. Адалай гъейри, Ф.Нагъиеван яратмишунра чал сесерин (фонетикадин) жигьетдайни цIийи манада кардик кутунвай куьгьне гафар гьалтзава.
КIелзавайдаз абурун рангарай ихтилат куькай физватIа, къенепатан суьрет, шикил гьихьтинди ятIа аквазва. И кардин патахъай Ф.Нагъиева кIелай М.Горькийдин тIварунихъ галай Литинститутдин семинардин руководитель, шаир Владимир Фирсова икI лагьанва: “Шаирди акьван рангламишнавай чIал ишлемишзава хьи, на лугьуди, ада вичиз акур шикил чIугвазва, (якъин ада шикиларни чIугвазвайди заз гуьгъуьнлай чир хьана)”.
Дугъриданни, Ф.Нагъиеван ктабра чал ада вичи къелемдив чIугунвай шикиларни хейлин гьалтзава. Абурайни, эсеррин гафарай хьиз, автордин дерин фикирар, винел акъатна, ачухдиз чир жезва.
Ф.Нагъиеван яратмишунра игитрин кьисметар, къилихар, фикиррин тайинвал вакъиаяр кьиле физвай вахтунихъ ва чкадихъ галаз сих алакъада ава. Мисал яз къалуриз жеда: “Хъипи Цаварин илчи”, “Куьрсарнавайдан дафтар”, “ПицI квачир инсан” повестра чал адетдин рахунрин чIалахъ галаз санал вини дережадин рахунин стилни дуьшуьш жезва; “Операда”, “Куьгьне дуст” гьикаяйра адетдин рахунрин чIал аквазва; аялрин гьикаяйра аялриз хас, абур гъавурда акьадай чIалал рахазва; (“Бахтлубур” повестда автордиз маса, кьилдин, куьгьне ва санани къе амачир гафар (чIал) герек къвезва. Мисал яз, БакIуршаранни Йасеян арада физвай ихтилатдиз яб гун:
БакIуршар, гьамиша хьиз, къени къарагънамазди вичин хсуси кирамитдиз1 фена. Ина, гьамиша хьиз, макьсан2 Йасей авай. Ада, канвай чикьерин рукьуцIар вахчуз, анал, цIай ягъиз, цIийи чикьер эхцигзавай.
— Чи макандин рагъ тир БакIуршараз Албеса яргъал уьмуьрар гурай! — эрчIи гъил хкажна хашна Йасея.
— Икир3 хьуй Албесаз! — Йасеян гъилевай кIаркIучIдиз4 пIагь гана БакIуршара. — Вуч хабар ава шарвалда?
— Са ажайиб инсан кьуна хканва къаразчийри, — Йасея вичин гьяркьуь яргъи чухвадин къуьнерилайгъуз виликди хурал ва къулухъди далудал авахьна экIя хьанвай зардин викIинилай гъил алтадна. — Адан гарданда вик авач.
— Вик авач? — мягьтел хьана БакIуршар. — Ам гьи микилрай5 атанвайди я? — БакIуршара вичин гьяркьуь хилерин бегьрандин винелай вегьенвай зар парчадин викIинлай мегьрибандаказ кап алтадна.- Ам тадиз кьуна кIанда. Чирна кIанда ам вуж я, вуж туш. ТахьайтIа хата я. Албеса6 вичи хуьрай ахьтинбурукай чун. Эгер ада чи ласарин7 сиве чIуру мез туртIа, Албеса вичи хуьрай!…
Писатель ва критик Гьажи Ильясова Ф.Нагъиеван “Бахтлубур” повестдикай икI лугьузва: “Завай “Бахтлубур” повестдикай са шумуд гаф лугьун тавуна акъвазиз жезвач. Са патахъай, ишлемишнавай михьи лезги чIал аквазва, муькуь патахъай, чаз анжах и повестда ишлемишнавай гафарикай ибарат хьанвай чIал аквазва. Эхирдай авторди четин гафарин баянар гузва. Ф.Нагъиева къадим заманайрин гафар ишлемишзава: (дегьел- сергьят, лас — муьтIуьгъбур); герек атай чкадал ада нугъатдин гафар ишлемишзава: (стIуь — са зеррени, тха — чIехи стха, шанай — фена;. гьакI ада вичи туькIуьрнавай неологизмаярни чал гьалтзава: (чиливцIар — цавни чил ккIанвай цIар, векьетаран — якIун хуьрек нен тийизвай кас ва мсб.).
Фантастикадин повестда Ф.Нагъиева цIийи тIварар, цIийи гафар арадал гъанва. Ада лезги чIалан девлетлу лексикадихъ галаз, гьакI кьериз-кьериз гьалтзавай гафарални чан хканва. Эхиримжи йисара маса писателрин цIийи гафаризни къуват ганва: (Тамилак — женнет; амилак — жегьеннем; зар — шиир, чIал; зари — шаир; ва мсб.).
Ф.Нагъиеван гьикаятдикай рахадайла, чаз адан чIалан, нугъатдин такьатар кардик кутунвай тегьерди, гафарин рангари дериндай таъсирзава. Гьа карди писателдин проза рикIи чIугвадайди, рикIиз хушди, акьалтIай эсерлуди ийизва. Ф.Нагъиеван яратмишунар лезги чIалан лексикадин банк я лагьайтIа, чун, белки, ягъалмиш жедач.
Винидихъ макъалада гъанвай бязи гафарин баянар:
1 Кирамит — диндин дараматрикай виридалайни кьилинди.
2 Макьсан — диндин къуллугъчи, паклуди.
3 Икирлу — баркаллу.
4 КIаркIучI — диндин дережадин чIехивал къалурзавай алат.
5 Микил — князлух.
6 Албес — цIун гъуц.
7 Ласар — лас хьанвайбур, муьтIуьгъбур.
Абил Межидов,
филологиядин илимрин кандидат
