(Эхир. Эвел — 1-4,5-нумрайра)

Хинерин хуьруьн куьгьне су­рарай чаз 72×50 см кьадардин, вини кьил элкъвей къайдада туь­кIуьр­навай сурун мад са къван жа­гъана. Адал насх хатIунал кхьенвай 10 цIарцIикай ибарат текст ала. Къейд ийин хьи, къванцел кхьинар авунвай къайдадихъ са жерге кьетIен­вилерни ава: адан вини кьиле элкъвей кIалубда “Аллагь” гаф кхьенва, къерехрай гьяркьуь цIа­рар авунва ва абурун арада не­­хишар атIан­ва. И жуьреда туь­кIуьрнавай къванер чал Кьибле­патан Дагъустанда мад Кьурагь ва Агъул­ районрани гьалтна. Гила къванцел авунвай кхьинрин манадал акъвазин.

Таржума:

1). И къванцин сагьиб кьенвай, гъил къачунвай (Аллагьди)

2). амир Абакур я, Тагьсурманан хва, Бугьалан хцин,

3). Сайф ад-Динадин хцин, Къарнайнан хцин — Аллагь рази хьурай

4). абурулай вирибурулай! Ам итим тир михьи,

5). гьахъвал гвай, дугъри, заха, кIани тир алимриз

6). ва патанбуруз, регьимлудаказ эгечIдай етимрив ва

7). кесибрив. Адан кьиникь хемисдиз,

8). бахтавар шаввал вацран,

9). муьжуьд вишни яхцIурни цIуругуд лагьай йисуз

10). Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьижрадин арадал атана (1-шикил).

Сурун къванцел атIанвай Абакур тIвар чал Хинерин къунши Фиярин хуьруьн 1865-йисан хизанрин сиягьда гьалтна. Тагьсурман тIвар Агъул райондин РичIа хуьре авай XIII асирдиз талукь эцигунрин кхьинрани дуьшуьш жезва. Чи йи­къа­ра и тIвар асул гьисабдай даргийрин арада машгьур я.

Лагьана кIанда, амир Абакуран сурун къванцел авунвай кхьинарни Хинерин хуьруьн шаркь патан къерехда авай “Дапгъад уджа” тIвар алай пIирен къванцел атIан­вай кхьинар сад-садаз ухшар я. Кьве текстни цIуд цIарцIикай ибарат я. Гьарфар атIанвай къайдани са жуьрединди я. ПIирен къванцел авунвай кхьинрай малум жезвайвал, аник кучукнавай Мугьаммадан кIуьд бубадин тIвар малум я. Алим Амри Шихсаидова фикир гайивал, Абакур тIварцIелай гатIунна, кьве къванцелни къейднавай тIварар гьа садбур я. И делилди ихтилат физвай пIир алай чкадал кучукнавай кас Абакуран тухумдай тирдан гьакъиндай шагьидвалзава.

И сурара, рекьиз мукьва яз, фи­кир желбдай къайдада туь­кIуьр­на­вай 90x37x28 см кьадардин сурун къван ава. Адал авунвай кхьи­нар 19 цIарцIикай ибарат я. Ам юкьван виш йисарин Дагъустандин эпиграфикада виридалайни чIехи эпитафийрикай сад яз гьисабзава. Са шумуд йис идалай вилик Хинерин хуьре ахтармишунар кьиле тухвай тарихчи Амри Шихсаидова и къванцел авунвай кхьинрин ­сифтегьан 8 цIар кIелнай. Агъадихъ чна вири цIа­рарин таржума гузва. Якъин хьайивал, 9-18-цIарар шиирдинбур я. Адан автор аббасидрин девирда яшамиш хьайи арабрин машгьур шаир Абу-л-Къасим Наср ибн Агьмад ал-Хубз Урзи я. Дагъустандин эпиграфикада адан шиират сифте яз гьалтнава. Эпитафиядин эхирдай Къуръандин 28-сурадин 88-аятдай са чIук ганва.

Таржума:

1). Мергьяматлу, Регьимлу Аллагьдин тIварцIелди.

2). Эбедивал Аллагьдиз талукь я. И сур регьбер (амир) Абакаранди — Чакукан хцинди — я

3). къуй адав Аллагьдин ре­гьим агакьрай. Ам итим тир жегьил, иер,

4). викIегь, заха, масадан дердиникай хабар кьадай, акьалтIай намуслу,

5). атлуйрин кьил, кьушунрин гъед тир,

6). акьуллу, игьтиятлу, кесибар ва

7). (жемиятдин арада чкадал гьалтайла виридалайни агъада авайбур) кIандай, мискIиндин ва тухумдин нехиш тир,

8). Аллагьдин патай хийир ва Ада гъил къачун къазанмишиз алахъай — къуй Аллагьди адан гунагьрилай гъил къачурай!

9). Аллагьди садазни къа­къатун имтигьан яз ганач. Гьа­къикъатда, къакъатунин дад

10). туькьуьлди я. Къакъатуни рикIик цIай кутада.

11). Кьиникьин азабар — са сят я, ахпа квахьда. КIанидахъ галаз къакъатун

12). хуруда амукьда. КIанибу­рувай къакъатун! Куьне зи рикI кукIварна.

13). Къакъатдалди вилик зун кьенайтIа хъсан тир. За куьн рикIел хкида

14). Хушдаказ. Аллагь эбеди я ва Адахъ авай кIанивал датIана мягькем жезва.

15). Квехъ галаз санал хьуник за умуд кутазва, амма зун зи мурадривай яргъа ава.

16). Кьисметди зун квехъ галаз къакъуддай къарар кьабулна. Эгер

17). кьисметди са затIни гьялзавачиртIа вуч хъсан тир! Салам гузва квез, зун квевай къа­къатзавач.

18). Аллагьдин салам даим я. Вири терг жеда, тек са Аллагьдилай гъейри. Къарар Гьадав гва ва Гьадан патав

19). хкведа куьн вири (2-шикил).

РикIел хкин, и къванцин сагьибдин — Абакар регьбердин — тIвар хуьруьн рагъакIидай пата авай мис­кIиндин цла авай са къванцел 1401-йисуз авунвай эцигунриз талукь кхьинрани гьалтзава. Ана ам минарадин сагьиб Хумайан буба яз къалурнава. Мусурманриз хас тушир Чакук лугьудай тIварни къейднава и кхьинра. Чи фикирдалди, и тIвар мад Хиналугъай тир Магьмудан гьижрадин 861-йисуз кхьенвай тарихдиз талукь эсеррани гьатнава. И яратмишунрал асаслу яз, Къайтагъдай тир феодал Илчав-Агьмадан хва амир Мугьаммад-бега До­къузпа­рада Игъир тIвар алай къеледиз регьбервал гузвай. Мугьаммад-беган хтулди — Байджкум-бегди къеледивай са тIимил яргъа лукIар патал хуьр арадал гъана ва лукIарин кьиле абурукай сад тайинарна. Адан тIвар Джакук тир. Вични акьуллуди ва иерди. Винидихъ тIвар кьур къванерал авунвай кхьинра гьалтзавай “Чакукни” Хиналугъай тир Магьмудан тарихдин эсерра гьатнавай “Джакук” мумкин я гьа са кас яз хьун.

ЛукIар патал эцигай хуьруькай Магьмудан тарихдин эсерра мадни кхьенва. Чна гьисабзавайвал, ам Джигджиг (Чихъискар — Ахцегь районда авай касни амачир хуьр) я. И хуьр Игъиррин патав гва. Хинер, Игъир, Чихъискар хуьрер Ахцегь райондин кьиблепата экIя хьанва. Магьмудан эсерра гьалтзавай Чакукан тIварцIин бинеяр ахтармишайтIа, тарихдин цIийи чинар винел акъатун мумкин я. Мадни адан хиналугъвидин эсерра къейднавайвал, Илчав-Агьмадан хва Мугьаммад-бегдин хва Али-бегдин хва Магьмуд-бег са девирда Хинерин хуьруьн регьбер тир. А.Е.Криштопа кхьизвайвал, ада регьбервал XV асирдин эвел кьилера авунай…

Замир  Закарияев, 

тарихдин илимрин доктор, профессор

Р.S.

Ахцегь райондин Хинерин хуьруьн юкьван виш йисарин эпиграфикадиз талукь макъала куьруь авуна гузва. Ам гегьеншдиз “Кавказдин тарих, археология ва этнография” журналдин 2020-йисуз акъатнавай  3-нумрадай кIелиз жеда (502-548-чинар).