Чун къумукьрин театрдин чIехи залда СтIал Сулейманан 140-йисаз талукьарнавай юбилей тухун патал кIватI хьанвай. Мярекат баш-ламиш жедалди вилик, атана зи патав, Даггоспедуниверситетдин муаллим, ичинви Исламудин Гьуьсейнов ацукьна. Вичин гъиле авай “Лезги газетдин” цIийи нумра ахъайна, ада заз ана чапнавай зи макъала къалурна. “Я стха, жуван папакай гьикьван кхьидайди я? Лезгийри им са акьван кутугай кар яз гьисабзавайди туш гьа-а”, — лагьана.
За жаваб адаз ажайибди гана: “Са кхьин ваъ, юлдаш, чун санал яшамиш жезвай 60 йисуз, ам галачиз, садрани зун санизни фейиди туш”. Ахпа давамар хъувуна: “Ингье исятдани эрчIи патахъай зи къвалав гвайди гьам я. Зун, ваз чидачтIа, Кьурагьрин агъсакъал Шамсудин Исаеван терефдар я. “Итимдин далудихъ викIегь, вафалу ва жумарт паб хьун Аллагьди ганвай пай я”, — ибур адан гафар я. Зи хуьруьнвийри, свас галачиз, тек яз, са мярекатда акуртIа, “Духтур, куьн санал алайла, багълама дулу ва гумрагьди жеда”, — лугьудай. Абур чун жуьт яз акунихъ вердиш хьанвай”… И гафарилай гуьгъуьниз, ада зи патав гвай кайванидиз са вил яна, кьил баштаннай.
Кьве йис кьван алатнава, зун тек хьана. Уьмуьрдин юлдаш, зи вил галамаз, эбеди дуьньядиз хъфенва. За адакай кхьенвай “Шехь тавур диде” тIвар алай макъала газетдиз акъуднай. Ам кIелна, вичин рикIиз авур эсердикай мектебда Мафи Назировнадин ученица хьайи, гуьгъуьнлай тIвар-ван акъатнавай Гилийрин хуьряй тир гьуьрметлу муаллим Роза Мингьажидиновади “Лезги газетдин” чинилай завай тIалабнай: “Азедин духтур, рикIелай тефидай чи Мафи Назировнадикай кхьин давамара…”
Уьмуьр акъвазнавач. Ингье Роза Абдулафисовнади алай йисан сифте кьилера вичин 70 йисан юбилейни къейдна. Къуй адахъ чандин сагъвални мублагьвал галай уьмуьр хьурай. Квез аквазва, за адан тIалабун кьилиз акъудзава, жувни са кьадар секинарзава.
* * *
Рагьметдиз фейидан руьгьдив ам динжардай келимаяр агакьарун инсандин марифатдин винизвал я. Кьейибуруз инад кьун са халкьдини, са девирдани намуслувилин лишан яз гьисабдайди туш. Уьмуьрдин юлдаш гьакъикъатда жуван кьвед лагьай жув хьун, заз чиз, идалай чIехи бахт авач.
Мафи Назировна рикI ачух инсан тир. Са истикан чай тахъвана, рузи дадмиш тавуна, ада кIваляй садни аххъайдачир. Адан ширин меци инсан акваз-акваз юмшагъардай. КIвалахдилай зун, юргъун хьана, хтайла, “кьил зи метIел эцигна, са кIус дивандал ярх хьухь” гафарин ван галукьайла, зун гьасятда хъуьтуьл жедай, галатун, гару тухвай пеш хьиз, алатна фидай.
Зи дуст Гьаким Къурбанан диде, ахцегьвидин руш ФатIумат эмеди, Миграгърин рекьел дуьшуьш хьайила, “Я бала, вун а дуьзенлух, дигай гуьрчег Луткунрин хуьряй и къванерин гьамбархана ватандиз гьикI атанай?” лагьана хабар кьурла, гаф сиве амаз, “Чан эме, зун къванериз ваъ, ина авай гададиз атанвайди я”, — жаваб хганай зи юлдашди.
Зун жегьил вахтунда мукьва-кьилийрин, хуьруьнвийрин ва санал кIелзавай юлдашрин — са куьнални са патахъайни усалбур тушир рушарин арада авай. Уьмуьрда са зурба мисал ава: рикIи чIугун тавурди вилериз аквадач. РикIи чIугурди сад хьана — луткунвидин руш. Ам заз кьисметди муьгьуьббатдин пишкеш хьиз гана. Мафиди, Бакудин университетдиз гьахьна, сад лагьай курсуна кIелзавайла, зоб азар акатна, ам операция авунай. Духтурри адаз Махачкъаладиз хъфин меслятнай. Кьвед лагьай курс ада чи меркездин пединститутда давамарнай. И вахтунда зани мединститутда кIелзавай. Гьа кьисмет лугьудайда ам Азербайжандай Дагъустандиз хканай…
* * *
Хизан кутуна, вафалувални муьгьуьббат сад авуна, арада хатур-гьуьрмет аваз, 60 йисуз санал тухвай яшайишди чун алмасдин мехъерив агакьарна. Ам чи балайри лайихлудаказ къейдни авунай.
Уьмуьрда лап чIехи агалкьунрикай сад, инсан яз хана, инсан яз амукьна, дуьньядилай фин я. Рагьметлудалай а кар тамамвилелди алакьна…
* * *
Фикир гайила, гьакъикъатдани Мафи Назировнадикай кхьинар тIимил хьанвач. Са кардин за гзаф гьайиф чIугвазва: заз ам кучукун кьисмет хьана. ГьакI хьайила, завай зун бахтлу итим я лугьуз жезвач…
И макъалада заз рагьметлу кайванидин икьван чIавалди сериндик кумукьай са важиблу хесетдикай лугьуз кIанзава.
Инсандин кьве гъилел цIуд тIуб ала. Абур дуьз чкайрилай экъечIнавай, чпелай иесидиз вуч герек хьайитIани кьилиз акъудиз алакьдайбур ятIа, ихьтиндаз “адак гъилерни ква, гъилерал цIуд къизил хьтин тIубни алай инсан я” лугьуда.
Рагьметлу Мафи Назировна уьмуьрда са кар патални, садрани масадан куьмек тIалабиз фена заз акунач. Ада лугьудай: вазни гьадаз хьтин гъилерни тупIар ганва Аллагьди. Вучиз вун, куьмексуз яз, адалай вири крар алакьзава?..
КIвале, хизанда кайванийри, адет яз, бажармишзавай крар анихъ амукьрай, ада, герек атайла, жезвач завай лагьана, тазвай са карни авачир. Месела, шалвардин кикер яргъи я лугьуз, мастерскойдиз фин айиб тушни лугьудай…
* * *
Чи хизандин уьмуьрда са вахт авай, ада вичин гъилералди акьванралди храз, партал алукI тавунвай са касни туначир: рухвайрал вирибурал свитерар алай; вичиз — жигетарни юбкаяр, гъуьлуьз — свитерни бегьлеяр, шарф ва икI мадни храна, вугана. Итимдиз виже техкъвезвай, куьгьне хьанвай парталрикай аялриз шалварар цвадай. Маса къачур партал ада, вичин бедендив кьадайвал туькIуьр хъувуна, алукIдай. Хуьре гъуьлуьз физвай мукьва рушариз мехъерин булушкаярни цвадай…
Ада вичин гъилералди кIвале гьазурай кьван хуьрекрин тIварар къени аялрин рикIелай фенвач. Абуру мукьвал-мукьвал тикрарда: бадедин лавашар, гьар жуьре ашар, цикIенар, афарар, хинкIалар, салатар ва масабур чпиз къени кIанзама лугьуда.
КIвале бакара къвезмай, куьгьне хьанвай къапар ада вичи туькIуьр хъийидай. Адахъ вичиз герек къведай алатрин кIватIалар авай. Исятдани рухвайриз, хтулриз са затI ремонт авун патал герек хьайи гьар жуьре алатар бадедин гьелелиг чна хуьзвай кьватийрай жагъида: михер, ачарар, йигеяр, куьнуьяр, мукIратIар, кIутаяр ва икI мадни. Хтул гадайриз бадеди михер ягъиз чирдай кьилдин пIипI гьазурнавай.
Ам туьквендай кIвализ герек са затI къачун тавуна эхкъечIдачир. Къе герек авачтIа, пака лазим жеда лугьудай ада. Гьар жуьре гъалар, рапар, камар хуьзвай кьватияр гилани сусаринни хтул рушарин рикI алай затIар я.
Къулал алай къажгъандин къалпагъ хкажна, ргазвай целай каф къачудайла, як рганватIа килигдайла, тупIар кун тавун патал путулкайрин сивера жедай бамбукдин пробкаяр винелай алкIурна, къалпагъар кьадай жуьре туькIуьрдай. Абур гилани чи кIвале кардик кума, ишлемишзава.
* * *
— Баде, ви хуьрекар акьван дадлубур гьикI жезвайди я? — хабар кьурла, хтулриз ада жаваб гудай: — Хуьрекдик, суьрсетрилай гъейри, са тIимил кьван жуван руьгьни кутуна кIанда, балаяр, — лугьудай рагьметлуда, ийизвай кар рикI гутуна авун паталди.
— Гагь-гагь за, са цIийи шей фикирна, зи запасникра авай затIарикай туькIуьрдайла, куьне зун хъуьруьнрал вегьеда, ша гила килиг, ам телевизордай къалурзава, амма автор зун туш, — наразивалдай ада.
Кухняда адахъ вичин буйдихъ галаз кьадайвал туькIуьрнавай пIипI авай. Ана, гъил агакьдайвал эцигна, лазим къведай гьар жуьре куьлуь-шуьлуьяр жедай. Аялри адакай зарафатардай, анай вуна кьил гьикI акъудда, я баде, лагьана хабар кьадай.
— Квез ана са тартибни аваз аквазвач. Амма анаг чIехи къайда авай чка я. Вуч лазим ятIа, заз лагь, гьар гьихьтин затI герек атайтIани, ана вичин чка авайди я. Алай чкани заз сир туш…
* * *
Ихьтин рикIел хкунрихъ, кхьейтIа, эхир авайди туш. Газетдин макъаладиз гьа ибурни бес я…
За аспирантурада кIелзавай сифте йисара кайвани, чи балаярни галаз, зал кьил чIугваз, Бакудиз къведай. Гуьгъуьнлай за хизан, дидени галаз, гьаниз тухванай.
— Пака регьят хьун патал къе зегьмет чIугуна кIанда, — им кайванидин лозунг тир. Зегьметдихъай кьил къакъудун адаз хас тушир.
Садра, Мафи Назировна зи патав атанвайдакай хабар хьайила, зи кафедрадин заведующий, профессор Арташес Ивановича чун вичин кIвализ илифарнай. За адахъ галаз жуван балайрин диде танишарайла, кьуьзуь эрмени профессорди ам вичив агудна, адан гъилер кьуна, капарилай, далу патарилай вичин гъил алтадиз, хейлин вахтунда абур аххъай тийиз, тамашиз акъвазнай. Ахпа зи чиниз килигна, ада атIуз- атIуз лагьанай: “Азедин, и дишегьлидин хатур хамир. Ам кIвалин кIараб хьтин кайвани я. Адан гъилерикай заз жуван дидедин гъилерин ухшар атана. Абур зегьметди атIанвайбур я. Дидедин гьуьрмет хвейиди Аллагьдини рикIелай алуддайди туш. Баркаллу дидедин экуь къамат веледрин рикIера эбеди яз амукьдайди я”.
И гафари зи бейнида къени ванзама. Абур гьакъикъат тир. Гъиле ийидай кар авачир буш вахт адахъ хьана заз акурди туш.
Кьуьзуь эрмени профессордин гафар дагъви агъсакъал Ш.-Э.Мурадова мадни жанлу ийизва:
Дишегьли са назик цуьк я атирлу.
Адахъ галаз хьаназ кIанда къадирлу, кхьенай шаирди вичин са шиирда.
За гьисабзавайвал, кIвалин халис кайвани — дишегьли, чIугвазвай зегьметдиз килигайла, гьамиша гъилерал кьуниз лайихлу я.
Азедин Эсетов,
Дагъустандин халкьдин духтур
