Чи гъилиз эсил къадим Чеперин хуьряй тир алим, муаллим, девирдин карчи ва меценат Мариф Жамалдинович Къадимова Махачкъалада — “Лотос” чапханада акъуднавай “Тарни тIвар” ктаб атанва.
Вичин объемдиз, яни жилдера гьатнавай эсеррин кьадардал гьалтайла, гъвечIиди ятIани, адахъ, за кьатIайвал, тербиядинни уьмуьрдин тарсар гунин жигьетдай еке метлеб ава. Себебни ам я хьи, ав-тор вичин кхьинрив гьакI са машгъулатдив, кIелзавайди кIевера твадай ребусрив (суалривни къундармайрив) хьиз эгечIнавач. Гьар са эсердин бинеда, гъвечIиди ва я чIехиди лугьун тавуна, уьмуьрдай къачунвай гьакъикъат ава. Вичин игитрихъ, абурун хесетрихъ, кьегьалвилерихъни зайифвилерихъ автор яргъара къекъвезвач. Абур вири вичиз патавай чидай ксар — дагъви малдарарни хипехъанар, устIарарни лежберар, муаллимарни алимар, жегьиларни рушар, иллаки хуьруьн тарих арадал гъанвай чIехи бубайринни бадейрин, дидейрин несилар я…
Къундармаяр кутун тавуна, халкьдин мецелай атанвай тегьер хвена, кхьенвайвиляй, абур кIелизни хуш къвезва, рикIени фад гьахьзава, кIелзавайдав фикиризни тазва.
Вичин къанажагълу вири уьмуьр Чеперин колхоздин майишат вилик тухуниз, халкьдин яшайиш, асайиш хкажуниз, иллаки Ватандин ЧIехи дяведин йисара, кьилел бубаярни чIехи стхаяр аламачиз, кIевера гьатай яшлубурни, аяларни, ялгъузарни саламатдиз хуьз, фронтдизни куьмекар гуз, йикъар-йифер кьарайсуздаказ акъудай Ярали бубадикай, фронтдин цIаярай хурудал Ватанди гайи са жерге чIехи орденарни медалар алаз хтай, дяведилай гуьгъуьниз яргъал йисара хатасузвилин къурулушда къуллугъай гьуьрметлу ветеран, полковник Султан Девришбеговакай, дяведин йисара военврачвиле къуллугъай Жабраил Аликъулиевакай, вири уьмуьр хатасузвилин къуллугъдиз бахш авур КГБ-дин подполковник Мегьамед Забитовакай, дяведин йисарани, гуьгъуьнлайни гьакьван зегьметар акур, амма хизандиз, муьгьуьббатдиз вири имтигьанра вафалувал хвейи “кIел тавур алим” Зилфи дидедикайни (автордин диде), тарихдинни математикадин муаллимар хьайи Исамудин Гьажимурадовакайни Али Османович Алиевакай, масабурукайни кхьенвай очеркар публицистикадин вини дережадинбур я. Абур кIелдайла, гьар садан рикIик гьейранвилинни дамах авунин гьиссер акатда.
Мад са кар ава: автор гьакI са физик — математик ваъ, эсерар кхьенвай, месэлаяр гьялзавай уламриз дикъет гайила, аквада хьи, ам физикадилай пара лирик, чIаланни тарихдин ва психологиядин муаллим хьиз я. И ерияр адахъ авачиртIа, за кьатIузвайвал, адетдин агьвалатрикай кIелдайбурун фикир желбдайвал кхьиз жедачир.
И жигьетдай “Агьвалатар” паюна гьатнавай “Судьяяр вужар я?” эсер алай аямда лап важиблу ва парабурун кьилерив ван ийиз тадайди хьанва. Анай аквазвайвал, инсандин абурлувал адан винел патан рангарани тангара ваъ, руьгьда, акьул — камалдин чрайвиле, чирвилерикай герек тир макъамда менфят къачуз алакьуна ава. Гьакъикъи месэла я, вузар акьалтIарай вирибурукай савадлубур, уьмуьрди истемишзавайвал, жезвайди туш. Савадлубур чирвилерин деринра авайди хьиз, абур кардик кутаз алакьдайбурни хьун лазим я.
Хейлин эсерра дагъвийрин лап хъсан адетар — хуьр хуьнин, къанихвал, къачагъвал, руьгьсузвал, чIулав пехилвал негь авунин, хийирлу крарик кьил кутунин — кIелдайбуруз раижзава. “Тарни тIвар”, “УстIар Алихан”, “Буш кьилни куьруь гъил”, “КьатI хьайи сес”, маса эсерар кьетIен сюжетар ва туькIуьр хьунин тамамвал авайбур я.
“Жамедин бубадин махари” гьам яшлубур, гьам жегьиларни аялар чпел желбда. Гьа тегьерда ктабда гьатнавай куьруь миниатюраярни уьмуьрдай къачунвай, тербиядин тах квайбур я.
Очеркрин жанр чун рахазвай ктабда “Хуьруьн шикилар” паюна давам жезва. Чаз дагъвийрин зегьметчивилихъ галаз сад хьиз, абурун акьул-камалдин деринвал, айгьамрин хцивал, къиметрин дуьзвал аквазва…
Ктабда гьатнавай “Халис инсан хьухь” — ачух тарсни алимди аялриз гузвай камалдинди я. Жува-жув гьикI тербияламишдатIа, гьихьтин месэлайрилай гьихьтинбурухъди еримишдатIа хейлин хъсан мисалралди чирзава. Адан бязи кIусар чна газетдани ганай.
Вири хъсанвилерихъ галаз санал ктабди чи вилик са гьихьтин ятIа суаларни гъана. Иллаки тарихриз ва халкьарин, гьа жергедай яз дагъвийринни, чепивийрин кьисметра хьайи дегишвилериз къимет гудайла (“Автордин патай”, “ЧIулав кIвагъ”, “Чешне эвез хьун”, “Райкомдин секретардиз суал” ва мсб), автор вичин хсуси фикир кIелзавайдал илитIиз алахъзава. Советрин девир, колхозар тешкилун, санлай социализмдин экономика, идеология гьакьван чIурубур, инсанар эзмишайбур тирди къалуриз кIанз ийизвай алахъунриз адан эсерра суьгьбетзавай кьисметри масакIа баян гузва. Вичи лугьузвайвал, а девирди жегьилрин вири рекьер агална, мумкинвилер государстводи “къакъудиз” хьанайтIа, акьван гьунарлу руководителарни, полководецарни, муаллимарни алимар са Чеперин хуьряй гьикI акъатнатIа? Къе бизнес гъиле гьатайбурун къефледи а несилар гьикI эвеззаватIа?..
Вахтариз, чIавариз, тарихдин вакъиайриз, чи кьисметриз акьван фад ва регьятдиз къиметар гуз хьун, за кьатIузвайвал, регьят кар туш. Гьакъикъат са куьнивайни я кIевириз, я инкариз жедач. Гьатта ада тIарвилер, туькьуьлвилерни алаз хьиз гъанатIани… Чун рахазвай ктабдани гьакъикъатдин къамат, адан тарсар, автордиз хуш ятIани, туштIани, дегишариз, чуьнуьхариз хьанвач. Гьа им, заз чиз, агалкьунни я…
Мад са кар: ктабдал редакторвилин кIвалах пара алама. Хейлин гъалатIриз, рекъемрин дуьз туширвилиз рехъ ганва.
Чи саки вири ктабриз и кар хас я. ЧIалан нормаяр вилив хуьзмач… Гьайиф… КIелдайбуру чпин фикирарни лугьудайдал шак алач…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
