Чи вилик Россиядин писателрин ва журналистрин союзрин член, Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим, “Шарвили” фондунин премиядин сагьиб Азиз Мирзебегова Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардашан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай кхьенвай “Шаирдин арш” ктаб ква. Алатай асирдин 80-йисара лезги эдебиятдиз атай Арбен Къардаша Дагъустандин ва Россиядин кIелзавайбуруз вичикай гьикаятчи, драматург, таржумачи ва публицист хьизни хабар гана.
Ихьтин бажарагъдин ва бегьерлувилелди кIвалахзавай касдин яратмишунрикай кхьин, абуруз къимет гун регьят кар туш. Гьич та-хьайтIа, Аллагьдин патай кьетIен пай ганвай касдин гъиликай хкатнавай вири ктабар, эсерар тупIалай авун герек я. “Шаирдин арш” ктабдихъ галаз таниш хьайила, тестикь жезва хьи, Азиз Мирзебеговалай и важиблу везифа хъсандиз алакьна.
Гьавиляй ада ктабдин гьа сифте чинилай Арбен Къардашан яхцIур йисан яратмишунриз кутугай къимет ганва: «Шаирар тарар хьиз я: гзаф бегьер гъидайбурни ава, тIимил бегьер гъидайбурни, фад кьурадайбурни ава, яргъалди яшамиш жедайбурни. Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардашни, эгер чна тарарив гекъигайтIа, гзаф ва къени бегьерар гъидай, гьакIни яргъи уьмуьр кьиле тухудай тарариз ухшар я… Зун виридалайни гзаф адан чIала вичел желбзава. ЦIийи образралди, тешпигьралди, гекъигунралди, халкьдин чIалай атанвай дурумлу ибарайралди девлетлу тир и чIала са зун ваъ, агъзурралди кIелдайбур гьейранарзава”.
Ктаб екеди, 420 чин авайди я. Литературоведди шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин вири терефриз фикир ганва. Кьилди-кьилди шииратдал, прозадал, драматургиядал, таржумайрал, литературоведенидиз талукь эсеррал, публицистикадал акъвазнава. Идахъ галаз сад хьиз, Дагъустандин ва Россиядин прессада Арбен Къардашан эсерриз ва ктабриз талукь яз акъатнавай критикадин материалар, тIвар-ван авай критикри, писателри, педагогри адан яратмишунрикай лагьанвай келимаяр ганва. ГьакI маса шаирри Арбеназ бахшнавай шиирарни фикир желбдайбур я.
Килиг Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовади вуч кхьизватIа:
Лацу чар — ник, къелемни ви туьрез я,
Ви гаф, ви руьгь — дидедин чIал, ви мез я.
Дидедин чIал ви динни я, иманни,
Бубайрин чил ви къулни я, хизанни.
Машгьурвални тахт кьулухъ тур тарифдин,
Ухшар я вун зурба хциз-арифдиз.
Ханбичеди мадни лагьанва: “КьетIен пай я ам, цаварин къимет я”.
— Арбен Къардаш анжах вичиз хас тир кьилдин хатI (стиль) авай автор я, — кхьизва А.Мирзебегова, — Ам уьмуьрда, жемиятда, тIебиатда, инсанрин рафтарвилера кьиле физвай, вилиз аквазвай вакъиайрив рикI гвачиз, ашкъи-гьевес авачиз эгечIзавач. Ада алай девирдин гьакъикъат къелемдиз къачузва. Гьатта алатай вахтарикай, тарихдикай кхьидайлани, къенин югъ, алай девир адан эсеррин асул фикирдиз элкъвезва. Инсандин уьмуьрдин куьтягь тежедай мурадар, чи уьмуьрдин шадвални пашманвал адан яратмишунрин асас темаяр я ва абур адан яратмишунра вичиз хас цIийи кIалубра гьатнава.
Авторди суалар эцигзава: шаир машгьурзавайди, кIанарзавайди вуч я? Шииррин ктабар яни? Адан шиирриз кхьенвай манияр яни? И суалриз ада Сергей Есенинан “Ирандин манияр” шиирдай къачунвай цIараралди жаваб гузва. Яни шаирвал, жуван дамаррикай иви хкудна чарасуз масадаз багъишун, гьар сад агъадайвал гьакъикъи кардикай дуьз рахун ва жуван михьи рикIяй къвезвай мани ван алаз лугьун я.
“Шаирдин арш” ктаб кIелдалдини зун агъунвай, гьикI лагьайтIа, Арбенан яратмишунрихъ галаз фадлай таниш я, ам винидихъ гъанвай цIарара къалурнавай шаирвилиз къуллугъзавай, гьахьтин шаирвал вине кьунвай кас я.
Ктабдихъ галаз таниш хьайи касдиз школада амаз теснифрив эгечIай миграгъвидин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ ачухдиз аквазва. Гьа и рехъ акун патал Азиз Мирзебегова вичин бажарагъдикай гъавурда аваз менфят къачунва ва чи вилик алай аямдин лезги, Дагъустандин ва Россиядин эдебиятдин нурлу гъетерикай сад тир инсандин, шаирдин гуьркем къамат акъвазарзава.
Арбен Къардашан шииратдиз, гьикаятдиз, драматургиядиз ганвай гьакъикъи ва тарифлу къиметрихъ галаз сад хьиз, Азиз Мирзебегова адан таржумачивилин кIвалахдин лайихлувални къейдзава. И лайихлувални адакай ибарат я хьи, Арбен Къардаша лезги эдебиятдин устадар, алатай девиррин шаирар тир Ахцегь Мирзе-Алидин, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Алкьвадар Гьасан эфендидин, Миграгъ Къемеран, СтIал Саядан, СтIал Сулейманан, Лезги Няметан шииррин гьакъикъи мана маса миллетрин кIелзавайбурув агакьардайвал авуна. Вичин хивез са шумуд къат жавабдарвал къачур шаирди урус чIалаз авунвай таржумаяр чи классикрин шииратдин хатI, везин, кьетIен рангар, оригиналдин руьгь хвена авунвайбур я. Ихьтин алакьун анжах тебрик ийиз жеда.
А.Мирзебегова къейд ийизвайвал, Арбен Къардаш ХХ асирдин эхирра чи халкьдин арадай акъатнавай чIехи бажарагъ авай ксарикай сад я. Ам, фикиррин каинатдин сергьятрилай гъейри, вичин фикирар милли дувулрихъ галаз сих алакъада авай къелемэгьли я. Гьавиляй урусрин шаир Виктор Лапшина лагьана: “Вун хьтин шаир Дагъустанда гъилерал кьун герек я”.
Аял чIаван шиирар кIелай Шихнесир Къафлановаз аяндарвилелди Арбенай шииратдин кукIушрал хкаж жедай гележегдин бажарагълу шаир акунай. Къе чаз, чIалан устаддин 60 йис тамам хьунихъ галаз акъуднавай ктабдай аквазвайвал, мадни тестикь жезва хьи, Шаирвилин арш муьтIуьгъарзавай шаирди вичин хивез къачунвай везифа жегьилвилин гьевесдалди, рикIин буйругъдалди, баркаллувилелди, кьил ви-не кьуна, тамамарзава.
“Шаирдин арш” ктабдикай эдебиятдал рикI алайбурувай, педагогривай, студентривай, школьникривай менфят къачуз жеда.
Нариман Ибрагьимов
