Тербиядин месэлайрай

Аялар тербияламишзавайла, диде-бубайри гзафни-гзаф гьихьтин гъалатI­риз рехъ гузва ва абуру гьихьтин нетижайрал гъизва? Ахьтин вахтар жеда хьи, диде ва я буба къапарай акъатуникди, абуру чара инсанарни алаз аялдиз гьараярзава, туьнбуьгьзава. И вахтунда абуру патав гвай чара инсанрикай са артух фикирзавач. Амма аялди, гзаф дуьшуьшра  кьатIунни тавуна, чара инсанрин фикирар гьисаба кьазва. Виридаз аквадайвал туьнбуьгь авуни аялдин вич вичихъ инанмишвал квадарзава. Адахъ айибдин кIеви гьисс арадал къвезва. Аялдиз адакай азад жез гзаф четин жеда.

Аял чIавуз чаз акур вакъиайри чун тербиядин месэлайрив эгечIзавай тегьердал вичин гел тазва. Амма им чна вирида чи диде-бубайрин гъалатIар тикрар хъувун лазим я лагьай чIал туш. Абурун  тежрибадикай  менфят къачун ва къведай несил гъалатIрикай хуьн ва­жиблу я. Месела, къе виридаз малум я хьи, аялрал гъил хкажунихъ анжах зи­янлу нетижаяр жеда. Амма алай аямдин хей­лин диде-бубайри и чIуру адетдикай менфят къачузва. Абуру, чпин хизанра­ни аялрив гуя гьа и жуьреда эгечIза­вай лу­гьуз, чеб гьахълу ийизва. Чна, чи ата-бубайрини гуя гьа икI  авунай лугьуз, чIуру гьерекатар гьахъдиз акъу­дун лазим туш. Хъсан ва ахтармишнавай тежрибадикай менфят къачуна кIанда.

Эгер чна чи аял тек-бир дуьшуьшра къужах­ламиш­за­­ватIа, ам хизандивай гуьгьуьлдин рекьяй (эмоционально) къа­къатда. БицIек­див къай­гъу­сузви­лелди эге­чIайла, ада маса ин­санрихъ галазни гзаф дуьшуьшра гьа ихьтин рафтарвал ийида. Адаз масадаз ихтибар ийиз, дустар кьаз ва гележегда хизан кутаз четин жеда.

Сир туш хьи, диде-бубайри аялри чпи чеб тухунин чешнейрин бине кутазва. Эгер дишегьлияр уьмуьрдин сагъ­лам­ къайда хуьз чалишмиш жезватIа, абурун аялар куьк хьунин къурхулувал 75 процентдин агъуз­ аватзава. Ахтармишзавайбуру  тIуьн­рин дуьзгуьн раци­ондал амал авун, вахт-вахтунда спортдал машгьул хьун, бедендин адет­дин за­ланвал хуьн, пIапIрус чIу­гуникай ва эрекь ишлемишуникай къерех хьун  хийир­лу яз гьисабзава. Идалайни гъейри, эгер бубайри къу­гъунар тешкилуналди чпин бицIекрихъ галаз гзаф вахт ке­чир­мишзаватIа, абурун аялар куьк хьунин мумкинвал 30 про­центдин тIи­мил жезва.

Диде-бубайри аялар бейкефаруни абуру тербия гунин къайдаяр кьабул та­вунал гъун мумкин я. Им гьатта чIехи­бур батIул тушир дуьшуьшризни талукь я. Эгер чи диде-бубаяр буйругъар гузвай­­бур тиртIа, чна чи аялриз кьадарсуз гзаф азадвал гун ва гьар гьихьтин  хьайи­­тIани  сергьятвилер алудун мумкин я. И карди­ни бицIекдиз акьван  хъсан  таъсир­дач. ГьикI лагьайтIа, ада вич гадарнавай­ди ва садазни герек авачирди яз гьисабда.

Гзаф дуьшуьшра диде-бубайри чпин аялар кьетIенбур, надирбур яз гьисабда ва гьавиляй абур  чпин веледрин хатур къачуз чалишмиш жеда. Амма амайбур патал абур анжах аялар я. Абур къайдасуз крар ийиз вердиш хьайитIа, ихьтин аялрикай чпихъ галаз алакъаяр хуьз четин эгоистар чIехи жеда. Гуьзчивиликай хкатнавай аялрин умудар  кIваливай къерехда гзаф рекьерай атIуда. Гьа са вахтунда абуруз ихьтин гьаларай гьикI экъечIун лазим ятIа чир жедач. Артухан къаюмвилик квай аял акьван кичIевилин гьисс аваз чIехи же­да хьи, адаз жавабдарвилин са кIвалах­ни вичин хивез къачудай гуьгьуьл амукьдач. Адаз гьатта цIийи инсанрихъ галаз таниш жезни, вичин цIийи кар ачухизни кIан жедач.

Аялдиз тербия гузвайла, ада вичи вич тухунин  къайдаяр тайинарун чарасуз я. Гьа са вахтунда аял вичин му­кьва-кьилийриз гьамиша ихтибар ийиз жедайдан  гъавурда хьана кIанда. Амма эгер диде-бубайри аялрин (иллаки жаванрин) гьиссерал (эмоцийрал) гуьзчивал ийизмачтIа ва абуруз  и карди­хъай кичIезватIа, аялри чаз ийизвай ихти­барвал лап регьятдаказ квахьда. Идани хизандихъ галаз гуьгьуьлдин ала­къа­яр кьатI хьунал ва аялди вич хуьнин гьисс квахьунал гъида. Хизан чпин даях яз, вири па­тарихъай хатасузвал гьиссзавай аялар дурумлудаказ вилик физва ва сагъламбур яз чIехи жезва.

Аялри диде-бубайрин чешнедалди уьмуьрдин четинвилер алудиз чирзава. Бязи  дуьшуьшра и четинвилер аялри чпи арадал гъизва. ЧIехибуру  аялрихъ галаз векъи рафтарвал авуни абур чпин ажугълувал идара авунин карда четинвилерихъ тухузва. Аялдихъ галаз гьуьжетарзавай дидедин таъсир иллаки екеди я, амма бубади вич тухузвай  тегьердини вичин роль къугъвазва.

Са месэла “кIеви” авунин жуьрейрикай сад адакай къекъечIун ва рикIел хкун тавун я. Амма им акI лагьай чIал туш хьи, вири месэлаяр чеб чпелай  къа­­­къатда. ЧIехи яшда авай гзаф инсанри гьа икI фикирни  ийизва. Диде-бу­­ба аялдихъ галаз кIевиз хъел хьайидалай кьулухъ ихтибарлувал арадал хкун патал абуру вири чалишмишвилер авуна кIанда. И кар патал, секин хьун ва жуван аялдиз гьуьрмет авун яз адахъ­ галаз  барабардаказ  рахун важиблу я. Сифте аялдиз вичиз яб гана кIанда. Ахпа чIехибуру аялдиз чпин ри­кIин  пашманвилерикай, чеб къапарай акъатунин себебрикай суьгьбет авун ва идалай кьулухъ жавандивай багъишламишун тIалабун лазим я. Гьа икI абуру аялдиз чпикай цIийи “душманар” тахьанвайди ва чIехибуруз мад ихтибар хъувуртIа жедайди къалурда.

Нариман  Мамедов,

журналист-педагог, РД-дин

культурадин лайихлу работник