ЧIал. Инсандиз ганвай виридалайни багьа пишкеш, аманат, ядигар, девлет. А девлетдин къимет, адан деринвал, гегьеншвал гьеле садавайни аннамишиз хьанвач. Лугьудайвал, Тихий океанда цIусад агъзур метрдилайни гзаф деринвал авай чкаяр ава. ЧIалан деринвал лап зурба алимривайни тайинариз хьанвач, я хьунни мумкин туш. Вучиз лагьайтIа ам, гьа руьгь хьиз, сергьятсуз я. М.Гьажиева, Р.Гьайдарова, М.Алипулатова, А.Гуьлмегьамедова ва маса алимрин алахъунар, ачухунар себеб яз, чIалан руьгьдиз чун гзаф мукьва хьанва.
Гьар са гафунихъ, адан цIалцIамвилихъ, везинлувилихъ, ам ишлемишунихъ вичин истемишунарни кьетIенвилер ава. ЧIал, гаф хкахьай псис ваъ, нурлу чирагъ яз амукьна кIанда! Гьа чIавуз чаз адан гуьрчегвал аквада, аваздин ван къведа, адан рангарин жуьреба-жуьревал аннамишда.
Зак и макъала кхьин патал ашкъи кутурди 2020-йисан 10-декабрдиз акъатай “Лезги газетдин” 50-нумрада чапнавай А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай НИИ-дин илимдин къуллугъчи Ж.Мейлановадин “ЧIал хуьх!” ва Къурушрин мектебдин дидед чIалан муаллим Гь.Къазиеван “Гьай лугьудай кас жедатIа?” макъалаяр я. Авайвал лугьун, зун абуру ктабрин, жегьил несил тербияламишунин, классикринни бязи эсеррин тIварар дегишарна кхьинин патахъай мад къарагъарнавай месэлайрихъ галаз рази я. ГьикI рази тахьуй, за цIини 6-классдиз 1986-йисан ктабдай дидед чIалан тарсар тухузвайла? Авач 8-класс патал литературадин ктабар. 30 аялдиз, бахтунай хьиз, гьатнавай сад-кьве ктабдай телефонриз шикилар ягъуналди, литературадай дафтарар кьуналди, са жуьре кьил акъудзава. Ихьтин гьал дяведин четин йисарив гекъигайтIа, умудда, зун садани айибдач. Чи чIалан мезрейра гьатнавай “кьурагьвал” арадай акъуддай тек са рехъ ава — мектебра дидед чIалай ва эдебиятдай 9-классда хьайитIани имтигьанрал чан хкун. Маса рехъ авач.
Муькуь патахъай лагьайтIа, Гьажи муаллимди чIалан алимриз, муаллимриз, тупламиш хьана, чIал чкадал хкун теклифзава. Сад лагьайди, чIал гьеле чкадилай алатнавач, амма адаз кIунар ягъиз, ам менгенайра тваз алахънавай “терефдарар” гзаф хьанва. Гьа и гзаф хьуни чIалаз вилик финиз манийвални гузва.
Кьвед лагьайди, 2018-йисуз, мумкин я зун ягъалмишни хьун, чIалан жигьетдай “Лезги газетдиз” алимрин, чIалан муаллимрин комиссия тешкилнавайдакай хабар акъатнай. Аник зунни квай. За, комиссиядин член яз, чIал хуьн квелай башламишдатIа, гьар райондин дидед чIалан муаллимрин вилик гьикI ва гьихьтин кьилдин суал эцигдатIа, ахпа арадал атай теклифар гьикI чIалан конференцийрал гьялдатIа, газетдай раижнай. Хабарар хабарар яз, теклифар теклифар яз амукьнай. ЯтIани Гьажи муаллимди мад а месэла къарагъарунал зун гзаф шад я. Адан рикIин гьарайдиз за гьай лугьузва.
Гьажи муаллим вичин макъалада чи чIалаз урус чIалай кьабулнавай са бязи гафар кхьинин месэладални акъвазнава. Орфографиядин ихьтин месэла алай аямдин дидед чIалан зурба алим, ДГУ-дин доцент, филологиядин илимрин кандидат Абдулмуталибов Нариман Шамсудиновичани къарагъарзава. 2018-йисуз акъатай “Лезги чIал хуьнин, чирунин ва ам вилик тухунин рекьер: лексикадин месэлаяр” кIватIалда гьатнавай адан “Дагъустан Республикада авай этносоциолингвистикадин гьал ва чIалан сиясат: лезги чIалан гьакъикъат” тIвар алай илимдин макъалада авторди кхьизва: “Мецин рандади” цIалцIамарнавай, вирида сад хьиз ишлемишзавай “истикIан” хьтин гафар гьа лугьузвай тегьерда кхьейтIа, идалди чна чи чIалан везинлувал ва хсусивал хуьда, эсеррин сеслувал хкажда… Амма “радиодин” еринда “радун”; “верховсуд”, “култур кас” ва икI мад кхьин ягъалмишвал я”.
Гьажи муаллимдин теклиф алимдин веревирдериз мукьва ятIани, манадин рангаралди са тIимил кьван чарани жезва. Р.Гьайдарован педучилище патал акъуднавай “Лезги чIал” ктабда урус чIалай кьабулнавай бязи существительнияр дуьз кхьидай къайдайрикай икI лагьанва: “Урус чIалай атай -ее, -ие, -ия, -ое, -ый — эхирар авай существительнияр “фири” гаф гьикI дегиш жезватIа, гьакI дегишарда”. Месела, — фириди — собраниди, подлежащиди, сказуемиди, существительниди. Макъалада къалурнавай — партия, — орфография — а къайдадик кутун, зи фикирдалди, дуьз жезвач, вучиз лагьайтIа эхиримжи гафарин эхирар -ия — ваъ, -я я: — партиди, — орфографиди — ваъ, — партияди, — орфографияди — кхьин лазим я.
Абдул Ашурагъаев,
Фиригърин СОШ-дин дидед чIалан муаллим
